Гэр

Гэр (ᠭᠡᠷ) — хүнэй һууха байра гү, али нүүдэл байдалтай зондо таарамаар түхеэрэгдэһэн, задалха хабсархада бэлэн, мүн ашаалаад ябахада тааруугаар зохёогдоһон хана, уняатай, дээгүүрнь һэеыгээр бүрхөөжэ баридаг Түб Азиин нүүдэлшэ арад түмэнэй (илангаяа монголшуудай) байдаг байра, эшэгы гэр.^[1]

Һэеы гэр бариха ёһон

Һэеы г барихадаа, тон түрүүн ханануудыень түхэреэлүүлэн бодхоогоод, амануудыень бэе бэе руунь оруулжа тааруулаад, хагсарга (амалаадаһан) гэжэ нэрэтэй дээһэн уяануудаар холбон уядаг. Һүүлээрнь үүдэеэ тодхоод, үүдэнэй баруун можодо хадаатай түмэр сахаригһаа уягдаһан ути гэжэ нэрэтэй дээһэн ооһороор бүхы ханануудаа газаа талаһаань тархиинь доодо тээгүүр тойруулан, зүүн можодонь бүхэлэн уяна. Тэрэнэй һүүлээр нэгэ хүн гэрэй тэг дунда үндэр юумэн дээрэ гаража, тооно баряад үгэхэдэнь, хэдэн хүн газаа талаһаань уняална. Уняагаа уняалжа дүүргээд, туургануудые тоходог. Туургануудаа тохоходоо, нэн түрүүн баруун урдахииень, һуулдэнь хойгуурхи хоёрыень тоходог гуримтай байгаа. Һалхинай баруун, баруун хойноһоо ехэнхидээ буудаг ушарһаа урда талынь туургануудые хойто талынь туургануудаар даруулан тоходог байһан бололтой. Туургануудые дээдэ шэгшэгтэнь хадагдаһан дээһэн ооһорнуудаар ханада болон уняада уядаг юм. Уняануудай дээгүүр дээбэри тоходог һэн. Дээбэринүүд хадаа хахад тухэреэн түхэлтэй, дээдэ хажуудаа тоонын түхэреэндэ тааруулагдаһан түнхеэдэһэтэй хоёр һэеынууд мүн. Дээбэри тохоходоо, түрүүн урда хажуугайнь дээбэри тохоод, һүүлдэнь хойто хажуугайнь дээбэреэр урда хажуугайнгаа дээбэриин захануудые даруулан тоходог байгаа. Дулаа һайнаар барихын тула дээбэриингээ болон туургынгаа һайнииень хойто таладаа тоходог юм. Хойто дээбэри хоёр захадаа гурба-гурбан дээһэн ооһортой, тэдэнииень урда дээбэри дээгүүр һолһбуулан татажа, ханын доодо талаһаа уядаг юм. Һэеынүүдээ бултыень тохоод байхадаа, туургын газаа талаар хоёр дээһэн бүһэ татажа бүхэлдэг: нэгыень дээгүүр, ханын тархиин матагдан нугыһан газараар, нүгөөдыень —дундуур. Бүһэнуудэй узуурнууд үүдэнэй хоёр можодо уягдадаг. Туургануудые газарһаа дээшэ 15-20 сантиметр зайтайгаар тоходог юм. Тэрэ зайе бүглэхын тула амяараа хаяабшанууд хэгдэдэг һэн. Хаяабшанууд 20-25 сантиметр тухай үргэнтэй, дээдэ захаараа наринаар томогдоһон дээһэ барижа оёһон, доодо захыень миин хүбэрдиһэн 3-4 нарин гонзогор һэеынүүд болоно. Дулаанай сагта хаяабшагүйгөөр байдаг һэн.

Гэрэй тоонын нүхые бүглэхэ һэеые үрхэ гэдэг. Үрхэ хайша хайшаа хоёр метр тухай үргэнтэй, зургаан шэгшэгтэй, шэгшэг бүридөө ута ооһорнуудтай һэеы юм. Үрхэ ооһорнуудаарнь ханын доодо талын модонуудһаа уядаг, урда хажуугайнь ооһор уядаггуй, харин тэрээньээ баряад, гэрэйнгээ хойно гаража татахадань, үрхын урда хахадынь нээгдэдэг. Иигэжэ һэеы гэр соо сэбэр агаар оруулдаг ба һаруул болгодог байгаа.

Һэеы гэрнүүд ханануудайнгаа тооһоо боложо, ехэ багаараа илгардаг байгаа. Монгол туургата арадуудай һуудал байдал шэнжэлһэн шэнжэлгэнүүд болон уран зохёол соо һэеы гэрнүүд дүрбэн ханатайһаа эхилээд, арбан хоёр ханатай хүрэтэр байдаг гэжэ онсологдоно. Буряадуудай дунда 6-8 ханатай гэрнүүд байһан гэжэ Лхасаран Линховоин дэлгэрэнгыгээр бэшэһэн байдаг.

Һэеы гэрэй хубинууд

Хана

Хана (ᠬᠠᠨ᠎ᠠ) — тусхай гуримаар матажа, хэрээһэлүүлэн үдэһэн, һэеы гэрэй туургануудые дээрэнь тоходог түхеэрэлгэ, араг. Һэеы гэрэй хана тусхай ханын дархан дархалдаг һэн. Л. Линховоиной бэшэһээр, хана хэхын тула 2 метр тухай утатай нарин модо хоёр тээһээнь сабшажа хабтагар болгоод, холтоһоньоонь һалгаагаад, дээдэ үзүүрыень матажа, бүхэтэр болгоно. Тииһэн хойноо эдэ модонуудаа хэрээһэлэн барижа, дабхасаһан лэ газартань үрэмөөр нүхэлжэ үдөөридэдэг юм. Тиигэжэ холбогдоһон хананууд һунахадаа 170-190 сантиметр, агшахадаа 70-80 сантиметр болоно.

Ханын үдөөриин нүхэнууд бэе бэеһээ хэды шэнээн зайтайгаар нүхэлэгдэнэб, тэрээнһээ боложо ханын арагай тэбхэр нүхэнүүдынь томо жэжэ байдаг. Томо, жэжэ, дунда зэргын зайтайгаар нухэлэгдэһэн хананууд иимэнууд тусхай нэрэтэй: зайдан хана, түлгэ хана, хурьган хана гэхэ мэтэ. Ханын олон янзанууд, хубинууд байдаг:

Зайдан хана — үдөөриинь нүхэнүүдые бэе бэеһээнь 14-15 сантиметр зайтайгаар нүхэлһэн хана.
Түлгэ хана — үдөөриинь нүхэнүүдые бэе бэеһээнь 10 сантиметр зайтайгаар нүхэлһэн хана.
Хурьган хана — үдөөриинь нүхэнүүдые дүтэ-дүтэ 6-7 сантиметр зайтайгаар нүхэлһэн хана.
Ханын тархи — ханын модонуудай дээдэ таладаа хэрээһэлэн һэлгэлдээд, үдөөриһөө дээшэ үлүү гараад, бүхэтэр болгогдонгүй үлэһэн үзүүрнүүдынь. Нэгэ ханада 13-15 хүрэтэр һэлгэлдэһэн тархинууд байдаг.
Ханын үдөөри — ханын модонуудые холбоходоо үдэдэг, түүхэй apһa зуһэжэ хэһэн һyp таһама. Ханын үдөөри хэхэдээ, һyp таһамын нэгэ үзүүрые нүхэлөөд, тэрэ нүхэн соогуураа нүгөө үзүүрыень гулдируулан оруулаад, ханын модонуудай нүхэнүүдээрнь зосоо талаһаань газаашань гаргажа зангидана.
Ханын аман — ханын модонуудые холбожо үдэхэдэ, хажуу таладань һэлгэлдээд үлүү гараһан үзүүрнүүд. Ханануудые холбон хагсархадаа, эдэ үзүүрнүүдыень тааруулан ниилүүлээд, дээһэн ooһopoop уядаг юм.
Хагсарга — ханын амануудые тааруулан, бэе бэетэйнь холбон уядаг дээһэн ooһop.

Тооно

Тооно (ᠲᠣᠭᠤᠨᠤ) — модо дүрбэн тээһээнь сабшажа тэбхэр болгоод, түхэреэн болотор матажа, хүндэлэбшэ болон даагануудые һуулгаһан, хажуу тээгүүрээ уняагай үзүүрнүүдые хэхэ нүхэтэй һэеы гэрэй оройдо байха түхэреэн түхеэрэлгэ. Тоонын түхэреэниинь (диаметрынь) нэгэ метр тухай юм.

Уняа

Уняа (ᠤᠨᠢ) — хоёр метр тухай утатай, үзүүртэй хажуугаараа тоонын нүхэнүүдтэ газаа талаһаань һуулгагдадаг, үзүүр талаһаань бүтүүгээрнь ханын тархида үлгэдэг нарин модонууд. Дунда зэргын һэеы гэртэ 60-70 уняа байдаг юм.

Үүдэн

Үүдэн (ᠠᠭᠦᠳᠡ) — орохо гарахын тула ханада зорюута үлөөгдэһэн зай болон тэрэниие хаадаг хаалта. Һэеы гэрнүүд хоёр янзын үүдэтэй байһан гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Урда сагта гэрэй үүдэ һэеыгээрнь хэдэг байһан һаа, һүүлэй үедэ модоор хэдэг болоһон байна. Энээниие Л. Линховоин агын буряадуудай һуудал байдал тухай бэшэхэдээ, 1910—1915 онуудаар агын буряадуудай һэеы гэр һэеыгээр хэһэн һэхэгдэдэг үүдэтэй байһан гэжэ гэршэлнэ.

Зүүлтэ

↑ Бабуев С.Д., Балһжинимаева Ц.Ц. (2004) Буряад зоной урданай hyyдал байдалай тайлбари толи. Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл. 129-132 х.

Мүн үзэхэ

Энэ хуудаһан Гэр гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

[1] Бабуев С.Д., Балһжинимаева Ц.Ц. (2004) Буряад зоной урданай hyyдал байдалай тайлбари толи. Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл. 129-132 х.

[1]