Къилбаседа (седа)

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Къилбаседа (маьӀнаш).
Чухчахьеран α
Седа
Къилбаседа. HST тӀера гар. NASA photo

Къилбаседа. HST тӀера гар.

NASA photo
Тидаме хаамаш
(Мур J2000.0)
Дуьххьала_хьаладахар 02ч 31м 48,70с
ОхьатаӀар +89° 15′ 51,00″
Йукъаметтиг 447 св. шо (137 пк)
Гуш болу седанан барам (V) 1,97
Седарчийн гулам Чухчахьера
Астрометри
ЗӀаьнаран сихалла (Rv) −17 км/cек
 • Нийса хьалавахар 44,22 mas в шо
 • ОхьатаӀар −11,74 mas в шо
Параллакс (π) 7,292 ± 0,028 mas
Абсолютан седанан барам (V) −3,6
Спектран амалш
Спектран класс F7 Ib-II SB
 • B−V 0,60
 • U−B 0,38
Хийцадалар цефеида
Физикин амалш
Масса 6,4 M⊙
Радиус 47 R⊙
Хан 60 млн шо
Температура 5820 K
Серлабийларалла 1450 L⊙
Металлалла 0,19[1]
Хьийзар ~17 км/сек
Орбитин дакъалг
Мур (P) J2000,0 шо
Хаамаш хаамийн базанашкахь
SIMBAD * alf UMi

Къи́лбасе́да (α UMi) — Чухчахьерин седарчийн гуламан гуш болу седанан бараман седа +2,0m. Лаьтта Къилбаседа полюсан гергахь. Иза тӀех боккха спектран классан F7Ib седа бу. Дуьненан тӀе йукъаметтиг — 447 ± 1,6 серлонан шо (137,14+0,53−0,52 парсек)[2][3].

Сурт хӀоттор

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Хьажа иштта: Поляриссима
Къилбаседа а, цуьнан накъостий а исбаьхьалчин ма-гарра[4]
Къилбаседа — Седарчийн Чухчахьера гуламера уггаре къегина седа (лакхахь аьтту агӀора)
Йуккъехь Къилбаседа болу Къилбаседа эхиган седарчийн лар тайпа
Жимачу телескоп чухула Къилбаседа гар. Полюсан B къастийна коьрта Полюсан A седех, 18 маьӀиган секундашца

ХӀокху муьрехь Къилбаседа лаьтта Къилбаседин полюсан 1° кӀезиг гена, цундела меттах ца болуш хета седарчийн стигал дийнахь-бусий хьийзича а. Цуьнца волу меттиг хаа чӀогӀа аьтту болуш ду: цуьнан агӀо къилбаседа агӀонца цхьаьна йогӀу ала мегар ду, ткъа анасизан локхалла цхьаъ йу тергонан меттигера географин шораллица. Дуьненан семин прецесси бахьнехь дуьненан Къилбаседа полюсан хьал хийцало; Къилбаседа уггаре герга гӀур бу цунна 2102 шеран 7 мартера 13 июнь кхаччалц — йукъаметтиг хир йу 0°27′34,1″, аьлча а таӀар хир ду 89°32′25,9″, цул тӀаьхьа иза гена бала болалур бу полюсан: 2260 шеран йуккъехь цунна а, полюсан а йукъаметтиг 1° сов йер йу. Къилба эхигехь бац къегина къилбаседа.

Къилбаседа уггаре къегина а, гергара а 3,97 дийнан муьрехь беттало дельта Цефейн хийцалун седа бу. Амма Къилбаседа — чӀогӀа стандарт йоцу цефеида бу: цуьнан беттабала дӀадов иттаннаш шерашкахь: 1900 шарахь къогалла хийцаделира 8 %, ткъа 2005 шарахь — 2 % гергга. Цул сов, оцу заманахь седа йуккъера барам 5 % къегина.

Къилбаседа ма-дарра аьлча кхалха седарчийн система йу.

Системин йуккъехь лаьтта тӀех боккха Полюсан А (α UMi A), къогаллица вайн Маьлхал 2000-зза къегина болу а, массица 6,4—6,7-зза беза болу а. Цуьнан радиус 47—50 Маьлхан радиус санна йу, хан — 55—65 млн шо[3].

1,39 Мелхан масса йолу Полюсан B (α UMi B) лаьтта дикка гена Полюсан А (2400 а. е.), цундела иза телескопаш чухула ган хала дац Дуьненан тӀера а.

1929 шарахь Полюсанчун спектр Ӏамош гучудаьккхира, иза уллера шала седа хилар, иза хила тарло аьлла 1924 шеран хьалхарчу тергамашца аьлла дара (J. H. Moore, E. A. Kholodovsky)[5]. Полюсан A компаньон лаьтта 18,5 а. е. Полюсан P (α UMi P йа α UMi a, йа α UMi Ab) масса 1,26 Мелхан масса йу, лаьтта тӀех боккхачун чӀогӀа уллехь, цуьнан сурт «Хаббл» телескоп тӀера бен ца даккхаделла, иза а гӀирс йуханисбича. Полюсан P α UMi A гуонаха хьийзаран мур 30 шо гергга бу[6].

Полюсан B хьийза шала системин α UMi A/P гуонаха 100 000 шарахь гергга. Кхин а генара ши компонент йу, царна йелла α UMi C а, α UMi D а билгалонаш, амма уьш дуккха а шира седарчий ду, физикица уьш доьзна дац Къилбаседица[7].

Къилба а, цунна гуонахьара а седарчий бухадисина хила тарло, даьржина седин гулдаларех. Hipparcos а, 2MASS а хаамашца, Къилбаседин гергара лулахойн зӀаьнаран сихаллаш цхьатерра йу ала мегар ду, ткъа Дуьненна тӀе болу йуккъера геналлин герга бу 100 парсеканна. Гулдаларна йина диаграммица «бос — седин барам», цуьнан декъашхойн хенан (царна йукъахь Къилбаседин а) йу 80 млн шеран гергахь[8].

1990 шарахь европин космосан телескопо Hipparcos Къилбаседин тӀе некъан 434 серлонан шо аьлла маххадийна. 2006 шарахь маххадийра 330 сер. шо (Turner), ткъа 2008 шарахь — 359 сер. шо (Usenko, Klochkova)[9]. 2012 шарахь канадин Сент-Мэрин университетера Тёрнер Дэвидан куьйгаллица (David Turner), астрономийн тобано дикачу гӀирсаца бинчу дустарша, цара лелийра российн йалх метр йеха телескоп БТА, Къилбаседе некъан маххадабо 99 парсек (323 серлонан шо)[10]. 2018 шеран космосан Gaia телескопан хаамашца, некъан маххадийра 447 ± 1,6 серлонан шо аьлла[3].

Къилбаседин тӀе болу некъан бохалла, цефеидин тайпане санна, лелабо кхечу галактикашка болчу некъан бохаллин маххадош. Оцу некъан бохалла нисбича, нисло йохаллин шкала, доза туху бодане материн массин барамна[11].

Истори

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Къилбаседа полюсан эклиптикин гуонахьара дуьненан семин прецесси
Боккха чами а, Чухчахьера а Къилбаседица йуьстича
Полюсан седин гуонахара болам

Беттан-мелхан прецесси бахьнехь дуьненан сема гуонаха лела 23° радиусца 100 шарахь гергга 1,397° сихаллица. Цундела тайп-тайпана хенашкахь дуьненан полюсан гергахь хуьлу тайп-тайпана седарчий. Иштта, Шира Мисран некъел хьалхара муьрехь (5000 шо хьалха) иштта седа бара Тубан (Саьрмикан альфа), вайн эра долалуш дуьненан полюсехь къегина седарчий данне а дацара. Кхин а 2000 шо даьча дуьненан полюсан уггаре гергара седа хир бу Альраи (Цефейн гамма), ткъа 12 000 шо даьлча — Вега (Лирин альфа).

ТӀаккха а «Полюсан» дош долара цӀе йу, йогӀу Чухчахьерин α (аьфина).

Буьззина процессин гуонан къилбаседийн исписка[12]
  • Вайн эрал хьалхара 13 000-гӀа шераш — къилбаседа — Вега, Лирин α.
  • Вайн эрал хьалхара 9000-гӀа шераш — къилбаседарчий (рогӀехь) π а, η а Геркулесан.
  • Вайн эрал хьалхара 8000—7000-гӀа шераш — къилбаседа — τ Геркулесан.
  • Вайн эрал хьалхара 5500—3500 шераш — къилбаседа — ι Саьрмикан.
  • Вайн эрал хьалхара 3500—1500 шераш — къилбаседа — Тубан, Саьрмикан α.
  • Вайн эрал хьалхара 1500 шо — 1 шо — къилбаседа — Кохаб, Чухчахьерин β.<!—Цуо къастийна Чухчахьерин седарчийн гулам, цунах аьлла альфа «Киносура»[13]. Хьостехь йаздина ду, Киносура — Чухчахьерин седарчийн гулам бу, ткъа Къилбаседа бац аьлла -->
  • 1—1100 шераш — къилбаседа бац. Амма «хой» бу — Кохаб, Чухчахьерин а, Полюсан а β, Чухчахьерин α; полюс Чухчахьерин α а, β а цхьабосса гена йу.
  • 1100—3200 шераш — Къилбаседа бу Чухчахьерин α. Къилбаседа полюсан минимум геналлин барамехь (0°27′34,1″) иза чекхбер бу 2102 шеран 23 апрелехь.
  • 3200—5000 шераш — полюсан седа хир бу Альраи, γ Цефейн.
  • 5000—6500 шераш — полюсан — Альфирк, β Цефейн.
  • 6500—8500 шераш — полюса — Альдерамин, α Цефейн.
  • 8500—13 000 шераш — полюсан — Денеб, α а, Садр, γ<!—РогӀехь --> ГӀургӀезан.
  • 13 000-гӀа шераш — полюсан йуха а хир бу Вега, α Лирин.

Меттигехь Къилбаседица ориентаци йар

[бӀаьра нисйан | нисйан]
муха лаха Къилбаседа
Къилбаседа кхиаре хьаьжжина стигал хьийзар

Къилбаседа гуттаренна а Къилбаседин эхигехь лаьтта анин къилбаседехьа, цуо таро ло иза меттигехь ориентацин лело.

Къилбаседа карорхьама, хьалха лахайеза ворхӀ къегина седанах лаьтта амале конфигураци — ВорхӀ Вешин ВорхӀ Седа седарчийн гулам, оцуо дагатосу чами (астеризм Боккха Чами), цул тӀаьхьа чамин «тӀеман» духьалара «пенан» шина седин (Дубхе а, Мерак а), тӀехула ойланца сиз боккху, оцу шина седин йукъаметтиг пхоьазза йустус. Оцу сизан чаккхенгахь лаьтта Къилбаседа. Къилбаседин агӀо иштта билгалйоккху, ткъа цуьнан анин тӀехулара локхалла цхьаъ йу терганчин шораллица.

Хьажа кхин а

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  1. ↑ Koleva M., Vazdekis A. Stellar population models in the UV. I. Characterisation of the New Generation Stellar Library (инг.) // Astron. Astrophys. / T. Forveille — EDP Sciences, 2012. — Vol. 538. — P. A143. — ISSN 0004-6361; 0365-0138; 1432-0746; 1286-4846 — doi:10.1051/0004-6361/201118065 — arXiv:1111.5449
  2. ↑ Scott G. Engle, Edward F. Guinan, Petr Harmanec. Toward Ending the Polaris Parallax Debate: A Precise Distance to Our Nearest Cepheid from Gaia DR2 (инг.). The American Astronomical Society (2018 шеран 16 июль). ТӀекхочу дата: 2018 шеран 30 июль. Архивйина 2018 шеран 29 августехь
  3. ↑ 1 2 3 "Астрономы определили точное расстояние до Полярной звезды"(оьр.). 2018-07-30. Архивировано 2018 ш. 30 июлехь. ТӀекхачаран де: 2018 ш. 30 июлехь.
  4. ↑ HubbleSite: Search(йоьхна хьажорг — истори). hubblesite.org. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 2 ноябрь.
  5. ↑ Polaris: Exceeding Expectations and Building New Science. ТӀекхочу дата: 2012 шеран 9 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2014 шеран 7 ноябрехь Архивйина 2014-11-07 — Wayback Machine
  6. ↑ Wielen; Jahreiss; Dettbarn; Lenhardt; Schwan (2000). «Polaris: Astrometric orbit, position, and proper motion». arXiv: astro-ph/0002406 Архивйина 2020-07-25 — Wayback Machine.
  7. ↑ Evans, Sasselov. Polaris: Amplitude, Period Change, and Companions.
  8. ↑ David G. Turner. Polaris and its Kin (инг.). arxiv.org (2009 шеран 18 июль). — обзор. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 17 октябрь. Архивйина 2017 шеран 8 январехь
  9. ↑ Astronomers clash over the distance to the famed North Star November 30, 2012. ТӀекхочу дата: 2012 шеран 9 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 3 декабрехь
  10. ↑ Къилбаседа оказалась ближе, чем считали раньше Архивйина 2012-12-09 — Wayback Machine.
  11. ↑ Astronomers clash over the distance to the famed North Star. ТӀекхочу дата: 2012 шеран 9 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 3 декабрехь
  12. ↑ Астрономия // Энциклопедия для детей. — М.: Аванта+, 2007. — С. 269.
  13. ↑ Гай Юлий Гигин.Астрономия(йоьхна хьажорг — истори). Пер. А. И. Рубана. СПб., 1997.

Хьажоргаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]