محەممەد خودابەندە

ناوی تەواو
	محەممەد خودابەندە

محەممەد
محەممەد
سوڵتان
شای ئێرانی سەفەوی
فەرمانڕەوایی	١١ی شوباتی ١٥٧٨ – تشرینی یەکەمی ١٥٨٧
پێشوو	ئیسماعیلی دووەم
جێگر	شا عەباسی یەکەم
ھاوسەر	خەیر النیسا بێگم
منداڵ(ەکان)	ھەمزە میرزا; ئەبو تالیب میرزا; عەباسی یەکەم; حەسەن میرزا; تەحمەسپ میرزا; شا بێگوم;
ناوی تەواو
ناوی تەواو
	محەممەد خودابەندە
خانەدان	سەفەوی
باوک	تەھماسبی یەکەم
دایک	سوڵتانوم بێگم
لەدایکبوون	١٥٣٢; ئەردەوێڵ, ئێران
مردن	١٥٩٥ (تەمەنی ٦٤ ساڵ); قەڵای عەلاموت، قەزوین
ناشتن	مەزارگەی ئیمام حوسێن، کەربەلا، عێراق
ئایین	شیعەی دوازدە ئیمام

محەممەد خودابەندە ناسراو بە محەممەد شا یان سوڵتان محەممەد (بە فارسی: شا محەممەد خودابەندە، لەدایکبووی ساڵی ١٥٣٢؛ لە ساڵی ١٥٩٥ یان ١٥٩٦ کۆچی دوایی کردووە),^[١] شای فارس بوو لە ساڵی ١٥٧٨ تا لە ساڵی ١٥٨٧ لەلایەن عەباسی یەکەمی کوڕەکەیەوە ڕووخێندرا چوارەمین شای سەفەوی ئێران بوو و جێگەی براکەی ئیسماعیل دووەمی گرتەوە. خودابەندە کوڕی شا تەحمەسپی یەکەم بووە لە دایکێکی تورکمان بە ناوی سوڵتانوم بێگوم مەوسیلو^[٢]و نەوەی ئیسماعیلی یەکەم دامەزرێنەری شانشینی سەفەوی. دوای مردنی باوکی لە ساڵی ١٥٧٦، محەممەد بە قازانجی برا بچووکەکەی ئیسماعیلی دووەم تێپەڕێندرا. محەممەد ئازارێکی چاوی ھەبوو کە نزیک بوو لە کوێربوون و بۆیە بەپێی کولتوری شاھانەی فارس نەیدەتوانی ململانێ لەسەر تەخت بکات.^[٣]بە ڵام دوای دە سە ڵاتی کورت و خوێناوی ئیسماعیلی دووە م محە مە د و ک تاقە میراتگری سە ڕھە ڵدا و ھە ڕوە ھا بە پاڵپشتی ھۆزە کانی قزیلباش لە ساڵی ١٥٧٨دا بوو بە شا. دەسەڵاتی محەممەد بە بەردەوامی لاوازی تاج و شەڕی ناوخۆیی خێڵەکان لە بەشێک لە دووەمین شەڕی ناوخۆی سەردەمی سەفەوییەکاندا دیار بوو.^[٤]کەسایەتییەکی گرنگ لە ساڵانی سەرەتای دەسەڵاتی محەممەددا خەیر ئەلنیسا بێگومی ھاوسەری بوو کە یارمەتی مسۆگەرکردنی دەسەڵاتی مێردەکەی دا^[٣]ھەرچەندە ھەوڵەکانی بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی ناوەندی دژایەتی لەلایەن ھۆزە بەھێزەکانی قزیلباشەوە بەدوای خۆیدا ھێنا، کە لە ساڵی ١٥٧٩دا کوژرا. محەممەد بە «پیاوێکی سەلیقەی پاڵاوتە بەڵام کارەکتەری لاواز» وەسف کراوە.^[١]لە ئەنجامدا سەردەمی محەممەد بە کوتلەگەرایی تایبەتمەند بوو، کە ھۆزە گەورەکان خۆیان لەگەڵ کوڕەکانی محەممەد و میراتگرانی داھاتوودا یەکخست. ئەم ئاژاوەی ناوخۆیییە ڕێگەی بە زلھێزە بیانییەکان بە تایبەت ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی ڕکابەر و دراوسێی دا کە دەستکەوتی خاکی بەدەست بھێنن لەوانە داگیرکردنی پایتەختی کۆنی تەبرێز لە ساڵی ١٥٨٥. دواجار محەممەد لە کودەتایەکدا لە بەرژەوەندی شا عەباسی یەکەمی کوڕەکەی ڕووخێنرایەوە.

سەرەتای ژیانی

محەممەد لە تەبرێز لەدایکبووی سوڵتان-محەممەد میرزا بووە، لە تەمەنی چوار ساڵیدا وەک حاکمی ناونیشانی ھەرات دەستنیشانکرا، دوای ماوەیەکی کەم لە وەرگرتنەوەی شارەکە لە ئۆزبەکییەکان لە ساڵی ١٥٣٧. دەسەڵاتی ڕاستەقینە لالا (مامۆستا-ڕاھێنەر)ی بوو، ئەمیری قزیلباش محەممەد شەرەف ئەلدین ئۆغلی تەکالو، کە بەرپرسیار بوو لە کارە گشتییە بەرفراوانەکان لە ساڵانی ١٥٤٠ کە کۆمەڵگەی ئاودێری و باخچە و مەزارگە و بینا گشتییەکانی دیکەی ھێنایە ھەرات. ئەم ھەوڵانە بە ڕەزامەندی شا تەھمە سپی یەکەم بەرەوڕوو بووەوە و شاعیران و وێنەکێشان و خۆشنووسانی شارەکەیان ڕاکێشا، کە محەممەد ئاشنایان بوو.^[٥] محەممەد لە ساڵی ١٥٧٢دا وەک حاکمی شیراز دەستنیشانکرا، ناوبانگێکی وەک شاعیر لە شاری ھەرات بەدەستھێنابوو، ناوبانگێک کە «بەھۆی پەروەردە و تیژی مەعریفییەوە ناوبانگ بوو»، بەپێی وتەی سام میرزا، ژیاننامەنووسێکی ھاوچەرخی شاعیران محەممەد کۆمەڵێک ھونەرمەند و ئاژەڵی ماڵی لەگەڵ خۆی ھێنا بۆ شیراز، شارێک کە لە کۆتایی سەدەی پازدەھەمەوە ناوەندێکی لێکۆڵینەوەی فەلسەفی بووە و لەم دواییانەشدا وەک شوێنێک بۆ ڕووناککردنەوەی دەستنووس کە بە شێوەیەکی بەرفراوان سەیر دەکرێت.^[٦] محمد لە شیراز بوو کاتێک براکەی کە شا کۆچی دوایی کرد.

گرتنە دەستی دەسەڵات

لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ١٥٧٧دا ئیسماعیلی دووەم برا بچووکی محەممەد خودابەندە لەناکاو و بەبێ ھیچ نیشانەیەکی سەرەتایی لە خراپی تەندروستی کۆچی دوایی کرد. پزیشکانی دادگا کە پشکنینی تەرمەکەیان کردووە گریمانەیان کردووە کە لەوانەیە بەھۆی ژەھرەوە گیانی لەدەستدابێت. ڕێککەوتنی گشتی ئەوە بوو کە پەری خان خانم خوشکی نیوە خوشکی بڕیاریدابوو بە یارمەتی خاتوونەکانی حەرەمی ناوەوە ژەھراوی کردبێت وەک تۆڵەی ڕەفتارە خراپەکانی بەرامبەری.^[٧]بە دەرچوونی ئیسماعیلی دووەم پەری خان خانم دەسەڵات و کۆنترۆڵی خۆی وەرگرتەوە. ھەموو گەورەیەکی دەوڵەت و سەرۆک خێڵ و ئەفسەر و بەرپرسەکان ئەو فەرمانانەیان جێبەجێ دەکرد کە لەلایەن جێگرەکانییەوە دەگەیشتن و بەپێی قسەی ئەو خزمەتیان دەکرد.^[٧] سەرۆکەکانی قزیلباش بۆ ئەوەی قەیرانی جێنشینی ڕوون بکەنەوە، ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی شای داھاتوو دوای کۆنفڕانسێک لەگەڵ یەکتر دابنێن و دواتر پەری خان خانم لە ھەڵبژاردەی جێگیرکراویان ئاگادار بکەنەوە. سەرەتا باسیان لەو بڕیارنامەیە کرد کە شۆجە الدین محەممەد سەفەوی کوڕە کۆرپەی ھەشت مانگەی ئیسماعیلی دووەم تاجی شای لەسەر دابنرێت لەکاتێکدا لە واقیعدا کاروباری دەوڵەت لەلایەن پەری خان خانمەوە ئاگاداری دەبێت. بەڵام ئەم پێشنیازە گڵۆپی سەوزی زۆربەی مەجلیسەکەی لێ نەکەوتەوە لەبەرئەوەی ھاوسەنگی دەسەڵات لە نێوان زۆرێک لە خێڵەکانی قزیلباشدا دەجووڵاند. دواجار مەجلیسەکە ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەستنیشانکردنی محەممەد خودابەندە وەک شا.^[٧] دانانی محەممەد خودابەندە لەلایەن پەری خان خانمەوە پشتیوانی و پەسەند کرا، بەھۆی ئەوەی پیاوێکی پیری بوو، نزیک بوو لە کوێربوون و چێژخواز بوو. بەم شێوەیە ئەو جێنشینی گونجاو بوو، بۆیە پەری خان خانم دەیتوانی سوود لە لاوازییەکەی وەربگرێت و خۆی فەرمانڕەوایی بکات. لەگەڵ سەرۆکەکانی قزیلباش ڕێککەوتنێکی کرد کە محەممەد خودابەندە بە ناوەوە شا بمێنێتەوە، لەکاتێکدا ئەو و نێردراوەکانی بەردەوام دەبن لە کۆنترۆڵکردنی بەرژەوەندییەکانی دەوڵەت^[٧] کاتێک محەممەد خودابەندە تاجی شای لەسەر دانرا ئەرستۆکراسی سەفەوی و ئەفسەر و پارێزگارەکانی پارێزگاکان داوای ڕەزامەندی لە پەری خان خانمیان دەکرد تا سەردانێکی پیرۆزبایی بۆ بکەن. کایەی نفوز و دەسەڵاتی پەری خان خانم ھێندە ڕەھەندی بوو کە کەس بوێری ئەوەی نەبوو سەردانی شیراز بکات بەبێ ڕەزامەندی بێ دوو دڵی ئەو.^[٧]لەو ڕۆژەوەی محەممەد خوبەندە بە شا دەستنیشان کرا خەیر ئەلنیسا بێگومی ھاوسەری کە بە نازناوی مەھدی ئۆلیا زیاتر ناسرابوو، دەستی بەسەر کاروباری ئەودا گرت. ئەو ئاگاداری کەموکوڕییەکانی مێردەکەی بوو و بۆ کەفارەتی نەبوونی ڕاستگۆیی و کوالیتی مێردەکەی بڕیاریدا ھەوڵ بدات ببێتە فەرمانڕەوای پراکتیکی دەوڵەتی سەفەوی.^[٧] محەممەد خودابەندە و مەھدی ئۆلیا لە ١٢ی بەفرانباری ١٥٧٨دا چوونە ناو دەوروبەری قەزوین و بەمەش کۆتایی بەو دەسەڵاتە حاشاھەڵنەگرە ھێنا کە پەری خان خانم بۆ ماوەی دوو مانگ و ٢٠ ڕۆژ بەھرەمەند بوو. ھەرچەندە ھێشتا فەرمانڕەوای پراکتیکی دەوڵەت بوو، بەڵام ئێستا ڕووبەڕووی دژایەتی مەھدی ئۆلیا و ھاوپەیمانەکانی دەبووەوە. کاتێک گەیشتنە شارەکە، پەری خان خانم خۆی نیشان دا بۆ ئەوەی بە خۆشحاڵییەوە بە گەورەیی و نمایشێکی زۆرەوە پێشوازییان لێ بکات، لەناو پاشماوەیەکی زێڕیندا دانیشتبوو، لە ھەمان کاتدا لەلایەن ٤٠٠٠–٥٠٠٠ پاسەوانی تایبەت و یاریدەدەری کەسی ناو حەرێم و خزمەتکارانی دادگا پاسەوانی دەکرا.^[٧]بەڵام دواجار پەری خان خانم ھەمان ڕۆژ لەلایەن خەلیل خان ئەفشارەوە بە فەرمانی ماد ئۆلیا خنکێندرا. مەھدی ئۆلیا ئێستا کۆنترۆڵی شەخسیی ئێرانی گرتە دەست و دەستی کرد بە بەرەوپێشبردنی پیشەی کوڕە گەورەکەی، ھەمزە میرزا (ئەو زۆر کەم گرنگی بە عەباس میرزا کوڕە بچووکەکەی دەدا). بەڵام ئەو دژایەتی قیزیلباشی کرد کە دواجار داوای لە شا کرد لە دەسەڵات دووری بخاتەوە. کاتێک ڕەتیکردەوە دان بە داواکارییەکانیاندا بنێت، کۆمەڵێک پیلانگێڕی قزیلباش تەقینەوە و لە ٢٦ی تەممووزی ١٥٧٩دا خنکانیان.^[٨]^[٩] گرووپەکانی قزیلباش تا دێت زاڵ بوون بەسەر ئێراندا. لە ساڵی ١٥٨٣ شایان ناچار کرد وەزیرەکەی خۆی بە ناوی میرزا سەلمان ڕادەست بکات بۆ لە سێدارەدان. ھەمزە میرزا گەنج دەستی بەسەر دەسەڵاتی دەوڵەتدا گرت بەڵام لە ٦ی کانوونی دووەمی ١٥٨٦ ئەویش لە ھەلومەرجێکی نھێنیدا کوژرا.^[١٠]

ھەڕەشەی دەرەکی

زلھێزە بیانییەکان ناکۆکی فراکسیۆنییان لە دادگای ئێران قۆستەوە بۆ دەستبەسەرداگرتنی خاک بۆ خۆیان. باندەکانی ئۆزبەکستان ھەوڵی داگیرکردنی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێرانیان دا پێش ئەوەی لەلایەن پارێزگاری مەشھەدەوە بەرپەرچ بدرێنەوە. گرینگترین ڕووداوی سەردەمی محەممەد شەڕ لەگەڵ عوسمانییەکان بوو. لە ساڵی ١٥٧٨ سوڵتانی عوسمانی مورادی سێیەم شەڕێکی لەگەڵ ئێرانی سەفەوی دەستپێکرد کە بڕیار بوو تا ساڵی ١٥٩٠ بەردەوام بێت، لە یەکەم ھێرشدا، وەزیری سوڵتان لالا مستەفا پاشا ھێرشی کردە سەر خاکەکانی سەفەوی کە لە جۆرجیا و شیروان پێکھاتبوون. شیروان پێش کۆتایی ھاوینی ساڵی ١٥٧٨ کەوتە خوارەوە، بەو ڕاستییە ئێستا عوسمانییەکان کۆنترۆڵی نزیکەی ھەموو ناوچەکانی ڕۆژاوای کەنارەکانی دەریای قەزوین کردبوو ھەروەھا ڕێگەی بۆ ھێرشکردنە سەر ئەو شوێنە کردەوە کە لە ئێستادا ناوەکی ئەرمینیا و ئازەربایجانە، کە دواتر لە ساڵی ١٥٧٩ لەلایەن بەشێکی گەورەی تاتارەکانی کریماوە ھێرشیان کرایە سەر، بە سەرۆکایەتی عادل گیرای خان^[١١]بەڵام لە دژە ھێرشێکی سەرنجڕاکێشدا بە سەرۆکایەتی میرزا سەلمان جابیری و ھەمزە میرزا گیرا و دواتر لە قەزوین پایتەختی سەفەوی ئەو کاتە لە سێدارە درا. سوپایەکی تری عوسمانی بە سەرکردایەتی عوسمان پاشا و فەرھەت پاشا پەڕینەوە بۆ ئێران و لە ساڵی ١٥٨٥ تەبرێزیان گرت سوڵتان محەممەد ھەمزە میرزای نارد بۆ شەڕی عوسمانییەکان بەڵام شازادە گەنجەکە لەم ھەڵمەتەدا کوژرا و شارەکە بۆ ماوەی ٢٠ ساڵ لە دەستی عوسمانییەکاندا مایەوە.^[١٢]^[١٣]

لابردنی و مردنی

کاتێک ئۆزبەکییەکان لەشکرکێشییەکی بەرفراوانیان بۆ سەر خوراسان دەستپێکرد، سەرۆکی فراکسیۆنی ئوستاڵجو قزیلباش لەو پارێزگایە مورشید قولی خان، بڕیاریدا کە کاتی گونجاوە شا ڕووخێنرێت و عەباس میرزا کوڕی محەممەد لە شوێنی ئەو بگرێتەوە کە بەشی مورشید بوو. مورشید و عەباس بە سواری ڕۆیشتن بۆ قەزوین و لەوێ لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٥٨٧دا شازادە بە فەرمانڕەوای نوێی ئێران ڕاگەیەندرا محەممەد ھیچ ھەوڵێکی نەدا بۆ تەحەدای کودەتاکە و لە تەختی پاشایەتی قبوڵ کرد. محەممەد خودابەندە بۆ ماوەیەک لە پایتەخت ژیاوە بەڵام دواتر بەڕواڵەت دوورخراوەتەوە بۆ زیندانی عەلەموت، ھەرچەندە ئەسکەندەر بەگ مونشی (مێژوونووسێکی فارس) تۆماری کردووە کە لە قەزوین لە ماوەیەک لە نێوان ٢١ی تەممووزی ١٥٩٥ و ١٠ی تەممووزی ١٥٩٦دا گیانی لەدەستداوەر.^[١٤]^[١٥]

ھونەر و ڕۆشنبیری

محەممەد شاعیرێکیش بوو کە بە ناوی قەڵەم «فەھمی» بەیت دەنووسی، ھەروەھا حەزی لە نوکتە بووە.^[١٦]

سەرچاوەکان

^ ^ئ ^ا Matthee، Rudi (28 July 2008)، Safavid Dynasty، لە 9 August 2012 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
^ Andrew J. Newman, Safavid Iran, I.B.Tauris, 2004, p.42
^ ^ئ ^ا Garthwaite، Gene R. (2005). The Persians. The Peoples of Asia. Vol. 9. Blackwell. pp. 172–173. ISBN 1-55786-860-3.
^ Newman p.41
^ Colin P. Mitchell, The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric (London: I.B. Tauris, 2009) ("Mitchell"), p. 160.
^ Mitchell, pp. 160–61.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ ^ت ^ج ^چ Parsadust 2009.
^ Savory pp.71–73
^ Cambridge History of Iran p.254
^ Savory pp.73–74
^ Sicker 2001, pp. ٢–٣.
^ Cambridge History of Iran p.257, p.260
^ Savory p.74
^ Savory p.75
^ Cambridge History of Iran pp.261–2
^ Savory p.70

[Iranica-1] ئ ^ا Matthee، Rudi (28 July 2008)، Safavid Dynasty، لە 9 August 2012 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[2] Andrew J. Newman, Safavid Iran, I.B.Tauris, 2004, p.42

[Persians-3] ئ ^ا Garthwaite، Gene R. (2005). The Persians. The Peoples of Asia. Vol. 9. Blackwell. pp. 172–173. ISBN 1-55786-860-3.

[4] Newman p.41

[5] Colin P. Mitchell, The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric (London: I.B. Tauris, 2009) ("Mitchell"), p. 160.

[6] Mitchell, pp. 160–61.

[FOOTNOTEParsadust2009-7] ئ ^ا ^ب ^پ ^ت ^ج ^چ Parsadust 2009.

[8] Savory pp.71–73

[9] Cambridge History of Iran p.254

[10] Savory pp.73–74

[FOOTNOTESicker2001٢–٣-11] Sicker 2001, pp. ٢–٣.

[12] Cambridge History of Iran p.257, p.260

[13] Savory p.74

[14] Savory p.75

[15] Cambridge History of Iran pp.261–2

[Savory_p.70-16] Savory p.70

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]