Дашкова Екатерина | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
оьрс. Екатерина Романовна Дашкова | |||||||
| |||||||
|
|||||||
|
|||||||
Хьалха хилларг | Домашнев Сергей Герасимович | ||||||
Когаметтаниг | Бакунин Павел Петрович | ||||||
|
|||||||
Хьалха хилларг | дарж кхоьллина | ||||||
Когаметтаниг | Бакунин Павел Петрович | ||||||
|
|||||||
Йина терахь | 1743 шеран 17 (28) март[1] йа 1743 шеран 28 март[2] | ||||||
Кхелхина терахь | 1810 шеран 4 (16) январь[1] (66 шо) йа 1810 шеран 16 январь[2] (66 шо) | ||||||
ДӀайоьллина | |||||||
Тайпа |
ВоронцовгӀар (1760 шарахь дуьйна) ДашковгӀар (1760 шарахь дуьйна) |
||||||
Йича тиллина цӀе | оьрс. Екатерина Романовна Воронцова[1] | ||||||
Да | Роман Илларионович Воронцов (1707—1783) | ||||||
Нана | Марфа Ивановна Сурмина (1718—1745) | ||||||
Майра | 1759 шарахь дуьйна Дашков Михаил Иванович (1736—1764) | ||||||
Бераш |
йоӀ: Анастасия (1760—1831) кӀентий: Михаил (1761—1762), Павел (1763—1807) |
||||||
Автограф | |||||||
СовгӀаташ | |||||||
Болхбаран меттиг | |||||||
Викиларми чохь медиафайлаш |
Сту Да́шкова Екатери́на Рома́новна (17 (28) мартехь 1743[3], Петарбух — 4 (16) январехь 1810, Москох), йинчу хенахь Воронцова. Сту Дашкова — Екатерину II-гӀа Ӏарш тӀейалийна 1762 шеран ГӀалин харцамехь ладаме роль ловзийна, Сийлахь Екатеринин доттагӀ а, накъост а; пачхьалкхан лакхара даржаш дӀалаьцна императорех йаьлла йоцу хьалхара зуда. Иза хилла Петарбухан Ӏилманийн академин директор а, Российн Академин председатель а; дуьххьарлера Оьрсийн меттан маьӀна даран дошам вовшахтохархо а, декъахо а, оьрсийн императоран кертан статс-дама, российн Серлонан къегина векал; гочдархо-журналист, йаздархо, музыкант, хьехархо, боккха Ӏаткъам бина Россера абсолютан монархи дешна монархица хуьйцуш.
Российн академи хьостехь лаьттина Российн Серлонан гӀарайаьллачех цхьаъ. Цуьнан мемуарашкахь бу, Пётр III-гӀачун урхаллех лаьцна, Екатерина II-гӀа паччахь хӀоттарх лаьцна мехала хаамаш[4].
Воронцова Екатерина кхоалгӀа йоӀ йара Сенатан декъахочун а, инарла-аншефан а, графан Воронцов Роман Илларионовичан. Нана — Марфа Ивановна, йинчу хенахь Сурмина (1718—1745), схьайаьлла хьалжолчу совдегаран доьзалера. Деваша Михаил Илларионович 1758—1765 шерашкахь хилла Российн империн канцлер, ткъа ваша Александр Романович — 1802—1805 шерашкахь. Ваша Семён Романович — дипломат, гӀараваьлла англофил. Йиша Полянская Елизавета Романовна — Пётр III-гӀачун йезар. Кхин йиша Мария Романовна (1737—1765) хилла марехь П. А. Бутурлингахь.
Диъ шо долучу хенахь дуьйна кхиийна девешин, вице-канцлеран Воронцов Михаил Илларионовичан, хӀусамехь. «ТӀехдика», оцу хенан кхетамашца, «цӀена французийн» кхиор (шичица Анница цхьаьна) мотт Ӏамор а, хелхарш Ӏамор, сурт дилла Ӏамор а дара. «ХӀума нисдалар бахьнехь» (Екатерина цомгуш хилла кхартанаш олучу лазарх, иза «хьажийра эвла, Петарбухан вуьрхӀитта чаккхарма гена») иза марзйелира жайнаш дешаре, цунах хилира шен заманахь уггаре дешна болчу зударех цхьаъ. Цуьнан хьомен йаздархой бара Бейль, Монтескьё, Вольтер, Буало, Гельвеций. Цуьнан дешаре болу безамах хиина, оцу заманан керла литература йохьуьйтура цунна И. И. Шуваловс.
1759 шеран февралехь Воронцова Екатерина Романовна мааре йахара смоленскера РюрикгӀарех волчу эле Дашков Михаил Ивановиче, цуьнца кхелхира Москоха.
Жима йолучу хенахь дуьйна Екатеринин хазахетара политика. Бераллехь а цуо кегадора шен девешин дипломатин кехаташ, терго йора оьрсийн политикина тӀехьа. Питанийн а, сих-сиха хуьлу пачхьалкхан харцамийн замано кхиийра цунна чохь сийлалла дезар а, историн роль ловзо лаам а. Цхьаьна тӀегӀане кхаччалц иза дан цуьнан аьтту белира.
Къона йоӀ йолучу хенахь дуьйна, иза паччахьан кертахь йара, Екатерина Алексеевна Ӏарш тӀейолучу боламехь гӀолоцуш коьртачарех цхьаъ йара. 1758 шарахь иза кховдийра стуне Екатерина Алексеевне «шен йерриг аьлча сан хан дешарехь йоккху къона йоӀ» йу аьлла, иза йовза лиира. Дашкован а, сийлахь стун а уьйр вовшен марзонца хилла цаӀаш, литература йезарца а йара[5]:
Аса буьйцучу оцу муьрехь, билггала, ала мегар ду, Россехь карор йацара ши зуда, Екатеринас а, аса а санна йоьшуш; кхузара, хаалаш, йолайелира тхойшиннан уьйр, сийлахь сту чӀогӀа хаза хиларна, цунна ша кхечунна езийта лиича, ойла йан а атта ду, мел атта ойла дӀайоккхур йара сан, пхийтта шо долу хӀуманна. |
Чеккхенца Екатеринин герга йахар нисделира 1761 шо чекхдолуш Ӏарш тӀе Петра III ваьлча. Дашковас дакъалецира Пётр III-гӀачун дуьхьаларчу харцамехь, император шен жӀаратоьхна да волушехь, ткъа шен йиша Елизавета цуьнан йезар йолуш, керла зуда хила тарлушшехь. Пачхьалкхан харцам бан ойла йолуш, цуьнца цхьаьна хан кхаччалц къайлехь Ӏан лууш, Екатерина Алексеевнас шен коьрта бартхо хаьржира Орлов Григорий Григорьевич а, сту Дашкова а. Хьалхарчо марздора эскаршна йукъахь, шолгӀачо — чинхошна а, аристократин а. Дашкова бахьнехь император-аьзнин агӀора ваьккхира граф Н. И. Панин, граф К. Г. Разумовский, И. И. Бецкой, Ф. С. Барятинский, А. И. Глебов, Г. Н. Теплов, кхин а.
Харцам бинчул тӀаьхьа, Екатерина Романовнин ца моьттучу агӀора, кхечара дӀалецира паччахьан кертара а, пачхьалкхан гӀуллакхашкара а хьалхара меттигаш; цуьнца цхьаьна император-аьзнин а, Дашкован а йукъаметтигаш шелйелира.
Шен майра, бригадир эла Дашков Михаила Иванович (1764), велла цхьа хан йаьлча, Екатеринас хан йаьккхира москохан бухара хӀусамехь Михалково, ткъа 1768 шарахь Россехахула лийлира. Екатерина II-гӀачунна 1763 шеран хиламаш чекхбевлча Дашкован деган йукъаметтигаш телхинехь а, амма иза муьтӀахь йара император-аьзнин. ТӀаккха а цунна ца безара император-аьзнин безарш, ткъа уьш оьгӀаза оьхура совгӀаташ а, терго а йаран чоьтан. Дашкова дуьххьал дӀа хиларна, цуо къайла ца бохуьйту цабезам паччахьан безархой, шен мах кӀезиг хадабарна дӀасакъастийра иза Екатеринех, тӀаккха Дашковас пурба даьккхира дозанал арахьа йахийта аьлла. Яха пурба делира, дукха хан йалале из адӀайахара, Екатеринин накъост а, доттагӀа а йуьсуш. Цхьацца хаамашца, Дашкова дӀайахаран баккъал а долу бахьна Екатеринас императоран гвардин полковник ца хӀоттор дара[6].
1769 шеран декабрехь цунна пурба делира дозанал арахьа некъ бан. Дашкова кхаа шарахь хилира Ингалсехь, Францехь, Швейцарехь, Пруссехь. Европехула лелачу хенахь боккха лерамца тӀеийцира кхечу пачхьалкхийн паччахбан гуонаша. Цуьнан литературин а, Ӏилманан а репутацис кхачийра иза Ӏилманчийн а, философийн а йукъараллашка Европин пачхьалкхийн коьрта шахьрашкахь. Парижехь цуо онда гергарло тесира Дидроца а, Вольтерца а.
1775—1782 шераш цуо йуха а дӀадаьхьира дозанал арахьа, Эдинбурган университетан курс чекхйаьккхина волу, шен цхьаъ бен воцу кӀант кхиорхьама. Иза йуха а йахара Париже, Швейцаре, Германе, ткъа кхин а Итале. Масех шарахь йехира Шотландехь, цигахь гуттаренна къамелаш дора Смит Адамца, Робертсон Уильямца (цунна тешам бина Ӏамо дӀавелира шен кӀант), шотландин Серлонан кхечу тхьамданашца.
1789 шарахь Парижехь йолуш вевзира Бенджамин Франклин, цуо кховдорца а, цуьнан тешаллица а оццу шарахь дӀаийцира Америкин философин йукъараллин декъа, цунах хилира Российн шолгӀа векал (хьалхара вара Т. И. фон Клингштадт) а, хьалхара зуда — Йукъараллин сийлахь декъахо[7]. По рекомендации Дашковой в том же году в члены Российской академии наук был принят Б. Франклин[7].
Шуна хаа шоралла а, мехалла а тхан меттана; цунна чохь Цицеронан чӀогӀа хаза къамел, Демосфенан шеко дӀайоккху марзо, чӀогӀа хаза Вергилийн ладамалла, Овидийн безаме къамел, бека Пиндаран лиро ца дойу шен сий; юткъа философин ойла, дуккха кепара доьзалан хьолаш а, хийцамаш а тхан бу бакъхьара а, хӀума йовзуьйтуш меттаца; амма оццул дукха дика агӀонаш йолушехь, тхан маттана ца тоьура йазйина бакъонаш. Цигара схьа схьадогӀу дешнаш тайп-тайпана йаздар, дешнаш дазар ца догӀу, йа мотт бехбо кхечу меттанашкара дешнаш тӀеоьцуш
1782 шо Дашкова йухайеира российн коьрта шахьре, цуьнан Екатериница йолу йукъаметтиг йуха а тойелира. Екатеринин чӀогӀа хазахетара Дашкован литературин чам, амма коьртаниг цунна товра Дашкова оьрсийн мотт Европин меттанийн сийлахь литературин мнттанийн тӀегӀане айа гӀертар.
24 январехь (4 февралехь) 1783 шеран Омарца император-аьзнис Дашкова хӀоттийра Петарбухан Ӏилманийн академи директоран дарже президенталла граф К. Г. Разумовскехь долчу хенахь, оцу даржехь лаьттира 12 (23) августехь 1794 шо кхаччалц, оцу хенахь Дашкова отпуске йахийтина, 12 (23) ноябрехь 1796 шарахь, дӀайаьккхира дерриг гӀуллакхера. Кхин дӀа цуьнан дарж нисдира Бакунин Павел Петровича.
Воронцова-Дашкова Екатерина Романовна хилира Ӏилманийн академин урхалла дина дуьненахь дуьххьарлера зуда. Кхин а цуо кховдорца 30 сентябрехь (11 октябрехь) 1783 шарахь йиллира Императоран Российн академи, цуьнан коьрта Ӏалашо йара оьрсийн мотт таллар, ткъа Дашкова хилира цуьнан хьалхара председатель[8].
Ӏилманийн академин директор хӀоттийначу хенахь Дашкова шен къамелехь тешалла дира, Ӏилманаша монополи йийр йац академин, амма уьш «долахь хир ду даймехкана, орамаш а тесна кхуьур ду». Оцу Ӏалашонца цуо кховдорца академехь ехкира публикин лекцеш (хӀора шарахь, аьхкенан 4 баттахь), цуьнан боккха аьтту хилира, дукха ладогӀархой а гулбира. Дашковас тӀетуьйхира академин студенташ-стипендиаташ 17 тӀера 50 кхаччалц, ткъа исбаьхьаллин академин кхиорхой — 21 тӀера 40 кхаччалц. Дашкован директораллин 11 шарахь академин гимназис шен гӀуллакх кехатан тӀехь доцуш гайтира. Масех къона стаг дешар чекхдаккха хьажийра Гёттингене.
«Гочдаран департамент» («Гочдархойн гуламан» йа «российн гуламан» меттана) йилларан Ӏалашо оьрсийн йукъараллина уггаре дика кхечу пачхьалкхийн жайнаш оьрсийн маттахь деша таро хилийтар йара. Нисса оцу хенахь йукъаделира цхьа могӀа гочдарш, дукхаха дерг классикийн меттанашкара.
Дашкован ойланца кхоьллира журнал «Оьрсийн дош дезархойн къамелхо», иза араделира 1783 а, 1784 а шерашкахь (16 жайна), цуьнан емалан-публицистийн амал йара. Цунна чохь къахьийгира уггаре дика литературин ницкъаша: Державина, Хераскова, Капниста, Фонвизина, Богдановича, Княжнина. Журнал тӀейаьхнера паччахь-аьзнин Екатеринин «Оьрсийн историн йозанаш», цуьнан «Хилларг а, ца хилларг а», Фонвизинан хеттарашна жоьпаш, Державинан «Фелица».