Хьалха-Марта

ГIала
Хьалха-Марта, МартантIе
43°07′20″ къ. ш. 45°32′12″ м. д.^HGЯO
Пачхьалкх	Росси
Регион	Нохчийчоь
КӀошт	Хьалха-Мартанан
Истори а, географи а
Йиллина	1713
Майда	30 км²
Центран локхалла	130 м
Сахьтан аса	UTC+3
Бахархой
Бахархой	↗62 702[1] стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам	нохчий
Динан хӀоттам	бусулманаш
Официалан мотт	Нохчийн мотт, оьрсийн мотт
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код	+7 87145
Поштан индекс	366500
Автомобилан код	95
ОКАТО	96234501
meriya-urus-martan.ru
Картин тӀехь

Хьалха-Марта. Гlали-чу

Хьалха-Марта, МартантIе  — Нохчийчоьнан гӀала, Хьалха-Мартанан кӀоштан административан центр. Таханлерачу дийнахь гӀала лоруш йу. 2020 шарахь биначу талламо гойтина бахархой барам ↗62 702^[1] стаг.

Географи

ГӀала Рошни-хи^[2] олучу хийистехь йу, Соьлжа-ГӀалина къилб-малхбузехьа йу.

Уллера нах беха меттигаш: къилбседехьа Ӏалхан-Йурт эвла йу, къилбседа-малхбузехьа — ГихтӀа а, ШаӀми-Йурт а эвланаш йу, къилбседа-малхбалехьа — ГӀойтӀа эвла йу, къилба-малхбалехьа — ГӀой-Йист эвла йу, къилба-малхбузехьа — Роьшни-Чу а, Гихчу а эвланаш йу^[3].

Истори

Хьалха-Мартантlер рузбан маьждиг

1917 шо кхачале

Хьалха-Марта. Керла-Юкъ

Хьалха-МартантӀехь нах беха 2500 шо герга хьан йу. Къилба агӀонехь Ани-Ирзо олуш археологически памятник йу. Цу чура Г. А. Вертеповс 1900-1901 шарахь борзан хьумнаш ехийра VI -IV бIешар заманар^[4]. Бойсан-Ирзах карийна кобански материалаш Паччалкхан историн музеях оьхкуш йу^[5].

Эвла кхоллаелла гергарчу хьесапехь XVIII бӀешарахь, и йиллина тайп-тайпана нохчийн тайпанаш. Цу хьенахь Хьалха-Марта йолчехь билгал йахна йу: ДжаргӀан-Йурт, Пешхой, Гендаргеной, ЧӀинхой ишт кхи дӀа йол йарташ^[6]

Шамилан имаматехь Хьалха-Марта Жима Нохчийчоьнан центр йара.

СССР йолучу хенахь Хьалха-Марта цӀарахчу кӀоштан центр йара.

1944 шеран 23 февралехь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта Нохч-ГӀалгӀайн АССР дӀаяккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Красноармейское аьлла хийцина.

1810 шеран 3 майхь эвлан къилбаседехьа 10 километрехь Соьлжа хина йистехь, цунах Мартан хи кхеттачехь, Российн паччахьан эскаро Усть-Мартановский цӀе йолуш редут йина^[7], маситта баттахь бен иза ца йитира.

XIX бӀешеран цхьалхачу йуххьенца эвла маситтазза паччахьан эскаро йохийна 1822 шеран 1-5 февралехь Хьалха-Марта а, уллера ГӀойта а Греков, Николай Васильевич полковникас команда яларца йохийра. Эвланийн уллехь аманаташ схьайаьхира.

1990 шарахь Хьалха-Мартан гӀала статус елира.

Бахархой

Бахархойн дукхалла
1939[8]	1959[9]	1970[10]	1979[11]	1989[12]	1992[8]	1996[8]
13 400	↘11 672	↗24 311	↗27 942	↗32 851	↗38 000	↗38 600
2002[13]	2003[8]	2005[8]	2006[8]	2007[8]	2008[8]	2009[14]
↗39 982	↗40 000	↗43 300	↗46 100	↗47 500	↗48 700	↗50 628
2010[15]	2011[16]	2012[17]	2013[18]	2014[19]	2015[20]	2016[21]
↘49 070	↗49 100	↗51 363	↗52 744	↗54 248	↗55 783	↗57 358
2017[22]	2018[23]	2019[24]	2020[1]
↗58 588	↗59 954	↗61 221	↗62 702

Тайпанаш

Хьалха-Марта гӀалахь дехаш долу тайпанаш:

1. беной,
2. белгӀатой,
3. чӀинхой,
4. нашхой,
5. гендаргной,
6. нихалой,
7. тӀерлой,
8. шарой,
9. пешхой,
10. цӀонтарой,
11. чӀаьнтий,
12. хӀимой,
13. зумсой
14. ГӀордалой кхин^[2].

ГӀарабевлла бахархой

ГӀалара схьабаьлларш

• Закаев, Ахмед Халидович — Ичкерин инарла.

ГӀалахь бинарш

• Бажаев, Зия Юсупович (1960 шеран 11 июль — 2000 шеран 9 март) — нохчийн бизнесмен, «Альянс» компани кхоьллинарг.
• Гучигов, Али Аюбович (1914 шо — 1957 шеран 29 сентябрь) — нохчийн XX бӀешеран хьалхаран эхан пачхьалкхан гӀуллакххо, Сийлахь-боккха даймехкан тӀеман декъашхо.
• Седаев, Мухади Мовладиевич (1962 шеран 8 сентябрь) — нохчийн штангист, масийттуза СССР чемпион а, СССР Кубок яккхинарг а.
• Димаев, Умар Димаевич (1908 шеран 1 октябрь, — 1972 шеран 26 декабрь) — нохчийн музыкант а, композитор а, Нохч-ГӀалгӀайн АССРн Халкъан артист, вевзуш волу музыкантан а, композиторан а Али Димаеван да.
• Билу-Хьаж (1852 шерахь,--1925шерахь)--- нохчийн дешан саг. 1921-1925 шершкахь нохчийн къам пархатдаккхаран т1емнаш йуккъехь хьалхваьлла лелла декъашо. Кхелхина Ростовехь набахтехь. Тайпан гендаргно

Билгалдахарш

1. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года  (оьрс.). ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
2. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху ReferenceA тIетовжаран текст йазйина йац
3. Нохчийчоьн карта
4. Г. А. Вертепов. .
5. В. Б. Виноградов, В. И. Марковин. .
6. Берже А. П. .
7. Абузар Айдамиров. Хронология истории Чечено-Ингушетии. Грозный: «Книга», 1991 Архивйина 2011-03-17 — Wayback Machine
8. Народная энциклопедия «Мой город». Урус-Мартан
9. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
10. Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населенных пунктов - районных центров по полу (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 октябрь. Архивйина 2013 шеран 14 октябрехь
11. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 29 декабрь. Архивйина 2013 шеран 29 декабрехь
12. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 20 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
13. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (бил-боцу.). Архивйина 2012 шеран 3 февралехь
14. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 январь. Архивйина 2014 шеран 2 январехь
15. Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1. Численность и размещение населения Чеченской Республики (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 9 май. Архивйина 2014 шеран 9 майхь
16. Число городских населенных пунктов Чеченской Республики на 1 января 2011 года (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2016 шеран 11 май. Архивйина 2016 шеран 11 майхь
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 31 май. Архивйина 2014 шеран 31 майхь
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 16 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
19. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 август. Архивйина 2014 шеран 2 августехь
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 6 август. Архивйина 2015 шеран 6 августехь
21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
22. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (бил-боцу.) (2017 шеран 31 июль). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 31 июль. Архивйина 2017 шеран 31 июлехь
23. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2018 шеран 25 июль. Архивйина 2018 шеран 26 июлехь
24. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года  (оьрс.). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 31 июль.