کەتەلۆنییەکان

کەتەلۆنییەکان
لقیinhabitant، Spaniards، Romance people
زمانەکانی ئاخاوتنزمانی کەتەلۆنی
ناونراوە لەدوایکەتەلۆنیا
دابەشکاریی کارگێڕیکەتەلۆنیا، Pyrénées-Orientales، سەردینیا
وڵاتی بنەڕەتئیسپانیا، فەڕەنسا، ئەندۆرا، ئیتاڵیا

کەتەلۆنییەکان (بە کەتەلۆنی، فەرەنسی و ئۆسیتی: catalans، بە ئیسپانی: catalanes، ئیتاڵی: catalani) گرووپێکی نەتەوەیی ڕۆمانسین[١][٢][٣] خەڵکی کەتەلۆنیان و بە زمانی کەتەلۆنی قسە دەکەن.[٤] جۆری فەرمی ئێستای «کەتەلۆنییەکان» ھاووڵاتیانی کەتەلۆنیان کە کۆمەڵگەیەکی سەربەخۆیە لە ئیسپانیا[٥] و دانیشتووانی ناوچەی مێژوویی ڕۆسیلۆنن لە باشووری فەرەنسا،[٦] ھەروەھا پێی دەوترێت باکووری کەتەلۆنیا[٧][٨][٩] و پەیس کەتەلۆنی (Pays Catalan) بە فەرەنسی.[١٠][١١]

ھەروەھا ھەندێک لە نووسەران وشەی «کەتەلۆنییەکان» درێژ دەکەنەوە بۆ ئەوەی ھەموو ئەو کەسانە بگرێتەوە کە خەڵکی ئەو ناوچانەن کە زمانی کەتەلۆنی تێیدا قسە دەکرێت، ئەوانیش ئەوانەی خەڵکی ئەندۆرا و ڤالێنسیا و دوورگەکانی بالیاریک و ڕۆژھەڵاتی ئەراگۆن و ڕۆسیلۆن و شاری ئەلگیرۆ لە سەردینیان.[١٢][١٣][١٤]

حکوومەتی کەتەلۆنیا بەردەوام ڕاپرسی لەسەر دانیشتووانەکەی دەکات سەبارەت بە «ھەستی سەربەخۆیی»، تا مانگی تەممووزی ٢٠١٩ ئەنجامەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ٤٦٫٧٪ی کەتەلۆنییەکان و خەڵکانی دیکەی کە لە کەتەلۆنیا دەژین، ئارەزووی سەربەخۆیی لە ئیسپانیا دەکەن، کە ١٫٣٪ کەمترە لە ساڵانی پێشوو.[١٥]

زەمینەی مێژوویی

[دەستکاری]

لە ساڵی ١٥٠٠ پێش زایین ئەو ناوچەیەی کە ئێستا بە پلەی یەکەم بە کەتەلۆنیا ناسراوە، لەگەڵ ھەموو نیمچە دوورگەی ئیبیریا، خەڵکی پرۆتۆ-سێلتیکی لێ نیشتەجێ بوون کە ڕێوڕەسمی سووتاندنی مردووەکانیان لەگەڵ خۆیان ھێنابووە ناوچەکە. زۆربەی شاخەکانی پیرینیس لەو کاتەدا لەلایەن گەلانی پەیوەندیدار بە باسکی مۆدێرنەوە نیشتەجێ بوون و ئەمڕۆ زۆرێک لە ناوی شارۆچکەکانی پیرینی ڕۆژاوای کەتەلۆنیا دەتوانرێت ببەسترێتەوە بە ئەفسانەزانی باسکەوە. ئەم گرووپانە کەوتنە ژێر دەسەڵاتی گرووپە داگیرکەرە جیاوازەکان کە لە یۆنانییەکانەوە دەستیان پێکرد، دوای جەنگەکانی پونیک، ڕۆمەکان ھاتنە ناوچەکە وەک ھێزی باڵادەست لە کەنارەکانی ڕۆژھەڵاتی ئیبیریا، لەنێویاندا بەشێک لە کەتەلۆنیا، تا ساڵی ٢٠٦ پێش زایین. ھۆزە جیاوازەکانی جێرمانی دوای نزیکەی شەش سەدە لە دەسەڵاتی ڕۆمییەکان گەیشتنە ئەوێ، کە ناوچەکەی بە تەواوی گۆڕیبوو بۆ پارێزگایەکی ڕۆمانی. ئەمەش تا ساڵی ٧١٨ بەردەوام بوو کاتێک عەرەبە موسڵمانەکان دەستیان بەسەر ناوچەکەدا گرت بۆ ئەوەی بە پیرینیسدا تێپەڕن بۆ ناو خاکی فەرەنسا. بە یارمەتی فرانکەکان، سنوورێکی وشکانی دروست کرا کە لەم سەردەمەدا بە شێوەیەکی گشتی بە کەتەلۆنیای کۆن ناسراوە (کە پێکدێت لە پارێزگاکانی ناوچەی بارسێلۆنا، ئۆساسۆنا، پارێزگای پالارس، پارێزگای ڕۆسێلۆ، پارێزگای ئیمپوریس، پارێزگای سەردینیا و پارێزگای ئورگێل). باشووری کەتەلۆنیای نوێ بۆ ماوەی نزیکەی ٤–٥ سەدە لەژێر دەسەڵاتی عەرەب/موسڵمانەکاندا بوو. فرانکەکان لە دیوەکەی تری پیرینیس سوپای سەرەکی ھێرشبەرە موسڵمانەکانیان ڕاگرت کە لە شەڕی تۆرز لە ساڵی ٧٣٢دا تا ناوەڕاستی فەرەنسا ھاتبووە ناوەوە. پاشان دەسەڵاتی فرانکەکان بەسەر زۆربەی کەتەلۆنیای ئێستادا درێژ بووەوە. شەڕە گەورەکان لەگەڵ موسڵمانان لە مانگی ئازار لە بارسێلۆنا دەستی پێکرد کە بووە ھۆی دەستپێکردنی ڕێکۆنکیستا لەلایەن ھێزەکانی کەتەلۆنیاوە بەسەر زۆربەی کەتەلۆنیا تا ساڵی ٨٠١. لەگەڵ سەقامگیربوونی سنووری نێوان کایەی موسڵمان و فرانکەکان، بارسێلۆنا دەبێتە ناوەندێکی گرنگ بۆ ھێزە مەسیحییەکان لە نیمچە دوورگەی ئیبیریا.

شەڕی پویگ لە نووسینی ئەندرۆ مارشال دی ساکس، کە سەرکەوتنی مەسیحییەکان بە یارمەتی ساینت جۆرج نیشان دەدات

جوگرافیا

[دەستکاری]

زۆرینەی ڕەھای کەتەلۆنییەکان لە کۆمەڵگەی ئۆتۆنۆمی کەتەلۆنیا، لە بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئیسپانیا نیشتەجێن. بەلایەنی کەمەوە ١٠٠ ھەزار کەسی کەتەلۆنی لە پایس کەتەلۆنی لە بەشەکەی فەڕەنسا دەژین. ژمارەیەکی نادیار لە کەتەلۆنییەکان لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیادا کۆچیان کرد بۆ ئەمریکا و لە ساڵانی دوای شەڕی ناوخۆی ئیسپانیا بۆ فەرەنسا.[١٦]

ڕۆشنبیری و کۆمەڵگا

[دەستکاری]
کاستێلییەکانی کەتەلۆنیا، بە دروستکردنی تاوەرە مرۆیییەکان ناسراون کە لە ساڵی ١٧١٢ەوە بەشێکە لە کولتوری کەتەلۆنیا و لەلایەن یوونێسکۆوە ناسێندراوە

ماسیا یان ماس تایبەتمەندییەکی دیارخراوی لادێ و گوندەکان کەتەلۆنیایە و خانووی گەورە، زەوی، ئاژەڵ و خێزانێکی فراوان لەخۆدەگرێت، بەڵام ئەم نەریتە لە دابەزیندایە چونکە خێزانی مۆدێرنی تاڕادەیەکی زۆر جێگەی خێزانە ماسیاکانی گرتووەتەوە، وەک لە ئەوانەی کە ئێستا لە ڕۆژاوا و ئەورووپادا ھەیە. کەتەلۆنییەکان لە ئیسپانیا بە فەرمی وەک «نەتەوە» ناسراون و پلەیەکی بەرزی سەربەخۆیی سیاسی و کلتوورییان ھەیە،[١٧] ئەمەش بووەتە ھۆی بەھێزکردنی ناسنامەی کەتەلۆنی.[١٨][١٩]

زمان

[دەستکاری]
قسەکەرێکی کەتەلۆنی لە شاری مایۆرکا

زمانی کەتەلۆنی زمانێکی ڕۆمانسییە، نزیکترین زمانە لە زمانی ئۆسیتی، ھەروەھا چەندین تایبەتمەندی ھاوبەشی لەگەڵ زمانەکانی تری ڕۆمانسی وەک ئیسپانی، فەڕەنسی، پرتوگالی، ئەراگۆنی و ئیتاڵی. کۆمەڵێک جۆری زمانەوانی ھەن کە بە زاراوەی کەتەلۆنی دادەنرێت، لەنێویاندا، گرووپێکی زارە کە زۆرترین قسەکەریان ھەیە، ئەویش کەتەلۆنی ناوەڕاستە.

میوزیک

[دەستکاری]

میوزیک و گۆرانی کەتەلۆنی یەکێکە لە کۆنترین نەریتە ھونەرییەکان لە ئەورووپا.[٢٠]

ئایین

[دەستکاری]

ئایینی باو لە کەتەلۆنیا، ئایینی ڕۆمانی کاسۆلیکییە. بەڵام لە ماوەی مێژووی ئەم دوایییەدا کەتەلۆنیا چەندین شەپۆلی بێ ئایینی بەسەردا ھات.

ئەمانەش ببینە

[دەستکاری]

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Guelke، Adrian؛ Tournon، Jean (2012). 9783866495876 The Study of Ethnicity and Politics: Recent Analytical Developments. Barbara Budrich Publishers. لاپەڕە ٢٣. To make things as concrete as possible, let us consider a well recognized ethnic group, say: the Catalan one. {{cite book}}: نرخی |ناونیشان= بپشکنە (یارمەتی)[بەستەری مردوو]
  2. ^ Cole، Jeffrey (2011). Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia. ABC-CLIO. لاپەڕە ٦٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٣١٣-٣٠٩٨٤-٧. As a relatively wealthy, peaceful and generally successful ethnic-national unit, Catalans have often sought to be a model for conflictive zones in Europe
  3. ^ Miller، Henry؛ Miller، Kate (١٩٩٦). «Language Policy and Identity: the case of Catalonia». International Studies in Sociology of Education. ٦: ١١٣–١٢٨. doi:١٠.١٠٨٠/٠٩٦٢٠٢١٩٦٠٠٦٠١٠٦.
  4. ^ Minahan، James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. لاپەڕە ١٥٦. ژپنک ٠-٣١٣-٣٠٩٨٤-١. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی تەممووزی ٢٠١٨ ھێنراوە. The Catalans are a Romance people
  5. ^ Article 7 of Catalonia's Statute of Autonomy of 2006: "Gaudeixen de la condició política de catalans o ciutadans de Catalunya els ciutadans espanyols que tenen veïnatge administratiu a Catalunya."
  6. ^ «France's Catalans want more regional autonomy». www.aljazeera.com. لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  7. ^ Arfin، Ferne (٢٦ی تەممووزی ٢٠١١). «Catalan culture in France and Spain: Homage to both Catalonias». Daily Telegraph. ISSN ٠٣٠٧-١٢٣٥. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  8. ^ «Stock Photo - Border sign between France and Spain». Alamy. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  9. ^ Sauvy، Alfred (July 1980). «Les pays catalans. La population de Catalunya nord». Population (French Edition) (بە فەرەنسی). ٣٥ (4/5): ٩٧٢–٩٧٣. doi:١٠.٢٣٠٧/١٥٣٢٣٧٣. ISSN ٠٠٣٢-٤٦٦٣. JSTOR ١٥٣٢٣٧٣. لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  10. ^ Trelawny، Petroc (٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢). «The French who see Barcelona as their capital». BBC News. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  11. ^ Minder، Raphael (٨ی ئەیلوولی ٢٠١٦). «'Don't Erase Us': French Catalans Fear Losing More Than a Region's Name». The New York Times. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی شوباتی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  12. ^ «Catalan» (بە كاتالۆنی). Institut d'Estudis Catalans dictionary. لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە. Relative to or belonging to the Catalan Countries or their inhabitants
  13. ^ «Catalan» (بە كاتالۆنی). Gran Enciclopèdia Catalana. لە ٨ی ئابی ٢٠١٩ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە. Inhabitant or natural of Catalonia or the Catalan Countries.
  14. ^ Danver، Steven L. (2013). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. لاپەڕە ٢٧٨. ژپنک ٩٧٨-١-٣١٧-٤٦٤٠٠-٦. لە ١١ی ئازاری ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. The majority of Catalans (5.9 million) live in the northeast of Spain in the administrative regions of Catalonia and Valencia.
  15. ^ «El 46,7% de catalanes quiere que Cataluña sea independiente, un 1,3% menos que en un sondeo anterior, según el CEO». www.europapress.es. ٢٠ی تەممووزی ٢٠١٨. لە ٣٠ی تەممووزی ٢٠١٩ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تەممووزی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  16. ^ El exilio cultural de la Guerra Civil, 1936-1939. Abellán, José Luis. , Balcells, José María. , Pérez Bowie, José Antonio. , Universidad de Salamanca. , Universidad de León. (چاپی 1st). Salamanca, España: Ediciones Universidad Salamanca. 2001. ژپنک ٨٤٧٨٠٠٩٦٠٤. OCLC ٤٨٤٧٤٢٠٨.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ئەوانی تر (بەستەر)
  17. ^ «First article of the Statute of Autonomy of Catalonia. "Catalonia, as a nationality, exercises its self-government constituted as an autonomous community..."». Gencat.cat. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی ئایاری ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  18. ^ Gayford، Martin (٢٥ی ئازاری ٢٠٠٦). «From earth to eternity». Daily Telegraph. ISSN ٠٣٠٧-١٢٣٥. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  19. ^ Hughes، Robert (1993). Barcelona (چاپی First Vintage books). New York: Vintage Books. ژپنک ٠-٦٧٩-٧٤٣٨٣-٩. OCLC ٢٦٥٠٢٩٣٠.
  20. ^ Garrigosa i Massana، Joaquim (2003). Els manuscrits musicals a Catalunya fins al segle XIII: l'evolució de la notació musical (چاپی 1st). Lleida: Institut d'Estudis Ilerdencs. ژپنک ٨٤٨٩٩٤٣٧٤٥. OCLC ٦٠٣٢٨٨٢١.