Brwynen babwyr

Brwynen babwyr

Enghraifft o'r canlynol	tacson
Safle tacson	rhywogaeth
Rhiant dacson	brwynen
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Juncus effusus
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Plantae
Ddim wedi'i restru:	Angiosbermau
Ddim wedi'i restru:	Monocotau
Ddim wedi'i restru:	Comelinidau
Urdd:	Poales
Teulu:	Juncaceae
Genws:	Juncus
Rhywogaeth:	J. effusus
Enw deuenwol
Juncus effusus Carl Linnaeus
Cyfystyron
Juncus communis E.Mey.

Planhigyn blodeuol lluosflwydd a monocotyledon sy'n edrych yn debyg i wair yw Brwynen babwyr sy'n enw benywaidd. Mae'n perthyn i'r teulu Juncaceae. Yr enw gwyddonol (Lladin) yw Juncus effusus a'r enw Saesneg yw Soft-rush.^[1] Ceir enwau Cymraeg eraill ar y planhigyn hwn gan gynnwys Brwynen Babwyr, Cannwyll Frwynen, Canwyllfrwynen, Pabwyren.

Mae'n tyfu'n araf iawn - a hynny ar bridd da, cyfoethog, mewn pob math o amrywiaeth o ran gwlybaniaeth eu cynefin; mae i'w ganfod yn aml mewn gwlyptiroedd. Mae'r planhigyn yn ddeurywiol ac mae'r dail yn fytholwyrdd.

Ecoleg

Un o'r pryfed mwyaf cyffredin i'w weld yn gysylltiedig â'r frwynen babwyr yw cloriau bach lindys y gwyfyn Coleophora caespitella sydd â chylch bywyd lled unigryw sy'n cynnwys amddiffyn y lindys mewn cocŵn bapuraidd symudol.

Pupal cases of Coleophora caespitiella on J. effusus.

Traddodiadau

• Morthwyl sinc

Gwneir nifer o deganau plant o frwyn (y frwynen babwyr yw'r debycaf o gael ei defnyddio), gyda gemau sydd wedi datblygu ohonynt, er enghraifft, cychod hwylio, ac weithiau, ratl babi. Mae enw astrus ar yr ail o rhain, sef "morthwyl sinc". Mae'r grefft o'u gwneud yn marw o'r tir, ond dyma'r diweddar Bert Parry yn sôn am grefft ei blentyndod:

Y diweddar Bert Parry, Llanberis, yn gwneud tegan ratlo o frwyn a elwir yn morthwyl sinc.

Morthwyl sinc neu ‘rygarug’, sef ratl plentyn o wneuthuriad brwyn neu wellt

Dyma drawsgrifiad o bwt allan o recordiad a wnaed o sgwrs ym mis Rhagfyr 2009 gyda Bert Parry, am atgofion ei blentyndod yn Llanberis.

D: Welist ti yn Llên Natur [Rhifyn 9] am y Dinpan Foresg ...beth ddoth i dy feddwl di?

Bert: ...oni'n gneud mothwl sinc, mothwl sinc dan i’n ddeud 'de - rattle yn Saesneg -

D: Tegan plentyn ydi hwn ia?

Bert: Ia neu'n addurn hefyd..wedi ei wneud allan o frwyn, well efo ŷd wrth reswm, mae o'n gletach ac yn well...a tydwi'm yn gwbod lle ddysgish i i wneud, dwi di 'neud o ers pan o'n i'n hogyn bach...

D: Pam ‘sinc’ dwad?

Bert: Dwi’m yn gwbod. Tasa na frwyn yn fa'ma faswn i gwneud un rwan i chdi - eiliad faswn i yn ei wneud o....dwi'n dal i gofio sut i neud o, plethu'r brwyn, cael brwyn go dda, go hir...rhoi cerrig neu beth bynnag i mewn iddo fo...efo yd mae'n gneud swn gydol yr amser a fedri di farnisho nhw ...ond efo brwyn mae nhw'n mynd yn feddal a ma'r sŵn yn mynd allan ohonyn nhw ac mae nhw'n hongian ac yn mynd yn fler...

Dywedodd Bert hefyd ei bod hi’n amhosibl i wneud morthwyl sinc o ŷd bellach gan nad yw ŷd yn tyfu’n ddigon tal, cymaint o fridio a fu ar gyfer had ar draul coes^[2]

Dyma ddetholiad o ddwy ran arall o'r recordiad a wnaed o Bert yn sôn am ei ardal enedigol o gwmpas Llanberis tua diwedd ei oes.^[3]

Mae'n bosibl bod y morthwyl sinc neu gleciwr plentyn yn rhan o draddodiad byd-eang. Fe'i hadnabyddir yn y Wyddelig fel gogán neu 'googhaun'. Meddai'r hanesydd Wyddelig Ann O'Dowd (cyfieithiad):

Y cleciwr (rhuglen) wedi ei wneud o frwyn neu wiail helyg gawsai’r sylw mwyaf o’r holl degannau. Credai Estyn Evans^[4] bod y clecwyr Gwyddelig o'r un gwneuthuriad sylfaenol â'r rhai o Tseina o wneuthuriad gwair wedi ei gordeddu. Roedd Dorothy Hartley^[5] yn gyfarwydd â chlecwyr ym Mhrydain. Bu John O’Leary yn ysgolfeistr yn Ballyfarna, Claremorris, Swydd Mayo, yn y 1940au a 1950au. Fe roes y clecwyr a wnaethpwyd gan ei ddisgyblion i’r amgueddfa ac fe ddisgrifiodd y dull a ddefnyddiodd y plant i’w gwneud yn O’Dowd 2016^[6]

Dyma Andrew Hawke ^[7]

Rwy'n credu mai 'tin rattle' yw ystyr 'morthwyl sinc', gw. [1] - rhai ohonynt yn debyg iawn i forthwyl!

Mae 'sinc' yn digwydd yn aml am 'tin, tinplate'. Mae 'morthwyl sinc' ddigon cyffredin i gael ei ddefnyddio mewn diffiniadau tair erthygl yn GPC (ratl, rhegen(2), sgrad) fel y Gymraeg sy'n cyfateb i'r Saes. '(baby's) rattle'.

Mae'r erthygl yn y Bwletin (The Bulletin Of The Board Of Celtic Studies)(sy'n rhy hen i fod ar gael ar lein, gyda llaw) yn sôn am 'Ymadroddion a gwerin-eiriau Cwm Abergeirw': "mwrthwl sinc: [morthwyl s.], 'baby's rattle'."

• Cannwyll frwyn

Pennill o waith y diweddar Evan Evans, Nant Melai, yn dweud sut i wneud cannwyll frwyn:

Y Gannwyll Frwyn

Hel brwyn, rhyw ddyrnaid

A'u blingo gan adael cynhaliaeth

Yna eu tynnu trwy ferwedig wer dafad

A'r ganwyll frwyn fydd yn ganlyniad.^[8]

Gweler hefyd

• Y Bywiadur Gwefan Llên Natur

Cyfeiriadau

1. Gerddi Kew; adalwyd 21 Ionawr 2015
2. Bwletin Llên Natur rifyn 11, tudalen 3
3. https://llennatur.cymru/Llais
4. Evans, E. (1957) Irish Folk Ways
5. Hartley, 1939
6. O’Dowd, A. (2016) Straw, Hay & Rushes in Irish Folk Tradition (Irish Academic Press)
7. A. Hawke (Gol. Geiriadur Prifysgol Cymru (sylw pers. ebost)
8. Diolch i Mrs Eirwen Johnson, Abergele, [gynt o Wytherin] am anfon y bennill uchod at bapur bro y Bedol