Janusz Kòrczôk

Hewòtny artikel òstôł napisóny przez òsobã jakô nie znaje perfektno kaszëbsczégò. Jãzëkòwô pòprôwnosc negò artikla wëmôgô werifikacëji.

Janusz Kòrczôk, a tak pò prôwdze Henrik Gòldszmit abò ps. „Stôri Doktór“ albò „Pón Doktór“ (ùropdony 22 lëpińca 1878 albò 1879 rokùw Warszawie, ùmarł w séwnikù 1942 rokù w Treblince)^[1] pòlskò – żidowsczi lékôrz, pedagòg, pisôrz, pùblicysta i spòłeczny dzéjôrz.

Teòretik i praktik wëchówaniô, twórca òriginalnégò systemù prôcë z dzecama, òpiartégò na partnerstwie, smòrządnych procedurach i jinstitucjach a téż pòbùdzaniô samòwëchôwaniégò. Badéra swiata dzecy. Béł pionierã dzałaniów w dzedzënie diagnozowaniô wëchòwawczégò i prekùrsorã w dzejanich na rzecz praw dzecka – człowieka. W 1926 rokù zajinicjowôł pierwszé pismiono redagòóné w wikszim dzélu bez dzecë – „Môłi Przegląd“. Jakò Żid – Pòlôch pòczuwôł sã do dëbeltny nôrodny jidentifikacjë^[2]. Major rezerwë służbë zdrowiô Wòjska Pòsczégò II RP.

Miłota i edukacjô

Janusz Kòrczôk ùrodzył sã w Warszawie w zasymilowóny żëdowsczi rodzënie, jakò syn adwòkata Józefa Gòldszmita (1844 – 1896) i Cecylië z dôdomù Gãbicczi (1854(?) – 1920). Rodzëna Gòldszmitów mieszkała przë sztrasy Bielańsczi 18 (prôwdobòdobny plac ùrodzeniô), w 1881 przeprowadzëła sã na Krakòwsczé Przedmiesce 77, gdze prziszłi pisôrz mieszkôł ze swòjima starszima, sostrą Aną i starką ze stronë matczi, Emilią (Mila) Gãbicką, w 1883 zamieszkelë na sztrasy Miodowi 19, gdze zajmòwale sétmë jizbów, dali przë polacu Krasyńsczich 3, przë Nowò senatorsczi 6 (òbecnie sztrasa Mòliera), na Swiãtojersczi i na Leszno 18 m. 10.

Òd pòlowë lat 80. Kòrczôk chòdzył do szkòłë pòczątkòwi Aùgùstina Szmùrłë przë sztrasy Freta, a dali w 1891 rozpòczął nôùkã w òsmëklasowim (liczącë z klasą wstãpną) VII Rządowim Gimnazjum Chłopsczim.

W 1898 zdôł maturã i rozpòczął szudia na Wëdzôle Lekarsczim Cesarsczégò Ùniwersytetu w Warszawie, na chtërnym Sztudiowôł szesc lat, pòwtôrzającë pierwszi rok (kùrs).

Lékôrz

23 strëmiannika 1905 rokù, pò wësłëchaniô piãcletnégò kùrsu medicznych nôùków i złożeniu òbòwiązejącégò egzaminu, òtrzimôł diplom lékôrza. W czerwińcu 1905 rokù òstôł pòwòłóny do rôsczi armië w wòjnie rôskò – japòńsczi i wëjachôł na Daléczi Pòrénk gdze jakò lékôrz służił w sanitarnym banie^[3]. Pòd kùńc 1906 rokù wrócył do Warszawë.

W latach 1905 – 1912 robił jakò pediatra w Szpitalu dlô Dzecy miona Bersohnów i Baùmanów.

Janusz Kôrczôk jakò miejscowi lékôrz kòrzëstôł ze słuzbòwégò mieszkaniô na terenie szpitala i swoadcził pòmòc chòrim w kòżdi chwili. Prowadzył priwatną praktikã. Dzãka rozgłosowi jaczi zdobił pòwiescą „Dzeckò salonu“ (1906), stôł sã znónym i pòszëkiwónym pediatrą.

Pò wëbùchù I swiatowi wòjnë òstôł pòwòłony do rósczi armië. Ùrlopòwóny z wòjska pò chòrobie, w 1917 béł lékôrzã w przëtułkach dlô dzecy pòd Kijowã. Miôł téż kòntakt z wëchównym domã dlô pòlsczich knôpów w Kijowie. W pòłowie 1818 Kôrczôk wrócył do Warszawë, do Dôdomù dlô Serot.

Lëteracczé i radiowé dzejanié

Janusz Kòrczôk zadebiutowôł w séwnikù 1869 pòd kriptonimã Rik w tigòdnikù satiricznim „Kòlce“^[4]. Béł m.jin. współaùtorã pisôny bez karno sensacyjny pòwiescë „Lokaj“; ód 1905 (razã bëło ich bez 200). Ód 1900, pòblikùòjącë w „Wãdrowcu“ cykl felietonów pòd titlã Dzecë i wëchòwanié, zaczął ùżëwac pòwszechno znónégò pseùdonimù „Janusz Kòrczôk“.

Midze latama 1898 – 1901 pòblikòwôł w tigòdnikù Czëtelniô dla wszëtczich, m.jin. w ódcynkach swòją pierszą pòwiesc „dzecë ùlicë“. Samòdzelné wëdónié ksążkòwi pòwiescë ùkôzało sã w 1901.

Dlô dzecy napisôł m.jin. Mòszki, Joski i Strule, Józczi, Jaszczi i Franczi, Sława, Król Macusz Pierszi, Król Macusz na bezdludny wispie, Bankructwò môłégò Dżeka, Prawidła żëcô, Kajtusz Czarodzéj, Ùparti knôp, Żëcé Ludwika Pasteùra, Lëdze są dobri i Trze wëprawë Herszka.

Jiné znóné pùblikacje to m.jin. Jak kòchac dzeckò, Prawò dzecka do szacunkù, Sóm na sóm z Bògã, Czedë zôs bãdã mółi i Pedagògika żartobliwo.

Môłi przegląd – gazéta dzecy i młodzëznë

9 rujana 1926 Janusz Kòrczôk òpracpwôł pierszi numer Môłégò Przeglądu, chtërny redagòwôł bez dalszi 4 lata. Pismiono bëło tigòdniowim dodôtkã do żëdowsczégò dzennika „Nasz Przegląd“. Bëło twòrzoné z aùtenticznych lëstów i materiałów nadesłónych bez dzecë i młodzëzna. Òstatny numer „Môłégò Przeglądu“ ùkôzôł sã 1 séwnika 1939.^[5]

Pedagòg

Kôrczôk béł zwòlennikã emancypacjë dzecka i pòszanowaniô jegò praw. Chcôł òrganizowac spòłeczeństwò dzecy òparté na zasadach sprawiedlëwòtë, równych praw i òbòwiązków. W kòrczakòwsczich placówkach bënowé żëcé òrganizowałë taczé jinstitucje jak sejm (dzecny parlament), sąd i redagòwónô w nich prasa.

Béł wëkładowcą w Państwòwm Instituce Pedagògiczi Specjalny i Wòlny Wszechnicë Pòlsczi.^[6]

Dom Serot i Nasz Dom

Razã ze Stefanią Wilczińską założił i prowadzył w latach 1912 – 1942 Dom Serot dlô zëdowsczich dzecy w Warszawie.

Òd 1919 Janusz Kòrczôk współtwòrził téż drëgą instytucjã dlô pòlsczich dzecy Nasz Dom – Zakład Wëchòwawczi Nasz Dom w Pruszkòwie. Ted wie placówczi bëłë przeznaczoné dlô dzecy w wiekù 7 – 14 lat, realizowałë nowtorską kòncepcjã samòrządny spòleznë, z własnyma institucjama – jak sejm, sąd, gazéta, system diżurów, òpieka dzecy nad dzecama, notariat, kasa pòżëczkòwô, spòrtowé klubë, kòłkò òrganizacjë „pòżëtecznych rozrowków“.

Òfiara Holokaùstu

Òbczas òkupacjë nosył pòlsczi wòjskòwi mùndur i nie aprobòwôł dyskriminacyjnégò òznaczaniô Żëdów òpaską z Gwiôzdą Dawida. W òstatnych trzech miesącach żecégò (maj – pòczątk zélnika 1942) pisôł pamiãtnik. Òstatny zapisk w pamiãtnikù datowóny je na 4 zélnika 1942. Pamiãtnik Kòrczôka pierszi rôz béł òpùblikòwóny w Warszawie w 1958 rokù.^[7]

Òstatny marsz

Dom Serot – Kòrczôk, robòtnicë (m.jin. Stefaniô Wilczińskô, Natalia Pòz, Róża Lipiec – Jakùbòwskô i Róża Sztokman – Azrilewicz i kòl 200 wëchòwanków òstalë wewiezony do òbòzu zagładë w Treblince òbczas tzw. Wiôldżi akcjë likwidacyjny warszawsczégò getta. Stałi sã tò chiba 5 sénika 1942.

Òdznaczenia

Pòsmiertnie òstôł òdznaczony Krziżã Kòmandorsczim Òrderu Òdrodzenô Pòlsczi.^[8]

Przëpise

1. Wielka Encyklopedia PWN. Tom 14. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 359.ISBN 83-01-13793-2.
2. Janusz Korczak: Dzieła Tom 3. Wolumin 2. Na mównicy. Publicystyka społeczna (1898–1912). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1994, s. 222. ISBN 83-85449-22-1.
3. Janusz Korczak: Dzieła Tom 3. Wolumin 2. Na mównicy. Publicystyka społeczna (1898–1912). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1994, s. 134–143. ISBN 83-85449-22-1.
4. Janusz Korczak: Tom 2. Wolumin 1. Koszałki opałki. Humoreski i felietony. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1998, s. 169–170. ISBN 83-85449-42-6.
5. Janusz Korczak: Tom 11. Wolumin 3. Prawidła życia. Publicystyka dla dzieci. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2007, s. 317. ISBN 978-83-89348-80-7.
6. Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 366. ISBN 978-83-1113474-4.
7. Janusz Korczak: Wybór pism. Warszawa: Nasza Księgarnia, 503-599.
8. 20 czerwca 1947 „za wybitne zasługi na polu opieki nad dzieckiem” M.P. z 1947 r. Nr 103, poz. 685

Bibliografiô

• Maria Falkowska: Kalendarz życia, działalności i twórczości Janusza Korczaka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989. ISBN 83-10-09142-7.
• Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo WAB, 2011. ISBN 978-83-7414-077-5.
• Igor Newerly: Żywe wiązanie. Warszawa: „Czytelnik”, 1966.