زمانی پاڵەوی

پارسی ناوەڕاست
𐭯𐭠𐭫𐭮𐭩𐭪 (پارسیک or پارسیگ)
قسەی پێدەکرێ لەئیمپراتۆریەتیی ساسانی (٢٢٤–٦٥١)
ژمارەی ئاخێوەرانپەرەی سەندووە بۆ فارسی نوێی سەرەتایی تا سەدەی نۆ؛ دواتر تەنها لەلایەن مۆبادەکانی زەردەشتی بۆ تفسیر و فێرکاری ئایینی بەکارهێنرا
بنەماڵەی زمان
سیستەمی نووسینڕێنووسی پەهلەوی, ڕێنووسی مانی, ڕێنووسی ئاڤێستای, ڕێنووسی پێزەندی
کۆدەکانی زمان
ISO 639-2pal
ISO 639-3Either:
pal – پارسی ناوەڕاستی زەردەشتی ("پەهلەوی")
xmn – مانی پارسی ناوەڕاست (ڕێنووسی مانی)
Linguasphere58-AAC-ca

پارسی ناوەڕاست،[١][٢][٣] ناسراویشە بە زمانی پاڵەوی[٢] هەروەها بە ناوی کۆتایی پارسیک یان پارسیگ ناسراوە (ڕێنووسی پەهلەوی: 𐭯𐭠𐭫𐭮𐭩𐭪، ڕێنووسی مانی: 𐫛𐫀𐫡𐫘𐫏𐫐‎، ڕێنووسی ئاڤێستان: 𐬞𐬀𐬭𐬯𐬍𐬐) لە فۆڕمی دواتردا،[٤][٥] فەرهەنگێکی ڕۆژئاوایی زمانی ئێرانی ناوەڕاست کە بووە زمانی فەرهەنگ و فەرمی ئیمپراتۆریەتی ساسانی. بۆ ماوەیەک دوای داڕمانی ساسانیەکان، فارسی ناوەڕاست وەک زمانی پایەدار بەردەوام بوو.[٦] لە زمانی پارسیی کۆن سەری هەڵداوە،[١] کە زمانی ئیمپراتۆریەتی هەخامەنشی بوو. باپیرەی زمانی فارسی هاوچەرخ، زمانی فەرمی ئێران، ئەفغانستان (داری) و تاجیکستان (تاجیکی).

ناو

[دەستکاری]

"ئێرانیکی ناوەڕاست" ئەو ناوەیە کە بە چاخی ناوەڕاستی گەشەسەندنی زمان و زاراوەی ئێرانی ژمارەیەکی زۆر.[٧]:1 چاخی ناوەڕاستی زمانە ئێرانییەکان لە دەوروبەری ساڵی ٤٥٠ پێش زایین دەست پێدەکات و لە دەوروبەری ساڵی ٦٥٠ زاینی کۆتایی دێت. یەکێک لەو زمانە ئێرانیکیە ناوەڕاستانە پارسی ناوەڕاستە، واتە چاخی ناوەڕاستی زمانی فارسەکانە/پارسەکانە، کە گەلێکی ئێرانی پارسی خۆی، کە دەکەوێتە بەرزاییەکانی باشووری ڕۆژئاوا لەسەر سنووری بابل. پارسەکان زمانەکەیان ناودەبرد بە پارسیگ یان پارسیک، بە واتای "فارسی/پارسی".

زمانێکی تری ئێرانی ناوەڕاست پارتی بوو، واتە زمانی گەلانی باکووری ڕۆژئاوای ئێرانی گەلانی پارتیای خۆی، کە بەدرێژایی لێواری باشوور/باشووری ڕۆژهەڵات کەوتووە لە دەریای کاسپی و تەنیشت سنووری نێوان زمانەکانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی ئێرانە. پارتییەکان زمانەکەیان ناودەبرد پارساویگ یان پارساویک، بە واتای "پارتی". لە ڕێگەی گۆڕینی دەنگی ڕێکوپێکەوە پارساویگ بوو بە پەهلەویگ، کە لە کۆتاییدا وشەی 'پەهلەوی' لێیەوە پەرەی سەند. -یگ و -یک لە پارسیگ و پارساویگدا پاشگرێکی ئاسایی ئێرانی ناوەڕاست بوو بۆ "پەیوەندیداری". هاوتای پاشگری -یگ لە فارسی نوێدا پاشگری -ی.[٥]

کاتێک ئەرشەکەکان (کە پارتی بوون) لە سەدەی ٣.پ.ز. هاتنە سەر تەختی فەرمانڕەوایی، بەکارهێنانی زمانی یۆنانی نووسراو (لە جێنشینەکانی ئەلکساندەری مەزن) وەک زمانی بەڕێوبەری بۆ مابۆوە. لە ژێر کاریگەری فەرهەنگ و نەریتی یۆنانیەکان (هێلێنیگەری)، هەندێک زمانی ئێرانی ناوەڕاست، وەک باختری، دەستیان کردبوو بە نووسین بە ڕێنووسی یۆنانی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زمانەکانی تری ئێرانی ناوەڕاست دەستیان کرد بە نووسین بە ڕێنووسێک کە لە ئەرامی وەرگیراوە. هۆکاری سەرەکی ئەوەش بەهۆی ئەوەی زمانی ئارامیی پێشتر زمانی نووسراوی بەڕێوبردنی هەخامەنشی بووە، نووسەرانی دەسەڵات ئەو کارەیان لە هەموو ئیمپراتۆریەتەکەدا پەیڕەوکردبوو. ئەم ەیڕەوکردنە بووە هۆی ئەوەی کە کەسانی دیکە ئارامیکی شاهانە وەک زمانی پەیوەندیکردن وەربگرن، چ لە نێوان ئێرانییەکان و نا ئێرانییەکان.[٨]:1251–1253 گواستنەوە لە ئارامیی شاهانە بۆ ئێرانی ناوەڕاست زۆر بە لەسەرخۆیی ڕوویدا، بە لەسەرخۆبوون و زیادبوونی وشەی ئێرانی زیاتر و زیاتر بوو بە جۆرێک کە زمانی ئارامی لەگەڵ توخمە ئێرانییەکان وردە وردە گۆڕا بۆ ئێرانی لەگەڵ توخمە ئارامییەکان.[٩]:1151 لە سەردەمی هەژموونی ئەرشەکەکان ، ئەم سیستەمە نووسینەی کە لە زمانی ئارامییەوە وەرگیراوە بۆ زمانە ئێرانییەکان، بە تایبەت هاتە سەر پەیوەندی بە پەهلەوەیەکان (پارتیەکان) (ڕەنگە لە ڕاوێژکارییەکانی پارتییەوە سەرچاوەی گرتبێت[٩])، و بەم شێوەیە ڕێنووسەکەش ناونرا پەهلەوی "پارتی".[١٠]:33

جگە لە زمانی پەهلەوی (پارتی)، نووسینی وەرگیراو لە ڕێنووسی ئارامیی لانیکەم بۆ چوار زمانی دیکەی ئێرانی ناوەڕاست بەکارهێندراوە کە یەکێکیان پارسی ناوەڕاست بوو. لە سەدەی ٣.ز.، ئەرشەکە پەهلەویەکان لەلایەن ساسانییەکان ڕووخێنران، کە گەلی باشووری ڕۆژئاوا بوون و بە زمانی پارسی ناوەڕاست وەک زمانی زگماکی خۆیان ئاخاوتنیان دەکرد. لە ژێر هەژموونی ساسانیدا، زمانی پارسی ناوەڕاست بوو بە زاراوەی پایەداران و بەم شێوەیەش زمانی پارسی ناوەندی دەستکرا بەبەکار هێنانی لەلایەن گەلانی تری ئێرانیکە نا پارسەکان. لە سەدەی ٧.ز. ساسانیەکان لەلایەن عەرەبەکانەوە ڕووخێنران. لەژێر کاریگەریی عەرەبیدا، زمانە ئێرانییەکان بە ڕێنووسی عەرەبی (بە زمانی ئێرانی فۆنۆلۆژی وەرگیراون) دەستیان کرد بە نووسین، لە کاتێکدا پارسی ناوەڕاست بە خێرایی دەستی کرد بە پەرەسەندنی خێرا بۆ فارسی نوێ و ناوی پارسیک بەعەرەبکرا بۆ فارسی. هەموو ئێرانییەکان ئاسوودە نەبوون لەگەڵ ئەم پێشهاتانەی کە لە ژێر کاریگەری عەرەبیدا بوون، بەتایبەتی ئەندامانی نوخبەی خوێندەوار کە لە سەردەمی ساسانییەکاندا کەلە پیاوانی ئاینی زەردەشتییەکان پێکهاتبوون. ئەو نوخبەی پێشوو بە توندی ئەو شتەیان ڕەتکردەوە کە وەک 'نائێرانی' هەستیان پێدەکرد، و بەردەوام بوون لە بەکارهێنانی زمانی "کۆن" (واتە پارسی ناوەڕاست) و ڕێنووسی نووسین کە لە ئارامییەوە وەرگیراوە.[١٠]:33 لە ماوەی کاتدا ناوی سیستەمی نووسین، پاهلەوی "پارتی"، دەستی کرد بە بەکارهێنان بۆ زمانی پارسی ناوەڕاستی "کۆن"یش بە هەمان شێوە، بەم شێوەیە لە زمانی "نوێ" جیاکرایەوە، کە ئەویش فارسیە.[١٠]:32–33 لە ئەنجامدا، 'پەهلەوی' هاتە سەر ئەوەی کە بە تایبەتی زەردەشتیی دیاری بکات، کە بە تایبەتی نووسراوە لە شێوەی درەنگانی پارسی ناوەڕاست.[١١]

پەرەسەندنی لە پارسی کۆنەوە

[دەستکاری]

لە پۆلێنکردنی زمانە ئێرانیکیەکاندا، سەردەمی ناوەڕاست ئەو زمانانە دەگرێتەوە کە لە ئێراندا باو بوون لەدوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی هەخامەنشی لە سەدەی ٤.پ.ز. تا ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ساسانی لە سەدەی ٧.ز..

گرنگترین و دیارترین پەرەسەندن لە پێکهاتەی زمانە ئێرانیکیەکانی سەردەمی ناوەڕاست، گۆڕانە لە شێوگی دروستکراوی سەردەمی کۆن (پارسی کۆن و ئاڤێستان) بۆ شێوگی شیکاری:

پەرەسەندنی بۆ فارسی نوێ

[دەستکاری]

نەوەکانی ئەمڕۆی پارسی ناوەڕاست بریتین لە فارسی نوێ و لوری.[١] گۆڕانکارییەکانی نێوان کۆتاییەکانی ناوەڕاست و سەرەتای فارسی نوێی زۆر وردە وردە بوون و لە سەدەی ١٠ – ١١ز. دا، دەقەکانی پارسی ناوەڕاست هێشتا بۆ گفتوگۆ کەرانی فارسی نوێی سەرەتای لێی تێدەگەیشتن. بەڵام جیاوازییەکی دیاریکراو هەیە کە پێشتر تا سەدەی ١٠ز. ڕوویان دابوو:

  • گۆڕانی دەنگ، وەک
    • دابەزینی بزوێنە سەرەتاییە بێ زەختەکان .
    • تێکڕای زیادبوون ی بزوێنەکان لە پۆلەکانی سەرەتایی بزوێن.
    • لەدەستدانی پاشگری -گ لە وشەی کۆتایی
    • گۆڕینی و- سەرەتایی بۆ یان ب- یان گو- → گ-
  • گۆڕانکاری لە سیستەمی زارەکیدا، بەتایبەتی لەدەستدانی فۆڕمی جیاوازی جێگرەوە و هەڵبژاردن، و زیادبوونی بەکارهێنانی پێشگرەکانی زارەکی بۆ دەربڕینی مەزاجەکانی زارەکی
  • گواستنەوەیەک لە پاشەکشەی ئێرگاتیڤی دابەشکراوەوە بۆ ڕێکخستنی مۆرفۆسێنتاکتیکی ناونانی-تۆمەتباری بەردەوام[١٢][١٥]
  • گۆڕانکاری لە وشەسازیدا، بە تایبەتی دامەزراندنی سوپەرستراتم یان ئەدستراتۆمی وشە قەرزە عەرەبییەکان کە جێگەی زۆرێک لە قەرزە ئارامییەکان و زاراوە ڕەسەنەکان دەگرێتەوە.
  • جێگرتنەوەی ڕێنووسی پەهلەوی بۆ ڕێنووسی عەرەبی.

ئەمانەش ببینە

[دەستکاری]
  • زمانی پاڵەویی ئەشکانی
  • زمانی پاڵەویی ساسانی

    سەرچاوەکان

    [دەستکاری]
    1. ^ ئ ا ب Stilo، Donald (15 December 2007). «Isfahan xxi. PROVINCIAL DIALECTS». Encyclopædia Iranica. Vol. XIV, fasc. 1. pp. 93–112. ISSN 2330-4804. لە 2019-04-14 ھێنراوە. While the modern SWI languages, for instance, Persian, Lori-Baḵtiāri and others, are derived directly from Old Persian through Middle Persian/Pahlavi {{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
    2. ^ ئ ا Cereti، C. G. (2009)، «Middle Persian literature I: Pahlavi Literature»، Encyclopedia Iranica، New York: iranicaonline.org, accessed August 2010
    3. ^ Jabbari، Alexander (2023-03-30). The Making of Persianate Modernity: Language and Literary History between Iran and India (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. pp. 115–124. ISBN 978-1-009-32086-3.
    4. ^ ئاساتری، Mushegh (2006). «توخمە ئێرانییەکان بە زمانی عەرەبی: دۆخی لێکۆڵینەوە». ئێران و قەفقاز. 10 (1): 87–106. doi:10.1163/157338406777979386.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
    5. ^ ئ ا MacKenzie، D. N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. OUP. p. 45. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «:0» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
    6. ^ Versteegh، K. (2001). «پەیوەندییە زمانەوانیەکانی نێوان عەرەبی و زمانەکانی تر». Arabica. 48 (4): 470–508. doi:10.1163/157005801323163825.
    7. ^ Henning، Walter Bruno (1958)، Mitteliranisch، Handbuch der Orientalistik I, IV, I، Leiden: Brill.
    8. ^ Gershevitch، Ilya (1983)، «Bactrian ئەدەب»، لە یارشاتار (ed.)، سەردەمی سێلۆسی، پارتی و ساسانی، مێژووی کامبریج ئێران، بەرگی یەکەم. 3(2)، چاپخانەی زانکۆی کامبریج، ISBN 0-521-24693-8 {{citation}}: پارامەتری نەناسراوی |سەرنوسەر-یەکەم= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |لاپەڕە= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی).
    9. ^ ئ ا یارشەتار، ed. (1983)، سەردەمی سێلۆسی، پارتی و ساسانی، مێژووی کامبریج ئێران، بەرگی یەکەم. 3(2)، چاپخانەی زانکۆی کامبریج، ISBN 0-521-24693-8 {{citation}}: |یەکەم= missing |یەکەم= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بابەت= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |سەرنوسەر-یەکەم= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |لاپەڕەکان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |کۆتایی= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر).
    10. ^ ئ ا ب Boyce، Mary (1968)، ئەدەبیاتی فارسی ناوەڕاست، Handbuch der Orientalistik 1, IV, 2، Leiden: Brill، pp. 31–66.
    11. ^ Cereti، Carlo (2009)، «ئەدەبیاتی پەهلەوی»، ئینسایکلۆپیدیای ئێرانیکا، (چاپکردنی ئۆنلاین).
    12. ^ ئ ا Dabir-Moghaddam، Mohammad (2018). «Typological Approaches and Dialects». لە Sedighi، Anousha (ed.). The Oxford Handbook of Persian Linguistics. OUP. p. 80.
    13. ^ Karimi، Yadgar (2012). «The Evolution of Ergativity in the Iranian Languages». Acta Linguistica Asiatica. 2 (1): 23–44. doi:10.4312/ala.2.1.23-44. ISSN 2232-3317.
    14. ^ Noda، Keigou (1983). «Ergativity in Middle Persian». Gengo Kenkyu. 84: 105–125. doi:10.11435/gengo1939.1983.84_105. S2CID 127682687.
    15. ^ Kümmel، Martin Joachim (2018). pdf#page=445 پێشهاتە واقعیەکانی مێژووی ئێرانی: ڕۆژئاوا بەرامبەر ڕۆژهەڵات. زانکۆی جێنا... وتارێک کە لە وۆرک شۆپی ٧ پێشکەش کرا، دۆزینەوەی نەخشەکانی (مایکرۆ-)ناوچەیی لە ئۆراسیا. p. 27. {{cite conference}}: نرخی |url= بپشکنە (یارمەتی)[بەستەری مردوو]
    • نانەوازادە، عەلی، فەرھەنگی پەھلەوی، تاران، چاپەمەنی تەوەکولی، ل٥، ٢٠٠٢، ISBN ISBN 964-5821-15-0 Parameter error in {{ISBN}}: Invalid ISBN.
    • زەبیحی، عەبدوڕەحمان، قامووسی زمانی کوردی، ورمێ، ناوەندی بڵاوکردنەوەی فەرھەنگ و ئەدەبیاتی کوردی، ل٢٥ و ٢٦، ١٣٦٧