قەزای بەعاج

قەزای بەعاج
قەزا
نەخشەی قەزای بەعاج لە پارێزگای نەینەوادا، قەزای بەعاج بە ڕەنگی پەمەیی نیشان دراوە
وڵات	کوردستان  عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای نەینەوا
مەڵبەند	بەعاج
بوون بە قەزا	١٩٧٣
ڕووبەر
• سەرجەم	٨٬٣٥٩ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٣٬٢٢٧ میلی چوارگۆشە)
بەرزترین بەرزایی	٢٥١ مەتر (٨٢٣ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٨)
• سەرجەم	١٧٩٬٥٢٠
• چڕی	٢١ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٥٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
سەرناوی دانیشتوو	بەعاجی
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (کورمانجی)، عەرەبی
• ئایین	ئیسلام(سوننە) و ئێزیدی
• ب پ م(٢٠١٧)	٠،٧٥٨[١] بەرز · ٢٦مین
ناوچەی کاتی	UTC+3:30 (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+4:30 (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

قەزای بەعاج (بە عەرەبی: قضاء البعاج، بە ئینگلیزی: Al-Ba'aj District) یەکێکە لە قەزاکانی پارێزگای نەینەوا لە ھەرێمی کوردستان لە عێراق. ناوەندەکەی شارۆچکەی بەعاجە.^[٢] بەعاج ناحیەی قەحتانیەی بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکانی کوردنشینە و شوێنی مێژوویی کوردە ئێزیدییەکانە. قەزاکە دوو ناحیەی ھەیە بە ناوەکانی بەعاج(ناوەند) و قەحتانیە.

ناو

سەبارەت بە ھۆکاری ناونانی بەعاج، خەڵک باسی ناوی شارەکەیان دەکەن، ھەندێکیش دەڵێن بەدەوییەکان بەو ناوچەیە دەڵێن (بەعج) کە زریانی تۆزاوی تیایدا زۆرە. وە لە گێڕانەوەیەکی تردا کە لە کۆندا بیرێک ھەبووە کە ھۆزەکان لە دەوری کۆدەبوونەوە، بۆیە لە ڕووداوێکدا کە ھۆزێک ھاتنە لای بیرەکە بۆ ئەوەی سوود وەرگرن لە ئاوی بیرەکە، بۆیە پیاوێکی مردوویان لە بنی بیرەکە بۆیە گوتیان: ئەمە بیری جەستەیە(ھذە بئر تبعج الأجساد)، لەم دەربڕینە ناوی (البعاج)ی وەرگرتووە. بەڵام بۆچوونێکیکە ئەو ناوە پەیوەندی بە سروشتی زەویەوە ھەیە، سەدەیەک لەمەوبەر ئەم زەوییە بۆ کشتوکاڵ گونجاو نەبوو و تووشی نەزۆکی بوو، کاتێک خاکی سەری گۆڕدرا بۆ فۆڕمی جیۆلۆجی. گۆڕانی شلەمەنی بەھۆی بارانەکانەوە سەریھەڵدا، و لەناکاو چاندنەکە دەرکەوت، زەوییەکە کە ڕووەک و لەوەڕگەکانی تێدا دەرکەوت(انبعج).

مێژوو

• دوو مێژووی ھەیە. کەلاوەکانی ئاماژە بەوە دەکەن کە لە سەردەمی بەردینە نوێوە شارەکان لەسەر زەویەکەی دروستکراون، ئەم شارە ھەمان بەھای کولتووری شارەکانی جزیرەیان ھەیە. بەڵام مێژووی مۆدێرن لە بەعاج تەنھا ئەگەری ھەر وەحشەتێک بۆ ھۆزەکان تێپەڕ نەکرد، یان بە وردی، کە بەدەوینەکان لە سەرەتای ئەم سەدەدا زۆر سەردانیان دەکرد. کاتێک کاروانە بازرگانییەکانی نێوان دێرەزوور و مووسڵ وەک وێستگەیەکی پشوودان بەکاریان دەھێنا بۆ کاروباری بازرگانی، ئەمەش پێویستی بە دامەزراندنی بنکەیەکی پۆلیس بوو لەلایەن حکومەتەوە کە لە ساڵی ١٩٤٧ی زایینیدا، بنکەیەکی لێ دامەزراند، ژمارەی کاروانەکان و پەرەسەندنی پەیوەندییەکانی نێوان ئەو ھۆزە عەرەبانەی کە ئەم ڕێگایەیان بەکاردەھێنا. نەوەکان زۆر بوون و ماڵەکان بڵاوبوونەوە. ئەم گەشەسەندنە شارستانییە لە بەرامبەردا بنکەی پۆلیسی پەرەپێدا بۆ ناوەندێکی مەدەنی پێشکەوتوو لەسەر ئاستی ناحیەیەکی لاوەکی لە ساڵی ١٩٦٢دا. لەڕووی کارگێڕییەوە، ئەو ناحیەی لاوەکی لکێندرایە سەر قەزای حەزەر، ھەروەھا بەھۆی دووری حەزەر لە بەعاج، قەزاکە لە ساڵی ١٩٦٨ لکێندرایە سەر قەزای شنگال. وە بەو پێیەی بەعاج کێڵگەیەکی کشتوکاڵی بەرھەمدارە لە پێشەنگی ئەو قەزایانەی کە گەنم و جۆ بەرھەم دەھێنن لە پارێزگای نەینەوا، ئاستی کارگێڕی خۆی لە لایەکەوە پەرەی پێدا بۆ قەزایەک لە سەرەتای حەفتاکاندا. لە ئێستادا لە ڕووی کارگێڕییەوە قەزایە و ناحیەیەکی ھەیە بە ناوی ناحیەی قەحتانیە.
• لە شوێنی ئەو گردەی کە بە (تل خەلیل) ناسراوە، لێکۆڵینەوە شوێنەوارناسییەکان کەلاوەکانی ئاشکرا کرد، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دوو سەردەم، ئەوانیش سەردەمی بەستەڵەک و سەردەمی وەرکا، تەنیا تل خەلیل نەبوو کە خەباتی سەردەمەکانی خستە بەردەممان ، بەڵام ئەو شوێنانەی تر، کە زۆربەیان گردی شوێنەوارن، وەک (تەل ئەبو ئەلحەجەر) و (تل سەققی)، کە شاھیدی خاکی ئەلبەعاج خەڵکی تێدا نیشتەجێ بوو، میراتی شوێنەوارییەکەی لە شوێنەوارناسی حەلەف و... کۆیلە بوون، و ئەم گەلانە خەریکی دامەزراندنی ڕێگا و ڕێڕەوەکان بوون لە خاکی جزیرەدا لە فیشخابوورەوە تا حەزەر و ئەمەش لەلایەن تولول(ئەبو ڕەسین) و (تل شێخ) و (ئم غەزەل) و (بە غازیل) پشتڕاست دەکرێتەوە. و (سەکەر) و (فیل)، وە رەنگە ئەگەر شوێنەوارناسەکان ھەوڵ بدەن رووپێوی ئەو زەویانە بکەن کە لە ھەندێک ناوچەی ئەلبەعاج نەسڕاونەتەوە، ئەوا رووبەڕووی سەردەمی نوێ و شارستانیەتی دێرین دەبینەوە. وە قەزای بەعاج ھەندێک جار پێی دەوترێت (شاری شکۆمەندی). یەکێکە لەو شارانەی سەر بە پارێزگای نەینەوا(دایکی دوو بەھار)ە.^[٣]

جوگرافیا

قەزاکە ھاوسنوورە و خاڵی پەڕینەوەیە لەگەڵ سووریا.^[٤]

قەزای بەعاج ھاوسنووری ئەم شوێنانەیە:

• لە باکوورەوە قەزای شنگال.
• لە باشوورەوە قەزای ڕاوە لە پارێزگای ئەنبار.
• لە ڕۆژھەڵاتەوە قەزای حەزەر.
• لە ڕۆژاواوە ڕۆژاوای کوردستان(سووریا).

گرنگترین گوند و ناحیەکانی ئەلبەج

شاری بەعاج دەکەوێتە رۆژئاوای شاری مووسڵ و لە باشووری چیای شنگال و لە سنووری نێوان عێراق و سووریا و لە لای سووریا لەگەڵ پارێزگای حەسیچە ھاوسنوورە. قەزای بەعاج چەندین کۆمەڵگە و گوندی تێدایە کە دیارترینیان بریتین لە کۆمەڵگەی رامبوس، ئەلجاغیفی، کۆمەڵگەی ئەلسەکەر، کۆمەڵگەی ئەلڕەسەڵا، تەل سەققی، ئەلنەوفەلی، حەمدانییە، ئوم الروس، الکەرعان، خوتلە السوغرا، ئەبو خوەیمە، المجفا، رکاب الطیر، السوجین، الشمالت، فەتحی الیوسف، جەلەمید، القابوسیە و چەندین گوندی تر کە باسیان لێ نەکراوە، لەگەڵ ناحیەی قەحتانیە.

ڕزگارکردنی قەزای بەعاج

ڕۆژی یەکشەممە ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧ ھێزە چەکدارەکانی عێراق و ھێزەکانی حەشدی شەعبی(الحشد الشعبی) قەزای بەعاجیان لە کۆنترۆڵی تەواوی داعش ڕزگارکرد.

سەدان عێراقی ئاوارە لە گەلی بەعاج بەدەست رێوشوێنەکانی حکومەتەوە دەناڵێنن، لەوانە سزادانی بەکۆمەڵی خەڵکی قەزای بەعاج، وەک لە راپۆرتێکی ھیومن ڕایتس وۆچدا ھاتووە،کە ھێزە چەکدارە ناوخۆییەکان لە قەزای بەعاج، لە باکووری عێراق لە مانگی شوباتی ٢٠١٨ فەرمانێکی دەرکرد بۆ ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی کەسوکاری ئەندامانی ڕێکخراوی “دەوڵەتی ئیسلامی”، ھەروەھا ڕێکخراوەکە ڕایگەیاندووە، “لە نێو ئەو ١٢ ھەزار دانیشتووی بەعاج کە ھێشتا لە کەمپەکاندان، مەزەندە دەکرێت لە سەدا ٢٠یان خزمێکی نزیکیان ھەیە کە پەیوەندی بە داعشەوە کردووە، بۆیە بەو فەرمانانە نەیاندەتوانی بگەڕێنەوە. ئەگەر ھەریەکێک لە شێخەکان یان موختارەکان یاساکان بشکێنن و مۆر لەسەر ڕەزامەندی ئەمنی خێزانێک دابنێن کە توخمەکانی داعش لەخۆدەگرێت، ھێزەکانی حەشدی شەعبی دەستگیری دەکەن بۆ لێپرسینەوە.^[٥]

سەرچاوەکان

1. «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
2. د.عەبدوڵا غەفور. «گوندەکانی کوردستان لەسەرژمێری ساڵی ١٩٥٧دا» (PDF) (بە کوردی).
3. https://www.lemonde.fr/proche-orient/article/2015/09/15/sur-la-piste-de-l-emir-autoproclame-de-l-etat-islamique_4758179_3218.html
4. https://www.parliament.krd/
5. https://web.archive.org/web/20180629223227/https://www.hrw.org/ar/news/2018/04/26/317301

• دەروازەی جوگرافیا
• دەروازەی عێراق