ڕەشید سونیاڤ

**ڕەشید سونیاڤ**
ڕەشید سونیاڤ
لەدایکبوون	١ی ئازاری ١٩٤٣ (تەمەن ٨٠ ساڵ); تاشکەند
نەتەوە	ئۆزباک
خەڵاتەکانی	خەڵاتی نێودەوڵەتی شا فەیسەڵ بۆ فیزیا (٢٠٠٩)،; خەڵاتی هاینمان (٢٠٠٣); خەڵاتی کرافۆرد (٢٠٠٨); خەڵاتی کیۆتۆ (٢٠١١); مەدالیای دیراک (٢٠١٩); مەدالیای ماکس پلانک (٢٠٢٣);

ڕەشید عەلیڤیچ سونیاڤ ( بە ڕووسی: Раши́д Али́евич Сюня́ев </link> ; لەدایکبووی ١ی ئازاری ١٩٤٣ لە تاشکەند, یەکێتی سۆڤیەت ) فیزیای ئەستێرەیی ئەڵمانی و سۆڤیەت و ڕووسییە و بە ڕەچەڵەک تاتارە . ^[١] بڕوانامەی ماستەر لە پەیمانگای فیزیا و تەکنەلۆژیای مۆسکۆ (MIPT) لە ساڵی ١٩٦٦ بەدەستهێناوە. لە ساڵی ١٩٧٤ بووەتە پرۆفیسۆر لە زانکۆی MIPT . سونیایڤ سەرۆکی بەشی فیزیای ئەستێرەیی وزەی بەرز بووە لە ئەکادیمیای زانستی ڕووسیا ، و لە ساڵی ١٩٩٢ەوە سەرۆکی زانای پەیمانگای توێژینەوەی بۆشایی ئاسمانی ئەکادیمیا بووە. هەروەها لە ساڵی ١٩٩٦ەوە بەڕێوەبەری پەیمانگای ماکس پلانک بووە بۆ فیزیای ئەستێرەیی لە شاری گارچینگ لە ئەڵمانیا و لە ساڵی ٢٠١٠ەوە پرۆفیسۆری میوانی بەڕێز مۆرین و جۆن هێندریکس بووە لە قوتابخانەی زانستە سروشتییەکان لە پەیمانگای توێژینەوەی پێشکەوتوو لە پرینستۆن ^[٢]

کار دەکات

سونیایڤ و یاکۆڤ بی زێلدۆڤیچ تیۆری پەرەسەندنی هەڵاوسانی چڕی لە گەردوونی سەرەتاییدا پەرەپێدا. ئەوان پێشبینی شێوازی هەڵاوسانی دەنگییان کردووە کە بە ڕوونی لەلایەن تاقیکردنەوەکانی WMAP و تاقیکردنەوەکانی تری CMB لە ئاسمانی مایکرۆوەیڤ و لە دابەشبوونی گەورەی گەلەئەستێرەکاندا بینراوە. سونیایڤ و زێلدۆڤیچ لە وتارەکەیاندا لە ساڵی ١٩٧٠دا ڕایانگەیاندووە، "لێکۆڵینەوەیەکی ورد لە سپێکتریمی هەڵاوسانەکان ڕەنگە، لە بنەڕەتدا، ببێتە هۆی تێگەیشتن لە سروشتی تێکچوونی چڕی سەرەتایی لەبەرئەوەی وابەستەیییەکی خولیی جیاوازی چڕی سپێکتری تێکچوونەکان لەسەر درێژی شەپۆل (بارستە) تایبەتە بە تێکچوونە ئادیاباتیکەکان." ئێستا تاقیکردنەوەکانی CMB ئەم پێوەرە جیاوازەیان لە پێوانەکردنی پلەی گەرمی و جەمسەرگیریدا بینیوە. چاودێریکردنی پێکهاتەی قەبارە گەورە ئەم قەبارەیەیان لە پێوانەکانی کۆکردنەوەی گەلەئەستێرەکاندا بینیوە.

لەگەڵ یاکۆڤ بی زێلدۆڤیچ لە پەیمانگای بیرکاری کارپێکراوی مۆسکۆ، پێشنیاری ئەوەی کرد کە بە کاریگەری سونیایڤ-زێلدۆڤیچ ناسراوە، کە بەهۆی ئەلکترۆنەکانی پەیوەست بە گازی ناو پۆلەکانی گەلەئەستێرە کە تیشکی پاشخانی مایکرۆوەیڤی گەردوونی بڵاودەکەنەوە. ^[٣] ^[٤] ^[٥] ^[٦]

سونیایڤ و نیکۆلای ئای. شاکورا مۆدێلێکی زیادبوونیان لەسەر کونە ڕەشەکان پەرەپێدا، لە دیسکێکەوە، ^[٧] و ئەو واژۆیەکی بۆ تیشکی ئێکس لە ماددەیەکەوە پێشنیار کردووە کە دەچێتە ناو کونە ڕەشەکانەوە. هاوکاری کردووە لە توێژینەوە گرنگەکانی گەردوونی سەرەتاییدا، لەوانەش پێکەوەگرێدانی هایدرۆجین و دروستبوونی تیشکی پاشخانی مایکرۆوەیڤی گەردوونی . ئەو سەرکردایەتی ئەو تیمەی کرد کە ڕوانگەی تیشکی ئێکسیان بەڕێوەبرد کە بەستراوەتەوە بە مۆدیۆلی کڤانت-١ ی وێستگەی بۆشایی ئاسمانی میر و هەروەها ڕوانگەی تیشکی ئێکس کە بە دەوری خۆیدا دەسوڕایەوە GRANAT . کڤانت یەکەم دۆزینەوەی تیشکی ئێکس لە سوپەرنۆڤایەکەوە لە ساڵی ١٩٨٧ ئەنجامدا. تیمەکەی لە ئێستادا سەرقاڵی ئامادەکردنی پڕۆژەی فیزیای فەلەکی نێودەوڵەتی سپێکترۆم- ئێکس گامان و کار لەگەڵ داتاکانی کەشتییە ئاسمانییەکانی INTEGRAL دەکەن. لە گارچینگ لە بوارەکانی فیزیای ئەستێرەیی وزەی بەرزی تیۆری و گەردوونناسی فیزیکی کاردەکات و بەشداری لە لێکدانەوەی داتاکانی ئەرکی کەشتی ئاسمانی ESA Planck دەکات.

دەستکەوت و خەڵاتەکان

١٩٨٤ – ئەندامی ئەکادیمیای زانستی ڕووسیا
١٩٨٨ – خەڵاتی برۆنۆ ڕۆسی بۆ بەشدارییەکانی لە تێگەیشتن لە سەرچاوەکانی تیشکی ئێکس گەردوونی، بەتایبەتی پێکهاتەی دیسکەکانی زیادبوون لە دەوری کونە ڕەشەکان، سپێکتری تیشکی ئێکسی تەنە بچووکەکان، و دۆزینەوەی دەردانی تیشکی ئێکس ڕەق لەسەر بنەمای میر لە سوپەرنۆڤا 1987A
١٩٩١ – هاوکارە بیانییەکەی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستی ئەمریکا
1995 – مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی فەلەکناسی شاهانە
٢٠٠٠ – مەدالیای بروس بۆ ماوەی ژیانی توێژینەوەیەکی نایاب لە بواری فەلەکناسیدا ^[٨] ^[٩]
٢٠٠٠ – خەڵاتی دەوڵەتی فیدراسیۆنی ڕووسیا بۆ لێکۆڵینەوە لە ئەستێرەکانی کونە ڕەشەکان و نیوتڕۆنەکان بە ڕوانگەی فیزیای ئەستێرەیی تیشکی ئێکس و تیشکی گاما گرانات لە ساڵانی ١٩٩٠-١٩٩٨ ^[١٠]
٢٠٠٢ – خەڵاتی ئەلێکساندەر فریدمان لەلایەن ئەکادیمیای زانستی ڕووسی بۆ بڵاوکراوەکانی کەمکردنەوەی ڕووناکی تیشکی پاشبنەمای مایکرۆوەیڤی گەردوونی بە ئاراستەی پۆلەکانی گەلەئەستێرەکان ^[١٠]
٢٠٠٣ – خەڵاتی هاینمان بۆ کارە نایابەکانی لە فیزیای ئەستێرەیی
٢٠٠٣ – خەڵاتی گروبەر لە گەردوونناسی بۆ لێکۆڵینەوە پێشەنگەکان لەسەر سروشتی پاشخانی مایکرۆوەیڤی گەردوونی و کارلێکەکانی لەگەڵ ماددە دەستێوەردانکارەکان کە بووە هۆی مۆدێلی نوێی گەردوونناسی ^[١١]
٢٠٠٣ – ئەندامی ئەکادیمیای زانایانی سروشتی ئەڵمانی لیۆپۆڵدینا
٢٠٠٤ – ئەندامی بیانی ئەکادیمیای هونەر و زانستی شاهانەی هۆڵەندا ^[١٢]
٢٠٠٧ – ئەندامی نێودەوڵەتی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی ^[١٣]
٢٠٠٨ – خەڵاتی کرافۆرد بۆ بەشداریکردنی یەکلاکەرەوە لە فیزیای ئەستێرەیی و گەردوونناسی وزە بەرز. ^[١٤]
٢٠٠٨ – هێنری نۆریس ڕوسیل وانەوتنەوە لە ساڵی ٢٠٠٨
٢٠٠٨ – مەدالیای کارل شوارزشیڵد لە فەلەکناسی ئەڵمانی گێسێلشافت ^[١٥]
٢٠٠٩ – ئەندامی بیانی کۆمەڵەی شاهانە
٢٠٠٩ – خەڵاتی نێودەوڵەتی شا فەیسەڵ بۆ زانست (فیزیا)
٢٠١١ – خەڵاتی کیۆتۆ ^[١٦]
٢٠١٢ – مەدالیای بنیامین فرانکلین لە فیزیا لە پەیمانگای فرانکلین ^[١٧]
٢٠١٣ – فەرمانی شایستەیی کۆماری تاتارستان، ڕووسیا ^[١٨]
٢٠١٣ – مەدالیای زێڕی ئەکادیمیای زانستی تەتارستان (کازان، ڕووسیا) ^[١٩]
٢٠١٤ – پرۆفیسۆری ئەنیشتاین (ئەکادیمیای زانستی چینی)
٢٠١٩ – مەدالیای دیراک, (ICTP) ^[٢٠] بە هاوبەشی لەگەڵ ڤیاتچسلاڤ موخانۆڤ و ئەلێکسی ستارۆبینسکی
٢٠١٩ – نیک کیلافیس وانەوتنەوە ^[٢١]
٢٠٢٣ – مەدالیای ماکس پلانک لە DPG ^[٢٢]

سەرچاوەکان

^ Timur Rakhmatullin (١٧ی ئابی ٢٠١٧). «Rashid Syunyaev: "I do not believe in a cosmic catastrophe in the near future..."». Realnoe Vremya.
^ «Rashid Sunyaev». Institute for Advanced Study (بە ئینگلیزی). لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ھێنراوە.
^ Sunyaev RA (1969). «The interaction of matter and radiation in a hot-model universe». Astrophys. Space Sci. 4 (3): 301–16. Bibcode:١٩٦٩Ap&SS...٤..٣٠١Z. doi:١٠.١٠٠٧/BF٠٠٦٦١٨٢١. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی); نرخی |doi= بپشکنە (یارمەتی)
^ Sunyaev RA (1970). «Small-scale fluctuations of relic radiation». Astrophys. Space Sci. 7 (1): 3–19. Bibcode:١٩٧٠Ap&SS...٧....٣S. doi:١٠.١٠٠٧/BF٠٠٦٥٣٤٧١. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی); نرخی |doi= بپشکنە (یارمەتی)
^ Sunyaev RA (1972). «The observations of relic radiation as a test of the nature of X-ray radiation from the clusters of galaxies». Comm. Astrophys. Space Phys. 4: 173. Bibcode:١٩٧٢CoASP...٤..١٧٣S. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی)
^ Sunyaev RA (1980). «Microwave background radiation as a probe of the contemporary structure and history of the universe». Annu. Rev. Astron. Astrophys. 18 (1): 537–60. Bibcode:١٩٨٠ARA&A..١٨..٥٣٧S. doi:١٠.١١٤٦/annurev.aa.١٨.٠٩٠١٨٠.٠٠٢٥٤١. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی); نرخی |doi= بپشکنە (یارمەتی)
^ Shakura NI (1973). «Black holes in binary systems. Observational appearance». Astron. Astrophys. 24: 337–55. Bibcode:١٩٧٣A&A....٢٤..٣٣٧S. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی)
^ «The Bruce Medalists: Rashid Sunyaev». www.phys-astro.sonoma.edu. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ «2000 ASP Annual Award Winners». www.astrosociety.org. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ ^ئ ^ا Awards and best publications. ICR RAS
^ «The Gruber Foundation Homepage – The Gruber Foundation». www.gruberprizes.org. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ «Rashid Sunyaev». Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
^ «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ١٧ی ئایاری ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ «Crafoord Prize». www.crafoordprize.se. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ «Recipients of the Karl Schwarzschild Medal». لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
^ Kyoto Prize for Russian astronomer ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ «Benjamin Franklin Medal in Physics». Franklin Institute. 2012. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
^ «Rashid Syunyaev awarded with Order of Merit for the Republic of Tatarstan». Tatarstan President's Press Service. ١٨ی ئازاری ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
^ «Золотой медалью АН РТ "За достижения в науке" награждены» (بە ڕووسی). لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
^ Dirac Medal 2019, ICTP
^ «Nick Kylafis Lectureship | Institute of Astrophysics». www.ia.forth.gr. لە ٢٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Max Planck Medal 2023

بەستەری دەرەکی

سیۆنیاڤ ڕەشید عەلیڤیچ . شوێنی ئەکادیمیای زانستی ڕووسیا
ژیاننامە لە ماڵپەڕی ئەکادیمیای زانستی تەتارستان
پەیمانگای ڕەشید سونیاڤ بۆ خوێندنی پێشکەوتوو

[1] Timur Rakhmatullin (١٧ی ئابی ٢٠١٧). «Rashid Syunyaev: "I do not believe in a cosmic catastrophe in the near future..."». Realnoe Vremya.

[2] «Rashid Sunyaev». Institute for Advanced Study (بە ئینگلیزی). لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ھێنراوە.

[3] Sunyaev RA (1969). «The interaction of matter and radiation in a hot-model universe». Astrophys. Space Sci. 4 (3): 301–16. Bibcode:١٩٦٩Ap&SS...٤..٣٠١Z. doi:١٠.١٠٠٧/BF٠٠٦٦١٨٢١. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی); نرخی |doi= بپشکنە (یارمەتی)

[4] Sunyaev RA (1970). «Small-scale fluctuations of relic radiation». Astrophys. Space Sci. 7 (1): 3–19. Bibcode:١٩٧٠Ap&SS...٧....٣S. doi:١٠.١٠٠٧/BF٠٠٦٥٣٤٧١. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی); نرخی |doi= بپشکنە (یارمەتی)

[5] Sunyaev RA (1972). «The observations of relic radiation as a test of the nature of X-ray radiation from the clusters of galaxies». Comm. Astrophys. Space Phys. 4: 173. Bibcode:١٩٧٢CoASP...٤..١٧٣S. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی)

[6] Sunyaev RA (1980). «Microwave background radiation as a probe of the contemporary structure and history of the universe». Annu. Rev. Astron. Astrophys. 18 (1): 537–60. Bibcode:١٩٨٠ARA&A..١٨..٥٣٧S. doi:١٠.١١٤٦/annurev.aa.١٨.٠٩٠١٨٠.٠٠٢٥٤١. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی); نرخی |doi= بپشکنە (یارمەتی)

[7] Shakura NI (1973). «Black holes in binary systems. Observational appearance». Astron. Astrophys. 24: 337–55. Bibcode:١٩٧٣A&A....٢٤..٣٣٧S. {{cite journal}}: |bibcode= length بپشکنە (یارمەتی)

[8] «The Bruce Medalists: Rashid Sunyaev». www.phys-astro.sonoma.edu. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[9] «2000 ASP Annual Award Winners». www.astrosociety.org. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[a-10] ئ ^ا Awards and best publications. ICR RAS

[11] «The Gruber Foundation Homepage – The Gruber Foundation». www.gruberprizes.org. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[12] «Rashid Sunyaev». Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.

[13] «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ١٧ی ئایاری ٢٠٢١ ھێنراوە.

[14] «Crafoord Prize». www.crafoordprize.se. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[15] «Recipients of the Karl Schwarzschild Medal». لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ ھێنراوە.

[16] Kyoto Prize for Russian astronomer ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[17] «Benjamin Franklin Medal in Physics». Franklin Institute. 2012. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.

[18] «Rashid Syunyaev awarded with Order of Merit for the Republic of Tatarstan». Tatarstan President's Press Service. ١٨ی ئازاری ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[19] «Золотой медалью АН РТ "За достижения в науке" награждены» (بە ڕووسی). لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[20] Dirac Medal 2019, ICTP

[21] «Nick Kylafis Lectureship | Institute of Astrophysics». www.ia.forth.gr. لە ٢٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[22] Max Planck Medal 2023

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]

ڕەشید سونیاڤ

لەدایکبوون	١ی ئازاری ١٩٤٣ (تەمەن ٨٠ ساڵ) تاشکەند
نەتەوە	ئۆزباک
خەڵاتەکانی	خەڵاتی نێودەوڵەتی شا فەیسەڵ بۆ فیزیا (٢٠٠٩)، خەڵاتی هاینمان (٢٠٠٣) خەڵاتی کرافۆرد (٢٠٠٨) خەڵاتی کیۆتۆ (٢٠١١) مەدالیای دیراک (٢٠١٩) مەدالیای ماکس پلانک (٢٠٢٣)