1773—1775 оной Таряашадай дайн

1773—1775 оной Таряашадай дайн
Жэл он 1773 оной 9 һарын 17 – 1775 оной 9 һара Байралал Оренбургын хизаар, Ураал, Кама шадар орон, Башкортостан, Эжэл шадар орон Үрэ дагабари Буһалгаание даралга
Байлдагша таланууд
Яицкие казаки Таряашад Башкирнууд Татарнууд Уулын ажалшад Мишарнууд Хасагууд	Оросой эзэнтэ гүрэн
Ударидагшад
Е. Пугачёв А. Овчинников И. Чика-Зарубин К. Арсланов И. Грязнов И. Белобородов Хлопуша С. Юлаев Ю. Азналин К. Усаев и др.	II Екатерина В. Кар А. Бибиков† Ф. Щербатов П. Панин И. Михельсон П. Голицын П. Мансуров И. Деколонг А. Суворов
Хохирол
20.000 үхэһэн	2118 үхэһэн, 3235 шархадһан,

1773—1775 оной Таряашадай дайн (мүн Пугачёвой буһалгаан), Орос түүхэдэ Эжэл шадар нютагай, Урда Ураалай ба Баруун Сибириин эгээн томо арадай хүдэлөөн.^[1] Буһалгаанай ушарнуудай дунда феодалис дарлал, зүүн-урда нютагуудай хүнэй эрхые зүршэлгэ, Башкортостанай колонизацилга. Казагууд, ород таряашад, башкирнууд, мүн хальмагууд, марийнууд, мишарнууд, мордванууд, татарнууд, удмуртууд, чувашууд хабаадалсаба. Өөрөө эзэн хаан III Пётрын дүрэдэ тоглоһон Емельян Пугачёв буһалгааниие ударидаба. Буһалгааниие ударидахын түлөө Нюуса зүблэл (И.Н. Зарубин, Идеркай Баймеков, Кинзя Арсланов, Д.С. Лысов, А.А. Овчинников, А.П. Перфильев, Садык Сеитов, И.А. Творогов, И.П. Федулев, Ф.Ф. Чумаков, М.Г. Шигаев гэхэ мэтэ ороһон зүблэхэ байгуулга) ба Сэрэгэй коллеги (гүйсэдхэхэ эмхи) бии болгобо^[2].

Таряашадай дайнай ябасада хэдэн буһалгаанай гуламтанууд бии болобо: Яигэй гү, али Бердскын (1773 оной 11 һара — 1774 оной 4 һара; түбынь — Бердской слобода; Пугачёвой ударидаһан), Уфын (1773 оной 11 һара — 1774 оной 3 һара; Чесноковка тосхон; Зарубин, Каскын Самаровой ударидаһан), Доодо-Яигэй (1773 оной 12 һара — 1774 оной 5 һара; Яицкий городок; Перфильев, М.П.Толкачёвой ударидаһан), Самара-Эжэлэй (1773 оной 12 һара — 1774 оной 5 һара; Бугурусланская слобода, Бузулукскын бэхилэлтэ; Абдрашит Аитов, И.Ф.Арапов, Ф.И.Дербетевэй ударидаһан), Осинск-Сарапульскын (1773 оной 12 һара — 1774 оной 6 һара; Оса; Абдей Абдуллов, Батыркай Иткинин, П.Вязововой ударидаһан), Мензелинскын гү, али Доодо-Камын (1773 оной 12 һара — 1774 оной 3 һара; Бекбов, Касево ба Сарсазар тосхонууд; Каранай Муратов, В.И.Торнов ударидаһан), Екатеринбургын (1773 оной эсэс — 1774 оной 3 һарын дунда; Шайтанскын заводы, И.Н.Белобородовой ударидаһан), Исетскын (1774 оной 1-3 һара; Златоустын завод, Кыштымскын заводууд, Челябинскын хэрэм; И.Н.Грязнов ударидаһан), Красноуфимскын-Кунгурскын (1774 оной 1-2 һара; Красноуфимскын хэрэм, Пермиин можын Старый Посад һуурин; Канзафар Усаев, И.С.Кузнецов, Салават Юлаев ударидаһан). Буһалгаанай түбүүдтэ томо зэбсэгтэ бүлэгүүд: корпус, войско (арми) бии болоно. Гол зэбсэгтэ бүлэгүүд дунда 25—30 мянган хүнтэй Гол буһалгаанай сэрэг, 15 мянган хүнтэй Зарубинай сэрэг, 12 мянган хүнтэй Каранай Муратовой сэрэг, 5 мянган хүнтэй Салават Юлаевэй сэрэг байгаа^[2].

Дайнай ябаса

Таряашадай дайниие гурбан үедэ хубаагдана^[2]:

• 1773 оной 9 һара — 1774 оной 4 һара,
• 1774 оной 4-6 һара,
• 1774 оной 7 һара — 1775.

Түрүүшын үе (1773 оной 9 һара — 1774 оной 4 һара)

Дайнай түрүүшын үе

1773 оной 9 һарын 17-до яигэй казагууд Бударинскын бэхилэлтэһээ Яицкий городокто ерэһэнэй һүүлдэ Таряашадай дайн эхилбэ^[3]. 9 һарын 27-до Пугачёвой ударидалга дорохи сэрэгэй таһаг (800 хүн оршом) Х.Х.Биловой бүлэгые (400 хүн үлүү) бута сохёод, Татищевын хэрэмые абаа^[2]. 11 һарын 5 -да буһалгаашадай сэрэг Оренбург хотые бүһэлбэ. 11 һарын 6—9-дэ Бугульмын можын Юзеево һуурин оройдо Зарубинай, Идеркай Баймековой, Кутлугильда Абдрахмановой, Овчинниковой, А.Т.Соколовой ударилга доро буһалгаашад (2000 хүн оршом) Карай удридаһан засагай газарай сэрэгүүдые (1700 хүн оршом) илаба^[4]. 11 һарын 10 Биккулово тосхон ойродо башкир-мишар бүлэг (1200 хүн) буһалгаашадта ниилэбэ. 11 һарын 13-да Оренбургын тойрондо добтологдожо плендэ абтаһан П.М.Чернышёвой бүлэгэй (1200 хүн оршом) нэгэ хэһэг буһалгаашадта ниилэбэ. 11 һарада Уфа хото, 12 һарада Мензелинск ба 1774 оной 1 һарада Елабуга ба Кунгур, 2 һарада Шадринск бүһэлэгдэбэ. Буһалгаашад олон бэхилэлтые бүһэлэн абаа: 11 һарада — Бакалинскын, Борскын, Бузулукскын, Ильинскын, Нагайбакскын, Табынскын хэрэм, 12 һарада — Заинск, Оса, Самара, Сарапул, Чебаркульскын хэрэм, Яицкий городок, 1774 оной 1 һарада — Гурьев городок, Елдякскын хэрэм, Кичигинскын ба Красноуфимскын хэрэм, Ставрополь, 2 һарада — Илецкая защита, Челябинскын хэрэм. Оренбургын можын олон уулын заводуудай абтаба^[4]. Буһалгаанай ябасада Авзяно-Петровскын заводуудай, Архангельскын заводуудай, Архангельскын (Шаранскын) заводай, Белорецкын заводай, Бемышевскын заводай, Билимбаевскын заводай, Богоявленскын заводай, Варзинай-Алексеевскын заводай, Дээдэ-Троицкын заводай, Дээдэ-Торскын заводай, Вознесенскын (Иргизлинскын) заводай, Воскресенскын заводай, Златоустын (Косотурскын) заводай, Иштеряковскын заводай, Камбарскын заводай, Кананикольскын заводай, Кыштымэй, Доодо Иргинскын заводуудай, Доодо-Троицкын заводай, Никольскын заводай, Нязе-Петровскын заводай, Преображенскын заводай, Ревдинскын заводай, Саткинскын заводай, Шайтанскын уулын заводуудай хүн зон буһалгаашадай талада ниилэбэ^[3].

11 һараһаа хойшо буһалгааниие дарахын түлөө Оросой эзэнтэ гүрэнэй баруун можонуудһаа засагай газарай сэрэгүүдые эльгээжэ эхилбэ. 1774 оной эхиндэ Исетскын провинцидо И.А.Деколонгын ударидалга доро засагай газарай сэрэгүүд түблэрэгдэнэ. Г.П.Кардашевскийн ба С.В.Неклюдовой сэрэгүүдтэй, Д.О.Гагринай бүлэгтэй дайлалдаһанай һүүлдэ буһалгаашад Елабугын ба Кунгурай бүһэлэлтые дууһаба. 2 һарын эхин - 4 һарын эсэсэй Челябинскын хэрэм шадар Гагринай ба Г.Эртманай бүлэгтэй байлдаажа илагдаба. 3 һарын 3 ба 10-да Сарапулай ойродо Вязововай ба Салават Юлаевэй бүлэг А.Ф.Обернибесовай засагай газарай сэрэгүүдые дайлалдаһан, 3 һарын 13-да Бакалинскын хэрэм ойродо Торновай бүлэг Н.Н.Кожина командые дайлалдаһан, ба 3 һарын 14-дэ Красноуфимскын ойродо, 3 һарын 17-до Бугалыш тосхоной ойродо Салават Юлаев А.В.Папавай бүлэгые дайлалдажа сухаряа. 3 һарын 22-до Татищево бэхилэлтэ ойро ба 4 һарын 1-дэ Сакмарский городогой ойро Голицынай сэрэгүүд Пугачёвой гол сэрэгые бута сохёо. 3 һарын 25-да Уфагай оршомдо И.И.Михельсон Зарубинай сэрэгые бута сохёо^[3].

Хоёрдохи үе (1774 оной 4—6 һара)

Дайнай хоёрдохи үе

1774 оной 4 һарын эхиндэ Пугачёвой Гол сэрэгэй үлэгдэл (500 хүн) Зүүн Башкортостанда сухарижа, шэнэ сэрэгые суглуулаа. Урда зүгтэ Каскын Самаровай, Кутлугильда Абдрахмановай, Сляусин Кинзинай ударидалга доро буһалгаашад засагай газарай сэрэгүүдые эсэргүүсэбэ. 5 һарада гол сэрэгүүд Магнитной, Петропавловской, Степной ба Троицкой, Карагай бэхилэлтэ абаба. 5 һарын 21-дэ Троицкой бэхилэлтын 5 һарын 23-да гол сэрэг илагдаба. 6 һарын 5-да Стерлитамак боомтын ойродо Ногай харгын башкирнууд Голицынай засагай газарай сэрэгүүдые дайлалдаба. 6 һарын 3-да Дээрэ Киги ба 6 һарын 5-да Уразметево тосхоной ойро гол сэрэг Михельсоной сэрэгүүдые, 6 һарын 11-дэ Ачитскын бэхилэлтын ойродо Папавай сэрэгүүдые дайлалдаба^[4]. 6 һарын 20-до буһалаашад Оса хотые, 7 һарын 12-до Казань хотые абаба. 7 һарын 15-да Казаниин ойро байлдаанай үрэ дүндэ гол сэрэгүүдые Михельсоной бута сохёо.

Гурбадахи үе (1774 оной эсэс - 1755)

Пугачёвой дахин суглуулһан Гол сэрэг 7 һарын 20-до Курмышые, 7 һарын 27-до Саранскые, 8 һарын 2 -до Пенза хотые, 8 һарын 6-да Саратовые абажа, Царицыниие абажа туршаба. Доной казагууд ба хальмагууд буһалгаашадай талада ниилэбэ. 8 һарада буһалгааниие дарахын түлөө Дунайн армиһаа А.В.Суворовые эльгээбэ. 8 һарын 25-да Чёрный Яр хотодо Михельсоной засагай газарай арми Гол сэрэгые эрьежэ бусалтагүйгөөр илаба. 9 һарада буһалаашадай бүлэг Пугачёвые урбажа Яицкий городогой ойро засагай газарта үгөө. Харин Башкортостанда буһалгаан үргэлжэлбэ^[2]. 7-8 һарада Каскын Самаровой сэрэгүүд Ногай харгын тойрон эсэргүүсэжэ тэмсээд, Базаргул Юнаев ба Юламан Кушаев Исетскын провинцидо тэмсээд, Канзафар Усаевай ба Салавата Юлаевай сэрэгүүд Уфа хотые абажа туршаа. Оренбургын можодо ехэхэн сэрэгэй хүсэниие эльгээжэ, 1775 оной зун хүрэтэр буһалгааниие дараба^[3].

Мүн үзэхэ

• Капитанай басаган

Зүүлтэ

1. А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет. ISBN 9965-893-73-Х
2. КРЕСТЬЯНСКАЯ ВОЙНА 1773—75 // Башкирская энциклопедия. В 7 т. / гл. ред. М. А. Игламов. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 2015-2016. — ISBN 978-5-88185-306-8
3. Крестьянская война под предводительством Пугачёва
4. Зобов Ю. С. Крестьянская война 1773-75 годов