Адам а, Хьава а

Википедехь бу Адам цӀе йолу нахах лаьцна йаззамаш.

А́дам а, Хьава́ а (Ӏаьр. آدم و حواء‎‎), исламехь — дуьххьара адамаш дуьнен тӀехь, адамаллин дай. Къуръаннан а, исламан дийцарийн а персонажаш. Хьалха АллахӀа кхоьллина латтах Адам, ткъа цул тӀаьхьа цуьнан аьрру пӀендах кхоьллина цуьнан зуда Хьава. Хьарам бина стом баарна, ялсаманера дуьнен тӀе арабаьхна. Церан дуккха а болчу доьзалех схьадаьлла дерриг адам.

Адам

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Хьажа иштта: Адам, Хьалхара адам

А́дам (Ӏаьр. آدم‎‎) — хьалхара адам а, хьалхара пайхӀамар وصلة= (наби) а хилла. Исламехь цунах кхин а олу Абу аль-Башар («адамаллин да»)[1].

АллахӀа Адам кхоьллина дагийна доцу хица иэдина саз-латтах (поппар)[1]. Дийцарехь, Адам кхоьллина саз-латта маликаша даьккхира Маккара а, Йеменера[2] а. Къуръанахь Адам дуьнен тӀевалар дусту Ӏийса пайхӀамар وصلة= дуьнен тӀеваларца дусту[3][4].

Адаман чу са доьллина, АллахӀа Ӏамийна цунна массо а хӀуманийн цӀераш, хӀоттийна шен халиф дуьнен тӀехь[2]. Цкъа маликаша, Адаман тӀаьхьех лаьцна дуьйцуш, АллахӀе хаьттира: «Ахьа хӀоттор ву теша цу тӀехь, харцо йийриг, цӀий Ӏанор дерг?». АллахӀа жоп делира: «Бакъ долуш, Суна хаьа, шуна хууш доцург»[5]. ТӀаккха АллахӀа гайтира маликашна цуьнан хьекъалан таронаш: «ХӀай Адам! Ала цаьрга церан цӀераш. Цуо цаьрга церан цӀераш аьлчи, тӀаккха Цуо элира: „Аса шуга ца элира, стигланашкахь а, лаьтта тӀехь а къайладаьккхинарг хууш ву аьлла, хаа, шуна карош дерг а, лечкъош дерг а?“»[6][1].

АллахӀа омар дина маликашна суджуд де адаман хьалха, сийлоллица къобал де адаман локхалла, сийлалла а АллахӀа кхоьллинчу массо а хӀуманна хьалха. Маликашна йукъахь дара цӀе Иблис йолуш джинн, иза реза ца хилира АллахӀан омар кхочуш дан, «новкъара тилделира»[7][2]. Аьлларг ца дарна, АллахӀа доссийра Иблис стигланашкара лаьтта тӀе[4].

АллахӀа хаийра Адам ялсамане (джаннат). Цкъа, Адам вижина Ӏаш, АллахӀа кхоьллира цуьнан аьрру пӀендах зуда Хьава. Ялсаманахь бехаш, церан дара дерриг а, царна луъург, амма АллахӀа ца магийра царна баа стоьмаш цхьаьна ялсаманан дитташ тӀиера. Иблис ялсаманан беша а даладелла, тешийра зудий майрий, оцу диттан стоьмаша лур ду царан цкъан а лийр боцу дахар а, ницкъ а. Адам а, Хьава а Ӏехаделла диира стоьмаш, АллахӀан бехкам биц а белла. Царна дуьххьала шай дерзана хилир хааделира, цунах Ӏех хийтира царна. Кхел йеш АллахӀан омар дохадарна Адам а, цуьнан зуда а доссийра дуьнен тӀе, цигахь уьш а, церан тӀаьхьенаш а баха а, къахьега а дезаш бу[8][9][10][11][12][13].

АллахӀа ваӀда дира дуьнен тӀе воссийначу Адаме шен куьйгалла а, къинхетам а бан[2]. Аль-Ӏараф («Керташ») суратехь, Адамах йолу истори хьахийчи, догӀу «ХӀай Адаман кӀентий» олий кхайкхам богӀу, тешалаш АллахӀах, ма дазалаш шайтӀан хӀумалгашна тӀаьхьа, бехказ дохуш шайн къинош а, ца тешар а, шайн дайш ма-леллара лела бохуш[4].

Дуьнен тӀе воссийна Цейлонехь, Адам кхечира Ӏадане (таханлера Йемен), ткъа тӀаккха кхийтира шен зудчух Ӏарп лам боллучехь Маккан гергахь[4]. Цунна боссийра ялсаманера Ӏаьржа тӀулг (Хаджар аль-асвад), цунна цуо йуьйгӀира дуьххьарлера гӀишло КаӀбат[2].

Адамах хилла пайхамарийн зӀен йуьхьиг, ткъа чекхйаьккхина и зӀе Мухьаммад пайхамара ﷺ. Къовсамехь дара хаттар, бакъо юй теша цунах элча (расуль) ала[4].

Адама буьйцуш хилла дуккха а меттанаш, амма ялсаманехь — Ӏаьрбийнарг бийцина. Иза дӀавоьллина хилла Маккан гергахь «жовхарийн хьехахь», ткъа хи хьаьддачул тӀаьхьа цуьнан дакъа дехьадаьккхира Иерусалиме[2]. Цхьаболчу Ӏелам наха чӀагӀдора, кхелхинчул тӀаьхьа Адам стигал хьалавагӀна, Къематан (къиямат) де даллалц цигахь хир ву иза[4].

Адам пайхамар вара, цундела Ӏамабора шен тӀаьхьенна динан бух. Жабраил маликан йукъарлонца Адаман кхочура АллахӀера хаамаш. Цунна дахкийтира «тептарш» (сухуф), царна чохь дара хьалхарчу нехан динан хьукам[1].

Биографи

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Адам — иза хьалхара стаг хилла а цаӀа, иза-м делан элча а ву. Дала Адам лакхарчу дарже ваьккхина хиллера, маликашка цунна сужуд де аьлла Дала. Иблисо сужуд цадира, куралла йина цо, Дална букъ тоьхна цо, харца новкъа тӀедаьлла иза.

Дала элира Адаме а, Хьаваъе а: «ХӀай Адам! Хьайн зудчуьнца беш йолчу гӀо, хӀара дитт доцург, кхидолу дитт тӀера стоьмаш даа». АллахӀас элира иблисе: «Цунна охьа таӀа новкъарло хьам йо хьуна, ас ма элира хьога иза?» Иблисо жоп делира: «Со цулла а дика ду, ахьа со — цӀарах кхоьллина ду, а иза — латтах кхоьллина ву». Иблисо Адаман лерехь къайлах хабар дуьйцура, ша цхьа хаза дитт гайти хьуна — бохура цо. Адамас а Хьавас а оцу дитт тӀера стом кхаьллира.

ТӀаккха шаьшшимма къалатийна хиларх, хиина цуьшинна. АллахӀ цаьршинна къинтӀера велира, и шиъ дуьненчу охьадиллира.

Адама Дала цамагийнарг дира, нийсачу новкъа тӀера дӀавелира иза. ТӀаккха Дала нисвира иза. Иштта олуш ду хӀара кица.

Цуьшинна масийтта бер дара, амма вайн къастина царех вевзаш кхо кӀант ву: Къабиль, ХIабиль а Шис пайхамар а.

Хьава
حواء‎
Хьаван каш (Джидда, 1913 шо)
Кхелхина меттиг Макка йа Джидда
ДӀайоьллина меттиг: Хьаван каш (Джидда)
Майра Адам
Бераш Къабиль а, ХӀабиль а, Шис, кхин а.
Динлелор Ислам дин
Лоруш волу динаш Ислам, керсталла, яхӀудийн дин

Хьава

[бӀаьра нисйан | нисйан]
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Хьава (цӀе).

Хьава́ (Ӏаьр. حواء‎‎ — дахаран хьост‎) — Адам пайхамаран وصلة= зуда. Къуръан тӀехь цуьнан цӀе ца хьахийна, ткъа хьахайо деккъа Адаман «зуда» аьлла[14].

Исламан дийцаршкахь хоуьйту иза Адаман пӀендах кхоьлланий, цуо майрачун чагӀар а малийна, хьарам стом баа реза виний[15], ялсаманан чубаьлла беа кога тӀехь болчу лаьхьанца[4]. Ялсаманан чура арайаьккхича Хьава хилира Ӏаьрбийчохь, Джиддехь. Ӏарп лам болучехь Адамах кхетча цуо цуьнца хьаьж дира[16].

Хьаван каш (Джидда, 1913 шо)

Цхьаьна версица, Хьава дӀайоьллинера Адаман уллехь[15], кхечу версица — Джиддехь, меттигехь, Мукбарат умна Хьава (Вайн ненан Хьаван каш. 1975 шарахь СаӀудийн Ӏаьрбийчоьнан Ӏедалан омарца каш долчу меттиге бетон йоьттина, хӀунда аьлчи хьаьж дина бевлчи хьаьжойша, исламан гӀиллакхаш дохош, ламазаш дора Хьаван каш тӀехь[17][18]. Французийн географо Эмиль-Феликс Готьес (1864—1940) лерина кошан дохалла 130 метр[19].

Иштта дуьйцу Хьаван каш 1895 шарахь Джиддера российн консулаллин белхалочо Ишаев Шакирзяна[20]:

Башха сийлаллаш гӀалахь йац, гӀалал арахьарчу даккхийчу кешнашкара Хьаван каш дӀадаьккхича. Адамийн ненан каш 60 аьрша деха ду, коьртехь хӀоттийна мармаран экъа йу Ӏаьрбийн йоза долуш, хурманийн пальма ду кхуьуш, когашкахь кхуьу цхьа коьллаш. Кешнаш йуккъехь йина ши чоь йу цхьаьна тхьов кӀелахь: цхьаъ маьждиг ду, ткъа вукханна чохь каш ду, цунна тӀе хьаьжой зиярате оьху. НеӀарехь, арахьа, тӀулгах йаьккхина йоккха ной йу, гуйх тера, цунна чу хи а дуттий говрашна маладо. Кхузахь беха дукха шайхаш, ткъа кхин а дукха къиен зударий а, бераш а; уьш сагӀа доьхуш хуьлу зиярате баьхкинчаьрга. Лакхахь ма-аллара, Хьаван кошан гуонаха кешнаш ду…

Къине иэгар а, ялсаманара арабахар а

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Хьажа иштта: Къине иэгар, Ялсаманара арабахар

Адаман зуда йича, АллахӀа аьлла цаьрга: «ХӀай Адам! Охьахаа хьо а, хьан зуда а ялсамана, даа шайн ма-тов, шайна луъучехь, амма герга ма гӀуолаш оцу диттана, нийсо ца лелорчех ца хилархьама»[21]. Иблиса Ӏехийра Адам а, Хьава а, элира: «Шун Эло хьарам дина и дитт, шух маликаш ца хилийта йа цӀан а лийр доцуш ца хилийта»[22]. Адама а, Хьавас а кхаьллира оцу диттан стоьмаш, цул тӀаьхьа «…ерзина евлира церан бехкен меттигаш, уьш тӀелето буьйлабелира ялсаманан гӀаш». Адама а, цуьнан зудчо а къа латийначул тӀехьа, АллахӀа аьлла цаьрга: «Аса хьарам ца дира шуна и дитт, ца элира иблис шун дуй хууш мостагӀа ду?»[23]. Майрий, зудий дохко бевлира шеш динчун, жоп делира: «Тхан Эла! Оха тхайна зулам дина, нагахь Ахьа геч ца дахь, къинхетам ца бахь, тхо иэшначех хир ду-кха»[24]. АллахӀа жоп делира: «Охьадисса! Цхьадерш шух мостагӀий бу кхечарна. Шуна дуьнен тӀехь хан яккха меттиг йу цхьаьна хенан»[25][1].

Исламан Ӏелам наха дийцарш дира, муха хилла ялсаманан дитт, муьлхачу диттан гӀашца къевлина Адама а, Хьавас а шайн дерзаналла[4].

Дуьненан дахар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Исламан ламастехь ду дийцарш, Адам воьссина дуьнен тӀе Цейлон гӀайрен тӀе, ткъа Хьава — Джиддехь (хӀинцалера СаӀудийн Ӏаьрбийчоь). 200 шарахь уьш дохко бийлира, дийхира АллахӀе гечдар. АллахӀа жоп делира дуӀашна, гечдира дина къа[26], тӀедиллира Маккахь хьаьж дар. Адам а, Хьава а цхьаьна кхийтира Ӏарп ломан атагӀехь. ХӀинца Маккан болчу махка кхаьчна, Адам волавелира КаӀбат дан, цул тӀаьхьа шен хен-хенахь хьаьж дора цига[1].

Цул тӀаьха Адам а, цуьнан зуда а бахара хӀинцалерачу Шема агӀора, церан цигахь дукха тӀаьхье хилира, царех дерриг адамалла схьадаьлла. Хьавас ткъозза бераш дира, цу тӀе хӀоранза а, тӀаьххьара кӀант воцург, дуьнен тӀе шала бераш девлира. Иштта цуо шен дахарехь 39 бер дира. хӀора бераш даран йукъа шишша шо дуолара[27]. ГӀарабевллачу берех бу кӀентий Шис а, Къабиль а, Хьабиль а. Цхьацца шира дийцаршкахь боху, Адам ваьхна 2000 шарахь, ткъа Хьава йелла Адамал шовзткъа шо тӀаьхьа[1].

Къуръанехь дийцар, АллахӀа дола дарх Адаман а, цуьнан тӀаьхьенийн а, цунна гечдарх[28][29][30], башха терго тӀейогӀуьйра Ӏелам нехан. И мукъам цхьаьна богӀура къадар кхетамца[4].

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Али-заде, 2007.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Мифы народов мира, 1987—1988, Адам.
  3. ↑  3:59
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ислам: ЭС, 1991, Адам, с. 13.
  5. ↑  2:30
  6. ↑  2:33
  7. ↑  20:119
  8. ↑  7:30—38
  9. ↑  7:10—25
  10. ↑  15:26—36
  11. ↑  17:61
  12. ↑  18:50
  13. ↑  20:115—124
  14. ↑  7:19
  15. ↑ 1 2 Мифы народов мира, 1987—1988, Хьава.
  16. ↑ Ислам: ЭС, 1991, Хьава, с. 260.
  17. ↑ Ḥāzimī, 2006, с. 295.
  18. ↑ انقسام في السعودية بشأن إزالة «مقبرة أمنا حواء»، (Ӏаьр.). аль-Джазира (2009 шеран 29 январь). ТӀекхочу дата: 2018 шеран 21 август.
  19. ↑ Gautier E.-F., 1931, с. 66.
  20. ↑ Ишаев Ш., 1896.
  21. ↑  2:35
  22. ↑  7:20
  23. ↑  7:22
  24. ↑  7:23
  25. ↑  7:24
  26. ↑  20:122
  27. ↑ ISLAMDAG.RU.
  28. ↑  2:38
  29. ↑  20:115
  30. ↑  20:123

Литература

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  • Кеп:ИЭС-1991
  • Али-заде А. А. Адам а, Хьава а : [арх. 1 октябрехь 2011] // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — 400 с. — (Золотой фонд исламской мысли). — ISBN 5-98443-025-8.
  • Кеп:МНМ
  • Ādam / Pedersen J. // Encyclopaedia of Islam. 2 ed. — Leiden : E. J. Brill, 1960—2005.(мехах)
  • Ḥawwāʾ / Eisenberg J., Vajda G. // Encyclopaedia of Islam. 2 ed. — Leiden : E. J. Brill, 1960—2005.(мехах)
  • Камал ас-Сейед. Наши прародители // Къуръанические истории / перевод с арабского М.-Н. О. Османов. — 3-е, доп. — Диля, 2001. — С. 5—25. — 576 с.
  • Ишаев Ш. Мекка, священный город мусульман. Рассказ паломника // Среднеазиатский вестник. — 1896. — № 11,12.
  • Manṣūr Ibrāhīm Ḥāzimī, ʻIzzat ibn ʻAbd al-Majīd Khaṭṭāb, Salma Khadra Jayyusi, et al. Beyond The Dunes: An Anthology of Modern Saudi Literature. — London; New York: I.B. Tauris; New York, 2006. — ISBN 1-4294-1859-1.
  • Gautier E.-F. Moeurs et coutumes des Musulmans. Un vol. in-8°. — Paris: Payot, 1931. — 305 p. — (Collection de documents et de témoignages pour servir à l’histoire de notre temps).

Хьажоргаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]