ئەم وتارە ئاماژەی بە ھیچ سەرچاوەیەک نەداوە. تکایە بە دانانی ئاماژە بۆ سەرچاوە بڕواپێکراوەکان، ئەم وتارە باشتر بکە. دەقە بێسەرچاوەکان لەوانەیە داوای سەرچاوەیان لێ بکرێت یان لاببرێن. |
شێوازی ئەم وتارە لەگەڵ پێوەرە فەرمییەکانی ویکیپیدیا ناگونجێت. لەوانەیە پەڕەی وتووێژ پێشنیاری گونجاوی بۆ ئەم مەبەستە لەخۆ گرتبێت. بۆ ڕێنوێنیی زیاتر بڕوانە شێوازی ستانداردی نووسینی ویکیپیدیا. |
ئەم وتارە بەشێکە لە زنجیرەی |
خەلافەتی ڕاشیدون |
ئەبوبەکر · عومەر کوڕی خەتتاب |
دەوڵەتی ئەمەوی |
موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان · یەزید کوڕی معاویە ··· موعاویە کوڕی یەزید ··· مەروان کوڕی حەکەم |
دەوڵەتی عەبباسی |
دەوڵەتی عوسمانی |
دەوڵەتی فاتیمی |
بابەتە پەیوەندیدارەکان |
پایتەختی خەلافەتەکان |
ناودارەکانی خەلافەت |
معاویە کوڕی ئەبووسوفیان · عومەری کوڕی عەبدول عەزیز |
بەشی زنجیرەیەک لەسەر |
ئیسلام |
---|
خەلیفەکانی ڕاشدین ئەو چوار فەرمانڕەوایەن کە لەدوای وەفاتی حەزرەتی پێغەمبەر(صلی الله عليه وسلم) حوکمی موسڵمانانیان کردووە.
ناوی خەلیفە | ماوەی خەلافەت | ژیانی |
---|---|---|
ئیمامی ئەبوبەکری صدیق | ١١ ک:١٣ ک | ٣٨ پێش ک تا ١٣ ک |
ئیمامی عومەر کوڕی خەتتاب | ١٣ ک:٢٣ ک | ٢٧ پێش ک تا ٢٣ ک |
ئیمامی عوسمان کوڕی عەفان | ٢٣ ک:٣٥ ک | ٣٣ پێش ک تا ٣٥ ک |
ئیمامی عەلی کوڕی ئەبوتالیب | ٣٥ ک:٤٠ ک | ١١ پێش ک تا ٤٠ ک |
ئیمامی حەسەن کوڕی ئیمامی عەلی(ڕەزای خوایان لێبێت) | ٤٠ ک:٤١ ک | ٣ ک:٥١ ک |
یەکێکە لەو ھاوەڵانەی کە ھاوڕێیەتی پێغەمبەری(صلی الله عليه وسلم) کرد لەسەرتای ئیسلامەوە، وە زۆر نزیک بووە لێوەی، وە یەکەم خەلیفەی ڕاشدینە و یەکێکە لەو دە کەسەی مژدەی بەھەشتیان پێدراوە، ناسراوە بە صدیق لەبەر ئەوەی لە یەکەم ساتەوە شایەتی بۆ ڕاستی و دروستی بەسەرھاتی ئیسرا و میعراج دا، و لە کاتی نەخۆشیحەزرەتی پێغەمبەر(صلی الله عليه وسلم)، داوای لە حەزرەتی ئەبووبەکر کرد نوێژبە موسڵمانان بکات، و لەدوای کۆچی دوایی پێغەمبەر موبایەعەی خەلافەت درا بە ئیمامی ئەبووبەکر(رضي الله عنه) لە سەقیفەی بەنی ساعدە، لە ساڵی ١١ی کۆچی خەلافەتی گرتە دەست و بۆماوەی دوو ساڵ و چوار مانگ بەردەوام بوو، لە ماوەی دەسەڵاتیا شەڕی ڕەدە ڕوویدا، و فەرمانی بە کۆکردنەوەی قورئان کرد. کۆچی دوایی کرد لە ساڵی ١٣ی کۆچی.
دووەمین و بەھێزترین خەلیفەی ڕاشدینە و یەکێکە لەو دە کەسەی مژدەی بەھەشتیان پێدراوە، خەلافەتی گرتە دەست بە داوای حەزرەتی ئیمامی ئەبوبەکر و موبایەعەی ھاوەڵەکان، سەردەمی ئیمامی عومەر(ڕەزای خوای لێبێت) ناسراوە بە فراوانبوونی دەوڵەتی ئیسلامی کە فەتحی شام ومیسر وئەرمینیا وفارس وقودسی کرد و مزگەوتی ئەقسا بۆیەکەم جار کەوتە دەستی موسڵمانان، سەردەمی عومەر ئەناسرێت بە سەردەمی فتوحات ودادپەروەری وسەردەمی زێڕینیدەوڵەتی ئیسلامی، چەندین ناوەند ودەزگای بۆ خزمەتی موسڵمانان بۆیەکەم جار بنیاتنا، شەھید کرا لە ساڵی ٦٤٤ز.
سێیەم خەلیفەی ڕاشدین و یەکێکە لەو دە کەسەی مژدەی بەھەشتیان پێدراوە، حوکمی گرتە دەست لە دوای حەزرەتی ئیمامی عومەر کاتێک لە تەمەنی ٦٨ساڵیدا بوو، لە سەردەمی ئیمامی عوسماندا موسڵمانان قوبرسیان فەتح کرد و یەکەم کەشتیی دەریایی ئیسلامی دروستکرا بۆ ئەوەی سنورێک دابنێت بۆ داگیرکاریەکانی بیزەنتییەکان لە کەنارەکانی دەریای ناوەڕاست، ھەروەک لە سەردەمی ئیمامی عوسماندا قورئان لە یەک بەرگدا کۆکرایەوە و چەندین چاپی لێگیرایەوە، وە شەهید کرا لە مەنزڵگاکەی خۆیدا.
کوڕی مامی حەزرەتی پێغەمبەر(صلی الله عليه وسلم) و چوارەم خەلیفەی ڕاشدینە، موسڵمانان موبایەعەیان پێدا لە دوای شەهیدبوونی حەزرەتی ئیمامی عوسمان(ڕەزای خوای لێبێت)، لەگەڵ گرتنە دەسەتی دەسەڵاتدا والییە کۆنەکانی لادا و کەسانی تری لە شوێنیان دانا، لە ماوەی دەسەڵاتیدا چەند شەڕێک ڕوویان دا کە وەک شەڕی جەمەل کە حەزرەتی تەڵحە و حەزرەتی زوبێر و حەزرەتی عائشە(ڕەزای خوایان لێبێت) داوای تۆڵە سەندنەوەی ئیمامی عوسمانیان ئەکرد، بەڵام حەزرەتی ئیمامی عەلی(کرم الله وجهه) ئەو کاتەی بەکاتی تۆڵەسەندنەوە نەدەزانی بەهۆی چەند هۆکارێکی سیاسی، بەڵام هاوەڵانی تر(ڕەزای خوایان لێبێت) سووربوون لەسەر تۆڵە سەندنەوە، جا لە نێوانیان شەڕی جەمەل ڕوویدا، کە حەزرەتی تەڵحە و حەزرەتی زوبێر شەهید بوون، لەوکاتەدا حەزرەتی ئیمامی عەلی(ڕەزای خوای لێبێت) فەرمووی: خۆزگە ٢٠ ساڵ پێش ئێستا مردبام و ئەو ڕۆژەم نەبینیبا.(کە ڕۆژێکی ناخۆش بوو بەسەر هاوەڵاندا هات).
وە شەری سەفین ڕوویدا لەگەڵ حەزرەتی معاویە(ڕەزای خوای لێبێت)، کە ئەویش وەکو حەزرەتی تەڵحە و زوبێر(ڕەزای خوایان لێبێت) داوای تۆڵەی حەزرەتی ئیمامی عوسمانی ئەکرد، بەڵام حەزرەتی ئیمامی عەلی(ڕەزای خوای لێبێت) ئەو کاتە ناخۆشانەی بە کاتی تۆڵەسەندنەوە دانەدەنا، واتا بەهیچ جۆرێک ئەو جەنگانەی سەردەمی هاوەڵان بۆ دەسەڵات نەبووە و مەبەستیان تۆڵە سەندنەوە بووە لە خەواریج و دووڕووەکان، بەڵام خەلیفەی موسڵمانان حەزرەتی ئیمامی عەلی، تۆڵەسەندنەوەکەی دوادەخست بەهۆی نالەباری ڕەوشەکە، هەندێ لە هاوەڵانیش(ڕەزای خوایان لێبێت) ئەو دواخستنەیان بە چاک نەدەزانی، جا لەو ڕاجیاییە ئەو ڕووبەڕووبوونەوانە ڕوویاندا(ڕەزای خوا لە هەر هەموویان)
سەردەمی خەلافەتی ڕاشدین، دەوڵەتی ئیسلامی بەھێزترین دەوڵەت بوو لە ڕووی سەربازییەوە لە کاتانەدا فراوانترین ڕووبەری ھەبوو، کە دەوڵەتی ئیسلامی حیجاز وشام ومیسر وعێراق وفارس وخۆراسانی لە خۆ ئەگرت. سوپای خەلافەتی ڕاشدین یان سوپای موسڵمانان لە سەردەمی خەلافەتی ڕاشدین، ھەیئەیەکی سەربازی سەرەکی بووە لە سەرەتای فەتحە ئیسلامییەکاندا لە سەدەی حەوتی زاینی، ئەو کاتانە سوپای ئیسلام دەرکەوت وەک ئاستێکی بەرزی ڕێکخستن و یەکێک بوو لە بەھێزترین سوپاکانی جیھان لە ھێز وچالاکیدا. قەبارەی سوپاکە ١٣٬٠٠٠ سەرباز بوو لە ساڵی ٦٣٢ز، بەڵام لەگەڵ فراوانبوونی خەلافەتدا، سوپا فراوان بوو تا ئەگەیشتە ١٠٠٬٠٠٠ سەرباز لە دەوروبەری ساڵی ٦٥٧ز، ولە سەرکەوتوو ترین سەرکردەکانی سوپاکە، خالید کوڕی وەلید ڕەزای خوای لێبێت کە سەرکردەی فەتحی ئیسلام بوو بۆ وڵاتی فارس وسوریا، ھەروەھا عەمری کوڕی عاس(ڕەزای خوای لێبێت)، سەرکردەی فەتحی ئیسلامی بوو بۆ میسر.
حەزرەتی ئیمامی عومەر یەکەم فەرمانڕەوای موسڵمانان بوو سوپای ڕێکخست وەک دەزگایەکی دەوڵەت، و ئەم چاکسازییە لە ساڵی ٦٣٧زدا بوو، لە سەرەتادا لە ھۆزی قوڕەیش وپشتیوانان پێکدەھات، وئەم سوپایە گەشەی کرد تا ھەموو نیمچە دوورگی عەرەبی گرتەوە لەو خاکانەی فەتح کراوان، ھەموو ئەوانەی دەیانتوانی بەشداری شەڕ بکەن ناویان تۆمار کرا وخشتەی ئاستە جێگیرەکان دیار کرا، وە ئەو پیاوانەی ناویان تۆمار کرا بۆ خزمەتی سەربازی دوو بەش بوون،
موچەیان ئەدرێتێ لە سەرەتای مانگی موحڕەم، وزیادەکەیان وەرئەگرن لە وەرزی درەودا. ومۆڵەت دەدرێتبە پیاوەکان لە کاتی دیاری کرودا، ئەو ھێزانەی لە ناوچە دوورەکاندا کۆبوونەتەوە، چوار مانگ جارێک مۆڵەت وەرئەگرن.
ھەموو دەستەیەکی سوپا ئەفسەرێکی خەزانە و ژمێریار و قازی وژمارەیەک وەرگێڕیان لەگەڵدا بووە ھەروەھا پزیشک و تیمارکەر. بزوتنەوە سەربازییەکان بەپێی وەرزەکان ڕێکئەخران، لە وڵاتە ساردەکاندا لە وەرزی ھاویندا ڕێکئەخرا، وە لە وڵاتە گەرمەکاندا لە زستاندا ڕێکئەخران، وە لە بەھاردا ھێز ئەنێران بۆ ئەو وڵاتانەی کەش وھەوایەکی باشی ھەیە.
بەپێی زانیارییەکان ھەموو سەربازێک ئەبێت کە چەند شتێکی تایبەتی لەگەڵ خۆی بپارێزێت، لەوانەش مقەست وھەندێک لۆکە وجانتای خواردەمەنی و… ھتد. وزانیاری تایبەت دەرچوو لە حەزرەتی ئیمامی عومەرەوە داوای خوێندن و ڕاھێنانی سەربازەکان ئەکاتەوە لەسەر چوار شت، ئەوانیش، ئەسپ سواری، ونیشانە گرتن ومەلەوانی وڕۆیشتنی پێخاوسی بوون.
لە سەردەمی حەزرەتی ئیمامی عومەر خەزێنەی دەوڵەت (بە عەرەبی: بیت المال) دامەزراند، دەوڵەت بنیاتنرا وفراوانکرا ودەزگایەکی بنیاتنا بۆ بەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەتەکە لە ماوەی فەتحەکاندا و لەزۆربەی حاڵەتەکاندا، وە هەموو خەلیفەکان ئاگاداری خەرجی وبنیاتنانی پرد وڕێگاکان بوون.
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە خەلیفەکانی ڕاشیدون تێدایە. |