بەعشیقە
باشیک | |
|---|---|
| ܒܥܫܝܩܐ - Bashiqa - بعشیقة | |
 دیمەنێکی گشتی لە شارۆچکەی باشیک | |
 | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | نەینەوا |
| قەزا | مووسڵ |
| بەرزایی | ٢٢٠ مەتر (٧٢٠ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٤) | |
| • سەرجەم | ١٣٧٫٠٠٠ |
| سەرناوی دانیشتوو | باشیکی، بەعشیقەیی |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی(کرمانجی)،عەرەبی و سوریانی |
| • ئایین | ئێزیدی، ئیسلام(سوننە)، یارسان و مەسیحی |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
بەعشیقە یا باشیک (بە عەرەبی: بعشیقة، سوریانی: ܒܥܫܝܩܐ[١]) شارۆچکەیەکە لە قەزای مووسڵ لە پارێزگای نەینەوا لە باکووری عێراق.[٢] باشیک دەکەوێتە ڕۆژاوای باشووری کوردستان.[٣][٤] ھەروەھا دەکەوێتە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق. ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠١٤ بە ١٣٧٫٠٠٠ کەس مەزەندە کراوە، و زۆرینەیان کوردن. [٥]
باشیک شارۆچکەیەکی کوردستانە کە ناوەندی ناحیەی باشیکە سەر بە پارێزگای نەینەوایە. شوێنێکی ستراتیژی ھەیە کە دەکەوێتە نێوان ھەر سێ پارێزگای مووسڵ و پارێزگای دھۆک و پارێزگای ھەولێر. دەکەوێتە سەر چیایەکی نزم کەناوی چیای (گەورک)ە، کە لەسیاسەتی عەرەباندندا بە فەرمی پێی دەوترێت (چیای بەعشیقە) و بەرزییەکەی (٦٨٠م)ە. باشیک ١٣کم لە شاری مووسڵەوە دوورە، شارۆچکەیەکە دەکەوێتە دڵی دەشتی نەینەوا، لە نێوان مووسڵ و شێخان، لە لێوارەکانی چیای مەقلوب.[٦]
ناوچەی شارنشینی بەعشیقە و بەحزانی پێش کۆمەڵکوژی شەنگال سێھەمین ژمارەی دانیشتوانی ئێزدی بووە لە عێراقدا. لە کاتێکدا بەحزانی بینا کۆنەکانی تێدایە کە چەندین شوێنی کۆنیان تێدایە، بەعشیقە مۆدێرنترە و بە شێوەیەکی سەرەکی لە ژێرخانی نوێتر و تەلارسازی پێکھاتووە. لە نێوان ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٦ داعش ٢٢ گۆڕستانی ئێزدی خاپوور کرد کە دەکەونە بەعشیقە و بەحزانی، کتێبخانە ئێزدییەکان رووخێنران و باخی زەیتوونی پیرۆزی بەناوبانگی بەزانی سوتێندرا.
نزیکەی ٨٨٥٪ی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠٢١دا ئێزدین، ١١٥٪ی دیکەش نزیکەی ٣٠٠ خێزانی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی و ٩٠ خێزانی کاسۆلیکی سوریانی لەخۆدەگرێت.[٧]
دانیشتوان
[دەستکاری]
پێش ئەوەی داعش ھێرش بکاتە سەر دەشتی نەینەوا، ٣٥ ھەزار ئێزدی لە گوندەکانی بەعشیقە و بەحزانی دەژیان. ئەوان نزیکەی ٨٥٪ی کۆی دانیشتووانیان پێکھێناوە، ئەوەی مابووەوە لە نزیکەی ١٢٪ مەسیحی و ٣٪ موسڵمان پێکھاتبوون. پێشکەوتنی داعش لە ساڵی ٢٠١٤دا، دانیشتووانەکەی ناچار کرد لە شەوی ٦ و ٧ی ئابدا لە ناوچەکە ھەڵبێن. ناوچەکە لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ئازادکرا و دانیشتووانەکەی دەستیان بە گەڕانەوە کرد، لە ساڵی ٢٠١٨دا نزیکەی ٢٧ ھەزار ئێزدی گەڕابوونەوە، کە نزیکەی ٧٧٪ی دانیشتوانی ئێزدی پێش داعش بوون. ٧٣٥ ئێزدی دیکەش ئاوارە بوون کە لە شنگال ئاوارە بووبوون و لە مووسڵ دەیانخوێند لە ئێستادا لێرە لە کەمپەکانی ئاوارەکان دەژین. ٥٢٥ لەو خانووانە لەلایەن داعشەوە زیانیان بەرکەوتووە و ٢٠٠یان بەتەواوی خاپوور کراون.[٨]
بەعشیقە لە ھەموو دەوروبەری شارۆچکەکە بە کێڵگەی زەیتوون دەورە دراوە و لە باکوورەوە شاخێکی بچووک ھەیە. بەعشیقە بە دار زەیتوون و ڕاکی(عارەق) و زەیتی زەیتون و سابون بەناوبانگە. ھەروەھا بەناوبانگە بە پیازەکەی و ترشیات. جاران شوێنێکی گەشتیاری بوو بۆ خەڵکی ناوچەکە لە مووسڵ و عێراقییەکان بەگشتی. ئێزدییەکان لە بەعشیقە و گوندی بەحزانی بە زمانی عەرەبی وەک زمانی دایک قسە دەکەن.[٩]
مێژوو
[دەستکاری]ھەرچەندە بەعشیقە و بەحزانی ھەر لە سەدەی دوازدەھەمدا بە ئێزدییەکان ناسراون، بەڵام وا دیارە تەنیا لە سەدەی ١٣دا بووەتە بەشێک لە خاکی ئێزدییەکان. ئەمەش بەو ڕاستییە بەھێزتر دەبێت کە زۆرینەی ئەو گۆڕستانانەی لێرە ئامادەن تایبەتن بە ئەندامانی نەوەی دووەمی بنەماڵەی شەمسانی، کە لە نیوەی دووەمی سەدەی ١٢دا ژیاوە.[١٠]
لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٨٠٠، دکتۆر ئەساھل گرانت سەردانی بەعشیقەی کرد، کە تا ڕادەیەکی زۆر ئێزدییەکان یان "دێسانی" نیشتەجێ بوون. تێبینی لەسەر پراکتیزە و بیروباوەڕە ڕۆحییەکانیان کرد.[١١]
بەعشیقە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی عێراقەوە کۆنترۆڵکراوە بەڵام لەدوای ڕووخانی سەددام حسێن لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە ھەرێمی کوردستان داوای دەکات. بەپێی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراق، ڕیفراندۆمێک دەبێت بڕیار بدات کە ئایا دەبێت بەردەوام بێت لە بەڕێوەبردنی لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە یان حکومەتی ھەرێم. تا ئێستاش بە تەواوی لە دۆخی شارەکە تێنەگەیشتوون. بەپێی راپۆرتەکانی ھیومن ڕایتس وۆچ(٢٠١١)، UNHCR(٢٠٠٧) و ڕێکخراوەکانی تری مافی مرۆڤ خەڵکی شارۆچکەکە ناچارن و ھەڕەشەی توندوتیژییان لە سەرە نابێت دەنگبدەن بەوەی شارۆچکەکە بچێتە سەر ھەرێمی کوردستان.[١٢][١٣]
لە سەدەی سێزدەھەمدا مێژوونووس، یاقوت حەمەوی، بەعشیقەی بە گوندێک وەسف کردووە لە جەرگەی نەینەوا لە ڕۆژھەڵاتی ڕووباری دیجلە کە بە دار زەیتونەکانی و زۆرینەی دانیشتوانی مەسیحی ناسراوە.
بەعشیقە شوێنی لەدایکبوونی ئێزیدی میرزای بەناوبانگە، سەرکردەیەکی سەدەی ١٧ی ئێزدی بووە پارێزگاری مووسڵ و لە داستانەکانی ئێزدیدا باسی لێوە کراوە و چیرۆکەکان تا ئەمڕۆ بۆ دەستکەوتە سەربازییە قارەمانەکانی لە دژی ھۆزە موسڵمانە دوژمنکارەکانی دراوسێ.[١٤]
لە گۆڕەپانی شارۆچکەی بەعشیقە، دوعا خەلیل ئەسوەد، کچێکی گەنجی کۆمەڵگەی ئێزیدی کە ویستویەتی ھاوسەرگیری لەگەڵ موسڵمانێک بکات، لە ساڵی ٢٠٠٧ لەلایەن جەماوەرێکی زۆری پیاوەوە لە "کوشتنێکی شەرەف"دا بەردباران کرا و کوژرا.[١٥] وەک تۆڵەیەک لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٠٧ موسڵمانان پاسێکیان لە مووسڵ ڕاگرت و ٢٣ ئێزدی خەڵکی بەعشیقەیان کوشت.[١٦]
لە ساڵی ٢٠١٢ ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژکراو لەم شارۆچکەیەدا تەقیەوە.[١٧]
لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٤ میلیشیاکانی داعش دەستیان بەسەر شارەکەدا گرت، و ناوەکەی گۆڕی بۆ شاری دوعا. ھاوڵاتیانی مەدەنی ئێزدی لە ساڵی ٢٠١٤ لە شارەکە ھەڵھاتن. ناوچەکە شەڕی نێوان داعش و ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردستانی بەخۆیەوە بینیبوو، بەڵام بە درێژایی ساڵی ٢٠١٥ و زۆربەی ساڵی ٢٠١٦ لە ژێر کۆنترۆڵی داعشدا مایەوە.[١٨]
سەربازانی تورکیا لە ئەرکێکی مەشق و ڕاھێنان لە قەزای مووسڵ لە ساڵی ٢٠١٥ بڵاوەیان پێکرابوو، بەبێ مۆڵەتی بەغدا، بەڵام بە مۆڵەتی ھەرێمی کوردستان.[١٩]
لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ و لە کاتی شەڕی مووسڵدا، چەکدارانی پێشمەرگەی کورد ھێرشێکی بەرفراوانیان بۆ رزگارکردنی شارۆچکەکە لەژێر کۆنترۆڵی داعش دەستپێکرد. [پێشمەرگە]] دوو ھەفتە بوو گەمارۆی شارۆچکەکەی دابوو. پێدەچێت ١٠٠ بۆ ٢٠٠ چەکداری داعش مابێت. فەرماندە کاکە حەمە رایگەیاند، پێشمەرگە لە سێ میحوەرەوە ھاتووەتە خوارەوە، و ھێرشە ئاسمانییەکانی ھاوپەیمانان ڕۆڵێکی گەورەیان لە ھێرشەکەدا ھەبووە.[٢٠] پێشنیوەڕۆی سەرلەبەیانی ھەواڵێک بڵاوکرایەوە کە بەعشیقە ئازاد کراوە و پێشمەرگە بە تەواوی کۆنتڕۆڵی کردووە.[٢١]
شوێنە پیرۆزەکانی ئێزدی
[دەستکاری]بەعشیقە خاوەنی چەندین مەزارگەی ئێزدییە، لەوانە:[٢٢]
- مەزارگەی خاتوونی بەنرخ(پارێزەری تا و کەمخەوی). ست نەفیسە کەسایەتیکردنی ھەنجیرێکی پیرۆز یان دار زەیتوونێکە لە نزیک بەعشیقە.
- مەزارگەی شەھیدی کوڕی جار(شەیس) کوڕی ئادەم و باپیرەی ئێزیدییەکان. گۆڕەکەی و قوبە(سەروەری مەخرەجی) لە بەعشیقەیە.
- مەزارگەی وەیس ئەلقەنەیری (عوەیس قەرەنی).
- مەزارگەی ست خدیجە ئەلکوبرا (خەدیجە، ھاوسەری یەکەمی محمد).
- مەزارگەی ست ھێبیبە، مارتا ھێبیبتا ("خانمی خۆشەویست")، ھاوسەری شێخ محمد. ھەروەھا مەزارگەیەکی لە نزیک بەحزانی ھەیە.
- مەزارگەکانی مەسعوود و موسەیید.
- پەرستگای مەلاک میران.
ئەمانەش ببینە
[دەستکاری]سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ https://web.archive.org/web/20191219132839/https://www.tigrishaber.com/pesmerge-li-basiqa-bi-tundi-bersiva-dais-dide-u-ser-li-xazir-berdewame-24202h.htm
- ^ https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/265734
- ^ https://syriaca.org/place/184
- ^ https://www.aa.com.tr/ks/تورکیا/لێدوانی-چاوشئۆغڵو-لەبارەی-عێراق-و-بەعشیقە/659211
- ^ Thomas A. Carlson et al., “Baʿshīqa — ܒܥܫܝܩܐ ” in The Syriac Gazetteer last modified December 9, 2016, http://syriaca.org/place/303.
- ^ https://www.mesopotamiaheritage.org/en/monuments/le-mausolee-yezidi-de-melek-miran-a-baashiqa/
- ^ https://www.shlama.org/population
- ^ https://www.mesopotamiaheritage.org/en/monuments/le-mausolee-yezidi-de-melek-miran-a-baashiqa/
- ^ https://www.iranicaonline.org/articles/yazidis-i-general-1
- ^ https://www.mesopotamiaheritage.org/en/monuments/le-mausolee-yezidi-de-melek-miran-a-baashiqa/
- ^ https://www.files.ethz.ch/isn/128591/PW69.pdf
- ^ https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/iraq1109web.pdf
- ^ https://www.refworld.org/pdfid/46deb05557.pdf
- ^ https://www.ezidipress.com/blog/die-geschichte-des-ezidi-mirza-vom-waisenkind-zum-helden/ ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://www.amnesty.org.uk/press-releases/iraq-‘honour-killing’-teenage-girl-condemned-abhorrent ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://www.theguardian.com/world/2007/dec/13/gender.iraq
- ^ http://www.niqash.org/en/articles/politics/3166/ ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://www.usatoday.com/story/news/world/2015/11/12/mass-grave-yazidis-iraq-tells-horror-story/75640706/
- ^ https://www.dw.com/en/peshmerga-us-strikes-fail-to-dislodge-islamic-state/a-18637059
- ^ https://www.ezidipress.com/en/northern-iraq-turkish-army-sets-up-base-in-christian-yezidi-town/ ٢٦ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://www.rudaw.net/english/kurdistan/07112016
- ^ https://www.aljazeera.com/news/2016/11/7/peshmerga-in-heavy-gun-battles-with-isil-near-mosul
ناوچەکانی دەشتی نەینەوا لە پارێزگای نەینەوا | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| نیشتەجێبوونی سەرەکی |
|  | |||||||||||||||||
| شوێنە ئایینییەکان |
| ||||||||||||||||||
| شوێنەوارەکان |
| ||||||||||||||||||
| ئەمانەش ببینە | |||||||||||||||||||
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بەعشیقە تێدایە. |