بگۆڕی ھاندەرانە

کۆنڤێرتەری[بەستەری مردوو] ھاندەریی سێ-ڕێگا لەسەر بەنزین-توانا ١٩٩٦ دۆج ڕام
ھاوشێوەی[بەستەری مردوو] ڕۆیشتن بەناو کۆنڤێرتەرێکی ھاندەری

کۆنڤێرتەرێکی ھاندەری ناو گزوز ئامرازی کۆنترۆڵی دەرچوونە کە گاز و پیسی و ژەھراوی کەم دەکاتەوە لە دەرھاویشتەی گاز لە بزوێنەری سووتانی ناوەکی بۆناو پەلووتەنتی کەم-ژەھر لەلایەن کاردانەوەی ھاندەری (ئۆکساندنێک و کاردانەوەیێکی کەمکردنەوە). کۆنڤێرتەری ھاندەری ھەمیشە بەکار دەھێنرێن لەگەڵ بزوێنەری سووتانی ناوەکی ھان دەدرێ لەلایەن بەنزین یان دیزل — ھەروەک بزوێنەری سووتانی-لاواز ھەروەھا ھیتەری نەوتی سپی و ئاگردان، یەکەم پێشکەوتنی بەرفراوانی کۆنڤێرتەری ھاندەری لە بازاڕی ئۆتۆمۆبیلی وڵاتە یەکگرتووەکان بوو. تا بگونجێت لەگەڵ بریکاری پاراستنی ژینگەیی وڵاتە یەکگرتووەکانی ڕێنمایی تەواوتری دەرچوونی گزوز، زۆربەی ئۆتۆمبیلی بەنزین-وزە دەستی پێکرد لە ١٩٧٥ مۆدێلی سال دەبێت ساز بکرێت لەگەڵ کۆنڤێرتەری ھاندەری. ھەرچەندە کۆنڤێرتەری ھاندەربەزۆری بەشێوەیەکی گشتی بەکاردێن بۆ سیستەمی دەرھاوێشتن لە ئۆتۆمۆبیل، ھەروەھا بەکار دەھێنرێن لەسەر پێکھێنەری کارەبایی، ئامرازی کانسازی، لۆری، پاس، بزوینەر، و مۆتۆرسیکل. ھەروەھا بەکار دەھێنرێن لەسەر ئاگردانی دار تا دەرچوون کۆنترۆل بکەن. ئەمە ھەمیشە لە وەڵامی ڕێنماییی حکوومەتە، یان ڕاستەوخۆ ڕێنماییی ژینگەیییە یان ڕێنمایی تەندروستی و سەلامەتییە

مێژوو

[دەستکاری]

تایپی کۆنڤێرتەری ھاندەری کە یەکەم جار دیزان کرایە لە فەرەنسا لە کۆتایەکانی سەدەی ١٩ لە کاتیک کە دیزان کراوە تەنھا چەند سەیارەکی کەم لەسەر ڕێگاکە بوون بە بەنزین یان (ڕوون) کاریان دەکرد، و پێکدێت لە مادەکی خاو سست دا کە داپۆشراوە بە پلاتین و ئیردیۆم و پلادیۆم و داپۆشراوە لەناو سلندەرێکی کانزای دەبل، دە سال لە پێش ئێستا کۆنڤێرتەر دۆزایەوە لەلایەن Eugene houdry ئەندازیارێکی میکانیکی فەرەنسییە زانیاری ھەبووە دەربارەی پاڵاوتنی بزوێنەری بەنزین (ڕوون)، لە سالی ١٩٣٠ کاتیک چووە بۆ ویلایەتە یکگرتوەکانی ئەمریکا کاتیک کە ئەنجامی خویندنی دووکەڵ و تەماوییەکە لە los angeles بلاو کراوەتەوە، houdry خویندنەکەی پەیوەندی بە ڕۆڵی ئەو دووکەڵانە ھەبوو کە بە شت دەنوسێن لە ھەوای دەرەوە، و کۆمپانیایەکی دۆزییەوە بە ناوی oxy.catalyst. houdryیەکەم جار گورانکاری کردووە لەسەر کۆنڤێرتەری ھاندەری دووکەڵ کیش و ئەوەش پێی دەگوترێ cats، و پاشانیش گۆرانکارییەکی دی بۆ کۆنڤێرتەری ھاندەری کرد بۆ کۆگای حەفارە (ئەو ئامێرەیەیە کە شتی پێ ھەڵدەگیرێت؛ و بە ڕێژەکی کەم قورقوشم و گازولینی بە کار ھێناوە لە ناوەراستی ١٩٥٠ دەستی بە گەرانێک کردووە بۆ گۆرانکارییەکی کۆنڤێرتەری ھاندەری کە بیگۆرێت بۆ بزوێنەری گازولین کە بۆ ئوتومبێل بەکاردێت و خەڵات کراوە لە ویلایەتە یەگرتوەکان بۆ ئەو کارانەی کە کردوویەتی کۆنڤێرتەری ھاندەری ڕووی نەداوە ھەتا ڕێکخستنی و کۆنترۆڵ و دەرھاوێشتنێکی تیژ وا دەکات کە ئەو دەنگەی لە ئۆتۆمبیل دێت لای ببات و چارەسەری بکات وا ئەو شتە لە زۆربەی بەشەکانی گازولین بەکاردێت و قورقوشم ژەھرەکی تێکشکێنەرە و ڕێگری دەکات لە کۆنڤێرتەری ھاندەر بە دروستکردنی بەرگێک لەسەر ڕووی بزوینەرەکە، و بزوێنەرە گۆراوەکان زیاتر گۆرانکاری و بەرەو پێش چوونە لەلایەن گرووپێک لە ئەندازیاران کە بەناوی (carlD.keith.johnJ.mooney.antonin). (Eleazar.and philip messin) یەکەمین بەرھەمھێنانی کۆنڤێرتەری ھاندەریان کردووە لە ساڵی 1973 Willim C pfefferel لە سەرەتای ١٩٧٠گۆرانکاری و پێشخستنی بە بزوێنەری سووتێنەر بۆ تۆربینی گازی داوە، و ئەو مادەیەش وا دەکات کە سووتان ڕوو بدات بەبی دروستبوونی (nitrogen oxides.carbon monoxide)

دروستکردن

[دەستکاری]
کوتاوای[بەستەری مردوو] لە کانزای-ناوەکیتەری
سیرامیکی-ناوەکی[بەستەری مردوو] کۆنڤێرتەری

چۆنییەتی دروستکردنی کۆنڤێرتەری ھاندەر:

ئەو مادەیە بەکاردێت تاکو (کردنەوەیەک) ھان بدات یان خێرای بکات و ناوەوەی ئەو بزوێنەرە لە سیرامیک پێک ھاتووە کە وەکو شانەی ھەنگووین وایە چوار گۆشەیە شەش پاڵوو نییە، لە ناوەندی ھەشتایەکان ئەو ماددەیە لەسەر پلێتەک دروست کرابوو و لە کۆتایەکانی ھەشتایەکان لەسەر مادەی کانزای دروست کرا، و لەو شوێنانە بەکاردێت کە بەرگەی گەرمییەکی زۆر بگرێت؛ و ئەو ماددە کارتێکراوانە وا دروستبوونە کە ڕووبەرێکی زۆر گەورە دروست بکات و مادەی سیرامیک لە ھەموو بزوێنەرە گۆراوەکان بەکاردێت کە دروست کراوە لەلایەن (Rodney Bagley, Irwin Lachman, and Ronald Lewis at Corning Glass,) و لە ٢٠٠٢ بەو زانایانە دەگوترا داھێنەری جیھانی کە ماددەی سیرامیکیان دروست کردبوو؛ و ھەڵگرێک لە ناو ئەو بزوینەرەیە کە بە کاردێت بۆ بڵاوکردنەوەی ماددە لەسەر ڕووبەرەکەی بۆ نموونە. (Aluminum oxide, titanium dioxide, silicon dioxide,)و یان ھەموو یان تێکەڵ دەکرێن؛ و ماددەی بزوێنەر درێژکراوەتەوە لە ھەڵگرەکەوە تاکو ناوەوەی ئەو ماددە ھەڵگرە کاری ئەوەیە کە ڕووبەرێکی ڕەق و شێواو دروست بکات کە ڕووبەرەکە زۆر گەورەترە بەرامبەر ئەو ڕووبەرەی کە ماددەکە ھەیەتی و ئەو کارەش وا دەکات ماددەکە ڕووبەرەکەی زۆر گەورەتر بێت؛ کە کارلێک لەگەڵ گزۆزی بزوێنەرەکە بکات، و بەرگی ماددەکە دەبێت ڕووبەرەکەی خۆی بپارێزێت لە خەلتەی کانزایەکان لە پلەی گەرمی ١٠٠٠سلیزی، Ceria or ceria-zirconia ئەو دوو ئۆکسانە زیاد دەکرێت وەکو O2 خەزن دەکرێت، ئەو ماددە بزوێنەرە خۆی پێکھاتەیەکە کە دروست کراوە لە تێکەڵەیەکی کانزای بە نرخ، Platium چاڵاکترین ماددەیە کە زۆر بەکار دێت بەڵام بۆ ھەموو کارلیکێک ناتواندرێت بەکار بێت چونکە زۆر گرانە (Palladium and rhodium) و ئەو دوو ماددەیەش کانزای بە نرخ بەکاردێت (rhodium)وەک کەمکردنەوەی ماددەکە بەکاردێت و (palladium)وەک زیادکردنی ماددە بەکاردێت (platinum)ھەم وەکوو زیادکردنی ماددەکە بەکاردێت ھەم کەمکردنی ماددە (xidation. Cerium, iron, manganese, and nickel)ئەوانەش بەکاردێت و ھەر یەکەیان کاری خۆیان دەکەن بەڵام (nickel) لە (European Union) بەکارنایەت چونکە کارلیک لەگەڵ کاربۆن دەکات و ژەھراوییە بۆیە بە کار نایەت و (copper) دەتواندرێت لە ھەموو شوێنیک بە کار بێت بەڵام لە(japan) بەکارنایەت چونکە سەرکەوتوو نابێت و ئەو ماددەی بزوینەری گۆراو دەتواندرێت دووبارە بەکاربێتەوە و کانزای بە نرخ لە ناوگۆراوەکە ھەن بۆ نموونە (platinum, palladium, and rhodium, are extracted) ھەڵدەگیرێن و پوخت دەکرێت …

دامەزراندنی کۆنڤێرتەری ھاندەری

[دەستکاری]

گۆرینکی بزوینەرییە یان ھاندەرە کە پلەی گەرمی لە 800 degrees کە دەکاتە ٤٢٦دەرەجە fahrenheit کە بە کاریگەری یەکی زۆر دەگۆریت بۆ گازی پیس واتا (ئەو گازەی کە زیان بە مرۆڤ دەگەیەنێت)، Carbon dioxide و ئەو ھەلمەی کە لە ئاوی بەرز دەبێت و یەکەم جار ئەو کۆنڤێرتەرە ھاندەرە لە شوێنیک دادەنرێت لە نزیک بزوێنەر ھەتا وەکو زووتر گەرم ببێت و ئەو جۆرە دانانە وا دەکات کە کێشەیی زۆرتر بۆ دروست ببێت و یەکێک لەو کێشانە ئەوەیە کە بزوینەرەکە قوفل ببێت، بۆ ئەوەی بیگۆرین وەک شوێن گەرەوەیەک ئەو بزوینەرە دەگۆریت و دادەنرێت لە سێیەم شوێنی پشتەوەی بزوێنەرەکە.

جۆرەکانی

[دەستکاری]

دوو-ڕێگا

[دەستکاری]

٢ - ڕێگا (یان " ئۆکساندن "، ھەندێ جار ناودەبرێ " ئۆکسی-کات " بەناوی) کۆنڤێرتەری ھاندەری دوو ئەرکی لە ھەمان کات ھەیە: ١-ئۆکساندنی تاکە ئۆکسایدی کاربۆن بۆ دوانەئۆکسایدی کاربۆن: 2CO + O2 → 2 CO ٢-ئۆکساندنی ھایدرۆکاربۆن (نەسوتان و کەمێک سووتانی سووتەمەنی) بۆ دوانەئۆکسایدی کاربۆن و ئاو:

کاردانەوی سووتان: CxH2x+2 + [(3x+1)/2] O2 → x CO2 + (x+1) H2O

ئەم جۆرەی کۆنڤێرتەری ھاندەرە بەفرەوانی بەکار دەھێنرێت لەسەر بزوێنەری دیزل تا ھایدرۆکاربۆن کەم بکەنەوە و دەرچوونی تاکە ئۆکسایدی کاربۆن. ھەروەھا بەکارھێنران لەسەر بزوێنەری بەنزین لە ئەمریکا-کەنەدا -بازاری ئوتومبێل ھەتا ١٩٨١. بەھۆی نەتوانینیان تا ئۆکسیدی نایترۆجین کۆنترۆل بکەن، ئەوان شوێنی دەگرنەوە لەلایەن کۆنڤێرتەری سێ-ڕێگا.

سێ ڕێگا

[دەستکاری]

کۆنڤێرتەری ھاندەریی سێ-ڕێگا سوودی زیاتری بۆ کۆنترۆلکردنی دەرچوونی ئۆکسیدی نایترۆجین ھەیە لەگەل دوانۆکسیدی نایترۆجین لەوەتەی ١٩٨١، " سێ-ڕێگا " (کەم کردنەوەی-ئۆکساندن) کۆنڤێرتەری ھاندەری بەکار ھێنرابوون لە بزوێنەری سیستەمی کۆنترۆڵی دەرچوون لە وڵاتە یەکگرتووەکان و کەنەدا؛ زۆر وڵاتی دیکە ھەروەھا ڕێنماییی دەرچوونی ئۆتۆمبیلی توند ھەڵیان گرتووەتەوە کە لە کاریگەری کۆنڤێرتەری سێ-ڕێگا پێویست دەبێت لەسەر گاسۆلینێ-وزەی بزوێنەر، کەمکردنەوەکە و پەرەپێدەری کارلێکی کیمیایی ئۆکساندن بە شێوەیەکی نموونەیی تێدا دەبرێن لە خانووبەرەیێکی باو؛ لەگەڵ ئەوەشدا، لە ھەندێک حالەت، لەوانەیە لە خانووی جیاواز بن. کۆنڤێرتەرێکی ھاندەریی سێ-ڕێگا سێ ئەرکی لە ھەمان کات ھەیە : 

کەمکردنەوەی ئۆکسیدی نایترۆجین بۆ نایترۆجین

1. 2 CO + 2 NO → 2 CO2 + N2 2. hydrocarbon + NO → CO2 + H2O + N2 3. 2 H2 + 2 NO → 2 H2O + N2

ئۆکساندنی تاکە ئۆکسایدی کاربۆن بۆ دوانەئۆکسایدی کاربۆن 

 2CO + O2 → 2 CO2

ئۆکساندنی ھایدرۆکاربۆنی نەسوتاو (HC) بۆ دوانەئۆکسایدی کاربۆن و ئاو، جگە لەوەی سەرەوە کارلێکی نایترۆجین.

hydrocarbon + O2 → H2O + CO2

سێ کاردانەوە بە زۆری ڕوو دەدەن کاتێک کۆنڤێرتەری ھاندەری گزوز لە بزوێنەرەکەوە وەر دەگرێت کەمێک کار دەکات لەسەر خاڵی ستۆیچیۆمێتریک. بۆ سووتانی بەنزین، ئەم ڕێژەیە لەنێوان ١٤٫٦ و ١٤٫٨ بەش پەخش دەکەن بۆ یەک بەشی سووتەمەنیی، لەلایەن کێشکردن.

دامەزراندن

[دەستکاری]

زۆربەی بزوێنەرەکان کۆنڤێرتەری ھاندەریان ھەیە لە نزیک بزوێنەر داندراون وا دەکات کە گازەکە زوتر گەرم ببی ئەو کاتەی کە گەرمی ڕادەکێشێ بۆ خۆی ئەو ھۆکارە وا دەکات کە گازەکە زوتر گەرم ببێت؛ کە یەکەم جار کۆنڤێرتەری ھاندەری دادەنرێت بزوێنەرەکان کابرێتەر بەکاردێنن بۆ دابەشکردنی ڕێژەی نێوان سووتەمەنی و ھەوا، و ئاستی ئۆکسجین لە دەرھاویشتەی ھەلم. سێ ڕیگا ھەیە بۆ گۆرانی بزوینەرەکە تا بگۆرێت: کە کارلیک دەکات لەگەڵ ھەوا کە یەکەمیان بە (No X reduction) و دووەمیان (HC and CO) ئەو دوو ڕێگایە کە دەگۆریت oxygen بەرھەم دەھێنێت و ئەو کردارەی کە پێ دەگۆریت oxidation reaction کە پی دەگۆریت (کارکیکی ئۆکساندن) ھەندێک جار ئەو ھەوایەی کە دیتە ژورەوە تەنھا ئەو کاتەی پێویستی بە oxygen ی زیاتر دەبیت کاتیک بزوێنەرەکە گەرم دەبێت و بزوێنەرەکە ھەندێک سووتەمەنی تێدایە کە نە سووتێنڕاوە و بەکارنەھاتووە ئەوەش وا دەکات کە تەقە تەق دروست بێیت و ئەو تەقە تەقەی کە ئەو سووتەمەنییەکەی تیدایە وا دەکات کە بزوێنەرەکە ھەمووی نەگۆرێت ئەوەش وا دەکات بزوێنەرەکە لەسەرخۆ بێت. ئەو بزوێنەرانەیی تازە دادەنرێت بە ئەلیکترۆنی کاردەکەن و ھەوای دەرەوە کار ناکەتە سەری ھەتا باشتر کار بکات بەڵام نرخیان بەرزترە و ئەو تێکەڵەیە زووتر کاردەکات و دەسووتێت لەو بازنەیەی کە تیادا ئیش دەکات و ئەو سانسۆرە (ھەستەوەری)Oxygen دەھێنێتە ژورەوە جیاوازی دەکات لە پێش(O2) و پاش(O2) کە دەیھێنێتە ژورەوە کۆنتروڵی ھەموو زانیارییەکان دەکات کە لە کارەکە دایە. یەکەم (No X reduction) کە وا دەکات oxygen ھیزێکی زۆری لەسەر بێ، و دووەمیان (HC and CO oxidation) کە oxygen ەکە زیاترە یان پرترە.

دزین

[دەستکاری]

لەبەرەوەی شوێنە زیادەکەی و ئەو پارجە بە نرخانەی کە بەکاردێت وەک(platinum, palladium, rhodium, and gold,) وا دەکات کە بزوێنەرە گۆراوەکە ببێتە جێنیشانێک بۆ ئەو کەسانەی کە دزی دەکەن و ئەو کێشەیە زیاتر لەو شوێنانەی وەک (model trucks and SUVs) چونکە ئەو شوێنانە زەوییەکەیان زۆر خاوێنە بە ئاسانی کۆنڤێتەری ھاندەر لادەدات. (Welded-on) ناوی یەکێک لە گۆراوەکانە کە ئەویش مەترسی لەسەرە بۆ ئەوەی بدزرێت چونکە بە ئاسانی دەتواندرێ لێبکرێتەو، و (Pipecutters) ئەوە بە زۆری بەکاردێت تاکوو گۆراوەکان بسرێتەوە بەس ھەندئک ئامێری تر ھەیە وا دەکات کە ئەو شتانەی وەک بزوێنەر لە سەیارەکە دایە لە ناوی ببات و تێکیبشکێنێ و یەکێک لەو شتانە (alternator)ە کە وایەری سووتەمەنییەکەی تێدایە؛ و بەرزبوونەوەی نرخی ئەو پارچانە کە بەکاردێنن لە ساڵی ٢٠٠٠ وای کردووە کە مەترسی ئەو شتانەی بدزرێت زیاتر بێت، و بە داخەوە کۆنڤێتەری ھاندەری لە ١٠٠٠ دۆلار نرخی زیاتر دەکات ھەتا وەکو بگۆردرێت.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]