Vidosav Stevanović

Vidosav Stevanović
Vidosav Stevanović
Rođenje	(1942-06-27) 27. juni 1942 (82 godine) Kragujevac, Kraljevina Jugoslavija
Zanimanje	književnik

Vidosav Stevanović je pripovjedač, pjesnik, romansijer, scenarista i dramski pisac. Autor je tridesetak književnih djela, političke biografije Slobodana Miloševića, brojnih eseja i mnoštva tekstova. Njegove knjige prevedene su na dvadesetak jezika širom svijeta.^[1] Stevanović je povremeno pisao za mnoge jugoslovenske, srpske, kao i za evropske novine kao što su: Le Monde, Libération, El País i Expressen.

Biografija

Vidosav Stevanović rođen je 27. juna 1942. godine^[1] u Cvetojevcu pored Kragujevca, u Srbiji. Vidosavljev otac Dragomir bio je borac XVII istočnobosanske udarne divizije i teško je ranjen u selu Sijekovac pored Bijeljine, a umro je u somborskoj vojnoj bolnici na dan pobjede. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Kragujevcu. 1961. godine odlazi u Beograd na studije. Najprije je studirao stomatologiju, ali onda se razbolio i, ozdravivši, odlučio da studira književnost.

...Malo kasnije napustio sam školsku književnost da bih se čitavim bićem posvetio pravoj književnosti. Nisam je smatrao zanimanjem već pozivom, veštinom koja zamenjuje religiju, politiku i stvarni život...
(Vidosav Stevanović) ^[1]

Nakon objavljivanja prve zbirke pripovjedaka (Refuz Mrtvak, Prosveta, 1969) Vidosav Stevanović postaje u estetičkom, intelektualnom i programskom smislu jedna od najvažnijih pojava na jugoslovenskoj književnoj sceni. Zbog toga što je razorio mit o bezbrižnom životu u zemlji samoupravnog socijalizma, protiv njega je započet sudski proces koji je trajao šest godina. Nije oslobođen ni osuđen, proces je zastario. Tih šest godina mladi pisac živio je izvan javnosti.

Vidosav Stevanović je začetnik novog pravca u literaturi koji naziva fantastični realizam. Proganjan je, osporavan, zabranjivan, istovremeno cijenjen i povremeno nagrađivan. Osamdesetih godina je sa uspjehom rukovodio izdavačkim kućama BIGZ i Prosveta iz Beograda. Krajem osamdesetih i početkom devedesetih za razliku od većine književnika Vidosav Stevanović odbija da se prikloni Miloševiću i njegovom programu. Sa nekoliko istomišljenika osniva Nezavisne pisce Jugoslavije (1989), Liberalni forum (1990) i Beogradski krug (1991). Ubrzo zatim Stevanović biva prinuđen da napusti Srbiju i da, bježeći preko Grčke, zatraži politički azil u Francuskoj. U Miloševićevoj Srbiji od tada je meta napada propagande, izbačen je iz školskih programa, knjižara i biblioteka, ali u Francuskoj postaje poznat pisac. Prevodi njegovih romana izlaze u više izdanja, a snagu odjeka koji je Stevanović imao i ima u francuskoj javnosti potvrđuje i odlikovanje iz 1999. kada je dobio Orden viteza reda Umjetnosti i Literature za cjelokupno književno djelo.

Egzil u Francuskoj prekinuo je na šest mjeseci da bi bio direktor Radio-televizije Kragujevac, osvojene prilikom velikih demonstracija u srpskim gradovima 1996-97. Godine 2004. Vidosav Stevanović napušta Francusku i boravi u Sarajevu, gdje radi kao savjetnik za kulturu u upravi grada. Od 2007. godine Vidosav Stevanović živi između svoje kuće pored Kragujevca i Pariza. Izdavačka kuća Koraci i grad Kragujevac objavljuju njegova Sabrana dela u 15 tomova, prekinuvši tako cenzuru koja je trajala gotovo dvadeset godina. 2009. godine na imanju njegove supruge, sa grupom čitateljki i polaznica njegove škole pisanja, otvoren je Klub Vidosav, udruženje građana koje će se baviti organizovanjem književnih večeri, izložbama, koncertima, predstavljanjem knjiga, školom pisanja, muzičkom školom.

Uređivao je najznačajnije srpske i jugoslavenske književne časopise kao što su Vidici, Savremenik, Književna reč i Književne novine.

...Kao i svi ljudi sa ovih prostora, nosim u sebi nekoliko identiteta - Šumadinca, Srbina, Jugoslovena, Balkanca, Francuza, Bosanca, Evropejca i građanina sveta - i zbog toga se smatram bogatijim i slobodnijim nego ranije...
(Vidosav Stevanović) ^[1]

Kritika

Vidosav Stevanović objavljuje već pedeset godina. Prva zbirka pripovjedaka izašla mu je 1969. godine (Refuz Mrtvak, Prosveta). Kao meterorit je uzburkala i osvijetila mirno književno more Jugoslavije. Zbog tema kojima se bavio, inovacija u stilu i narativnom postupku, zbog originalnosti u književnom jeziku, obogaćenom žargonizmima, psovkama i neobičnim sintaksčkim obrtima, Stevanović se odmah našao u vrtlogu polemika. Od tada se o njemu govori i piše kao o rodonačelniku crnog talasa i tvorcu stvarnosne proze. Oba izraza su ideološke diskvalifikacije i ne govore o osobenostima književnog stila Vidosava Stevanovića. Književni postupak koji je Stevanović stvorio i imenovao zove se fantastični realizam, skovan prema poznatoj rečenici Dostojevskog da ništa nije fantastičnije od stvarnosti. U njemu elementi neposredne stvarnosti služe kao stepenice ka fantastičnom, fantazmagoričnom i metaforičnom. Stevanović piše da ovaj pojam obuhvata sve raznolike tipove proza u kojima se ogledao. Pojam su prihvatili kritičari koji su se ozbiljno bavili njegovim knjigama.

Krajem sedamdesetih i osamdesetih godina je u Beogradu, pa i u čitavoj Jugoslaviji, postojao kult pisca Vidosava Stevanovića. Mladi ljudi su se okupljali da bi čitali njegove pripovjetke i romane, a književni autoriteti su komentarisali i citirali mladog umjetnika i pozivali ga u društvo. Čak i oni najusamljeniji, poput Andrića, nisu odoljeli razgovorima sa buntovnikom koji je služio jedino jeziku. Ali kritika ga je, zbog sadržaja njegove proze morala napasti, a nedemokratsko društvo osuditi. Ono što pažljivog čitaoca Stevanovićevih dela može začuditi je da su besmislene kvalifikacije koje su mladom piscu tada deljene poslužile kao lajt-motiv poznatim književnim teoretičarima i tumačima njegovih dela.

Iz tog vremena ima dosta pogrešnog, lošeg ili zlonamjernog pisanja o prozi Vidosava Stevanovića. Ipak, zavidan broj srpskih i jugoslovenskih kritičara pisao je o njemu znalački, stručno i sa nesumnjivim poštovanjem. Ali prave ocjene i priznanja dobija tek u inostranstvu. Francuski prevod Periferijskih zmajeva izašao je 1981, ali punu pažnju francuskih a potom i drugih evropskih kritičara Stevanović je privukao devedestih godina, kada su najpre u Francuskoj i potom u drugim evropskim zemljama izašli prevodi trilogije Sneg i psi, započete u grčkom egzilu. Andre Clavel tada piše:

...Ako je Španija iz 1936. imala svog Malroa a u periodu od 1939-45. svog Malroa, ako je Vijetnam imao svoju Neil Sheehan, a Liban svoju Oriana Fallaci, balkanski rat će ubuće imati svog Stevanovića.

Ako se savjesno analizira Stevanovićevo djelo, očigledno je se radi o piscu koji se pisanju, činu stvaranja umjetnosti putem jeziku, ali i stvaranja samog jezika, posvećuje sa monaškom revnošću, naučničkom erudicijom i apolonovskim nadahnućem. Čitanje Stevanovićeve proze predstavlja ozbiljan zadatak. Recepcija njegovih romana zahteva budnost duha i intelektulanu pažnju ali istovremeno otvara puteve ka ekstatičkom umetničkom doživljaju u koji nas uvodi jezik, do pucanja damara, nabijen metaforama, alegorijama i sinestezijama.

...Gotova priča, gotova knjiga – to je podnošljiva, radna verzija konačnog i savršenog teksta, koji katkada sanjamo ali ga ne možemo doseći...
(Vidosav Stevanović) ^[1]

Društveni i kulturni angažman

Zbog uspjeha prve prozne knjige, Vidosav Stevanović postao je ideološki sumnjiv, politički osuđen i predmet sudskog procesa. Uslijedila je zabrana pojavljivanja u javnosti. Primao je skromnu platu kao urednik Prosvete, nije potpisivan na knjigama na kojima je radio. Zlovolja beogradske čaršije sručila se na buntovnog pisca u više navrata i nikada ga nije ostavila na miru.

...Tajne službe i beogradska čaršija dva su tesno povezana mehanizma, da ne kažem organizma, koje svaka vlast podmazuje i hrani da bi preko njih diskreditovala političke protivnike, još više prave kritičare. Tajne službe ne mogu bez čaršije koja predstavlja njihovu kritičnu masu u javnosti, čaršija ne može bez tajnih službi koje je snabdevaju temama i žrtvama kojima će se hraniti...
(Vidosav Stevanović)

Prekinuo je rad na drugoj knjizi Niščih. Mračno raspoloženje tog vremena transponovao je u atmosferu romana Konstantin Gorča, kojim je završio kragujevački ciklus. Okrenuo se porodičnom životu daleko od uznemirene gomile i snobizma beogradske čaršije. Polako je ispisivao prve beogradske priče i skupljao materijal za roman Testament. Objavljene 1978, te priče izazvale su dosta pažnje i nekoliko mlakih napada, ali se nisu našle ni na jednom spisku za nagrade: sam pisac bio je na crnim listama. Potresen bolešću i smrću svoje supruge Gordane, Vidosav Stevanović na to nije obraćao pažnju. Liječeći se od depresije, marljivo je obavljao izdavačke poslove i sticao ugled u svom drugom zanimanju.

...U ono vreme nimalo se ne bih iznenadio da sam ostao samo izdavač koji i ne pomišlja da može objaviti svoje knjige. Niko u Beogradu u tome ne bi zapazio ništa čudno...
(Vidosav Stevanović)

Krajem te decenije napadi na Stevanovića slabe, dijelom zahvaljujući sljedbenicima srpskih liberala. Iznova se pojavljuje u javnosti. Član je Uprave Udruženja književnika Srbije i učestvuje u akcijama za oslobađanje pjesnika Đoga. Početkom 1982. prihvata mesto glavnog urednika, potom i direktora BIGZ-a čiji je izdavački sektor pred likvidacijom. Mijenja programe, uvodi nove biblioteke, aktivira marketing, oživljava džepnu knjigu, nameće moderno poslovanje prema principu nove japanske poslovne filozofije: ne proizvoditi za magacine. Slijedećih pet godina BIGZ će biti najaktivniji i najuspješniji izdavač u Srbiji, među najboljima u Jugoslaviji. Objavljuje knjige i pisce koje drugi neće ili ne smiju, na spiskovima njegovih izdanja nalaze se bezmalo svi disidenti.

...Bilo je jasno da komunizam neće dugo. Trebalo je onesposobiti cenzuru, pripremiti javnost za slobodno društvo i pravnu državu, izbeći opasnu patetiku nacionalizma. Nisam bio jedini koji je to radio ali sam se osećao vrlo usamljenim. Danas shvatam zašto...
(Vidosav Stevanović) ^[1]

Velika očekivanja intelektualne javnosti i nezavisnih duhova, koja su kulturnom životu te decenije davala živost i raznovrsnost, prije svega u Beogradu, bila su pometena sa javne scene običnim partijskim pučem. Slobodan Milošević dokopao se vlasti u Savezu komunista Srbije, potom u čitavoj Srbiji. Prvo prikriveno, zatim sve otvorenije počelo je rješavanje srpskog nacionalnog pitanja kako su ga, na osnovu ideja SANU, Udruženja književnika i Srpske pravoslavne crkve, vidjeli novi političari: razorni rezultati tih projekata danas su poznati svima. Pre tih događaja Vidosav Stevanović je prešao u Prosvetu koja se našla u nevoljama, godinu dana kasnije činilo se da je i ovo izdavačko preuzeće spaseno. Ali, Mirjana Marković, Miloševićeva supruga, bacila je oko na imućnu i uglednu Prosvetu. Odbijajući da radi pod prismotrom njenih izvršilaca, Vidosav Stevanović podnosi ostavku i daje otkaz i odjednom se krajem 1988. godine sa petočlanom porodicom nalazi na ulici. Institucije kulture, umetnička udruženja i kolege književnici ćute. Počinje progon koji se tri godine kasnije završava Stevanovićevim egzilom.

Progon i egzil

Početkom 1989. godine Vidosav Stevanović prihvata da bude savjetnik u izdavačkoj kući Svjetlost iz Sarajeva, koja objavljuje drugo izdanje njegovih sabranih djela. U Sarajevu provodi dvije relativno mirne godine. Sa nekolicinom istomišljenika osniva književno udruženje Nezavisni pisci Jugoslavije. Jedan osnivački dokument predlaže osnivanje strukovnih sindikata Nezavisnost, koji postoje i danas, drugi traži da političke partije koje se upravo osnivaju otvore arhive tajnih službi: ovu inicijativu podržali su jedino reformisti Srbije, arhive nisu otvorene ni početkom dvadeset prvog vijeka. Sa nekoliko nezavisnih intelektualaca u Beogradu osniva Liberalni forum koji pokušava da bude posrednik između raznih političkih opcija, bez uspeha. Na prvim slobodnim izborima krajem 1990. podržava predsedničkog kandidata Ivana Đurića i učestvuje u njegovoj kampanji.

...Pored osnovnog liberalnog i prozapadnog opredeljenja, imali smo i tri bitne tačke u našem programu za državu Srbiju: mir sa sobom, mir sa susedima, mir sa svetom. Nismo mogli bog zna šta uraditi usred paklenske dreke miloševićevskih medija i pomahnitalih nacionalista koji su se pripremali za rat i pljačku. Tada su srpska politička i kulturna elita doživele istorijski poraz od koga se nisu oporavile...
(Vidosav Stevanović) ^[1]

U decembru napušta mjesto savjetnika u Svjetlosti i povlači se u svoje rodno selo pored Kragujevca. U prvoj godini demokratije Vidosav Stevanović i njegovi istomišljenici u Beogradu nemaju gde objavljivati.

...Iste sam godine ostao bez oba zanimanja, nisam mogao njima hraniti svoju porodicu. To niko nije primetio u glavnom gradu koji je drhtao od ratne groznice i nacionalnih fantazama. Morali smo otići...
(Vidosav Stevanović)

Posle fizičkog napada na ulici, sa suprugom i sinovima bježi u Grčku gde počinje trilogiju Sneg i psi. Prva knjiga Sneg u Atini izlazi na grčkom, potom na srpskom jeziku. Uz pomoć svjetskog PEN-a i francuskih prijatelja uspjeva stići u Francusku povodom promocije svoje trilogije i, na poziv izdavača, odlučuje da ostane u tradicionalnoj zemlji egzila. Daje brojne intervjue za novine, pojavljuje se na televizijama, učestvuje na tribinama, obilazi francuske gradove: svuda oštro kritikuje režim Slobodana Miloševića. Priključuje se Ivanu Đuriću i njegovom Pokretu demokratskih sloboda, pokušavaju ubjediti evropsku javnost i političare da treba zaustaviti rat u bivšoj Jugoslaviji. Trude se da pomognu Sarajevo, grad pod bombama. Posle Dejtonskog sporazuma, obojica su kritikovali zakašnjelo zaustavljanje rata, podjelu Bosne i Hercegovine i nacionalizme političara tri konstitutivna naroda.

Krajem 1995. Vidosav Stevanović boravi u kući pored Kragujevca. Zgrožen atmosferom u kojoj se slave ratni zločinci i napadaju mirotvorci ponovo odlazi na put, prvo u Prag radi pisanja filmskog scenarija Ostrvo Balkan, zatim u Pariz. Suprotstavlja se tezi zapadnih vlada da je Milošević garant stabilnosti na Balkanu. U razmaku od godinu dana ostaje bez dvojice bliskih prijatelja: Dragiša Pavlović umire u Beogradu, Ivan Đurić u Parizu. Vraća se u Srbiju tokom demonstracija 1996-97, priključuje se opoziciji u Kragujevcu, zajedno osvajaju gradsku radio-televiziju, prvu slobodnu u Srbiji. Šest meseci kasnije napušta mesto direktora i odlazi za Pariz. U njegovom dnevniku iz tog perioda Kradljivci sopstvene slobode, objavljenom na francuskom, stoji rečenica da je opozicija poslijednja linija odbrane režima Slobodana Miloševića. Priključuju mu se supruga i najmlađi sin, traže i dobijaju politički azil, kao čist slučaj trostrukog prekršaja ženevske konvencije. Priprema i završava političku biografiju Milošević, jedan epitaf koja izlazi prije njegovog pada sa vlasti. Nova vlast u Srbiji ne poziva ga da se vrati. Sledeće godine najplodnije su u burnom životu ovog pisca. Intenzivno piše, objavljuje na raznim jezicima, putuje, osjeća se dobro u francuskoj kulturnoj sredini, dobija dva sudska procesa protiv velikog izdavača, visoko francusko odlikovanje Ordre des Arts et des Lettres i najzad francusko državljanstvo. 2004. godine dolazi u Sarajevo, prihvata mjesto savjetnika za kulturu u Gradskoj upravi Sarajeva i u svom omiljenom gradu provodi nepune tri godine, te iz solidarnosti sa multietničkom Bosnom i njenim žrtvama u ratu koji Srbija nije vodila uzima bosanskohercegovačko državljanstvo.^[1] Penzionisavši se, 2007. vraća se u kuću pored Kragujevca, sve rjeđe putuje, izbjegava javnost i ne učestvuje u književnom životu Srbije.

Uz pomoć prijatelja i izdavačke kuće Koraci dobar dio 2008, godine provodi u pokušajima da probije zid ćutanja i medijsku cenzuru oko svog imena i dela. Upućuje otvoreno pismo predsedniku Republike Srbije Borisu Tadiću i ne dobija odgovor.

...Ostalo mi je da napišem pismo Ivanu Đuriću: Dragi prijatelju, pobedile su naše ideje ali u rukama homunkulusa Slobodana Miloševića i ustima učenika Dobrice Ćosića, a to je gore od poraza. Ali možda je pametnije da ovo pismo uputim nekom nepoznatom u budućnosti...
(Vidosav Stevanović)

Fond "Ars Longa" dodelio je Nagradu Dimitrije Mitrinović za 2011. godinu Vidosavu Stevanoviću za roman Šta ptica kaže i za izuzetan doprinos srpskoj kulturi i očuvanju lijepih umetnosti.^[1]

Bibliografija

Poezija

• 1967. Trublje, zbirka pjesama;

Pripovjetke

• 1969. Refuz mrtvak, zbirka pripovjedaka;
• 1978. Periferisjki zmajevi, zbirka pripovjedaka;
• 1984. Carski rez, zbirka pripovjedaka; (Andrićeva nagrada)
• 2009. Stradija i komentari, satira;

Romani

• 1971. Nišči;
• 1975. Konstantin Gorča;
• 1986. Testament; (NIN-ova nagrada)
• 1988. Ljubavni krug;
• 1992. Sneg u Atini;
• 1993. Ostrvo Balkan;
• 1994. Hristos i psi;
• 1995. Ista stvar;
• 2001. Abel i Liza;
• 2001. Milošević, jedan epitaf, politička biografija;
• 2004. Sibila;
• 2004. Demoni;
• 2008. Stranac koji s vama boravi;
• 2008. Sasvim užasnut tim monstrumom noćnim;
• 2008. Iskra;
• 2010. Prvi dnevnik samoće, dnevnici 1988-93;
• 2010. O mestima tužnim i dubokoj noći;
• 2011. Šta ptica kaže;

Drame

• Moj Lazare, monodrama, Beograd, 1981,
• Noćas je noć, Jugoslovensko dramsko pozorište, Beograd, 1983,
• Poslednji gost, pozorišni časopis Scena, 1983,
• Kofer naše majke, Narodno pozorište, Beograd, 1984,
• Daleko tamo, monodrama, Beograd, 1985,
• Vuk Stefanovič Karadžić, monodrama, Beograd, 1987,
• Daleko tamo, tri monodrame, Svetlost, Kragujevac, 1988,
• Jovana od metroa, monodrama, Pariz, 1993,
• Etničko čišćenje, Nota Bene, Pariz, 1994,
• Tri sestre, Pariz-Botunje, 1996-2001,
• Narod čeka zemljotres, Botunje-Pariz, 1996-2001,
• Permanentna proba, Pariz, 1988-2001,
• Volter 222, Volter-Ferne, 1999,
• Laku noć i hvala na pažnji, Sarajevo, 2004,
• Medeja povratnica, Pariz-Sarajevo, 2006,
• Irena Dubrovna, Botunje, 2009.

Neobjavljeni rukopisi

• Drugi dnevnik samoće, dnevnici 1988-93;

Scenariji

• Moj Lazare;
• Ostrvo Balkan (sa Lordanom Zafranovićem);

Sabrana djela

• 1984. Sabrana dela u pet tomova, Narodna knjiga, Srpska književna zadruga, Beograd;
• 1989. Sabrana djela u pet tomova, Svjetlost, Sarajevo, (povodom trideset godina književnog rada)
• 2007. Prvo kolo Sabranih dela, Koraci, Kragujevac (Stranac koji s vama boravi, Sasvim užasnut tim monstrumom noćnim, Sneg i psi, Ista stvar, Abel i Liza, Iskra, Narod čeka zemljotres i druge drame.)
• 2008. Drugo kolo Sabranih dela, Koraci, Kragujevac (Refuz mrtvak, Nišči, Konstantin Gorča, Periferijski zmajevi, Carski rez, Testament)
• 2009. Treće kolo Sabranih dela, Koraci Kragujevac (Sibila, Demoni.)

Monografije

• 201. Vidosav, monografija;

Nagrade

• 1968. Nagrada "Isidora Sekulić";
• 1971. Nagrada "Milan Rakić";
• 1985. Andrićeva nagrada;
• 1986. NIN-ova nagrada;
• 1990. Nagrada Mladost;
• 1995. Nagrada Civis;
• 1999. Ordre des Arts et des Lettres
• 2011. Nagrada "Dimitrije Mitrinović";

Također pogledajte

• Ivo Andrić

Reference

1. Biografija na zvaničnoj web stranici Vidosava Stevanovića

Vanjski linkovi