Cader Idris

Cadair Idris

Math	mynydd, copa
Daearyddiaeth
Sir	Cymru
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	893 metr
Cyfesurynnau	52.6998°N 3.9087°W
Manylion
Amlygrwydd	608 metr
Rhiant gopa	Aran Fawddwy
Cadwyn fynydd	Eryri
Statws treftadaeth	Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Un o fynyddoedd enwog gogledd Cymru yw Cader Idris (neu Cadair Idris ). Fe'i lleolir ym Meirionnydd, de Gwynedd, ger Dolgellau, ym mhen deheuol Parc Cenedlaethol Eryri.

Mae ganddo bedwar copa sef Geugraig, yna tua'r gorllewin Mynydd Moel, wedyn Pen y Gadair ei hun (sef y fam-gopa) ac yna'r Cyfrwy a'r Tyrau Mawr yn ymestyn i'r dwyrain tua'r môr. Mae Pen y Gadair 893 metr uwch ben lefel y môr.

Mae cwt cysgodi ar gopa Pen y Gadair, ac yn ôl hen dradoddiad, bydd pob un a gwsg ar y mynydd, yn deffro naill ai fel bardd neu fel gwallgofddyn.^[1]

Idris a'i gadair

Yn ôl y chwedl a gofnodwyd gan John Jones, Gellilyfdy, oddeutu 1600, enwir y mynydd ar ôl Idris Gawr. Roedd yn bennaeth ar dri chawr arall yn yr ardal, Ysgydion, Offrom ac Ysbryn, a roddodd eu henwau ar fryniau cyfagos (Moel Ysgydion, Moel Offrom/Offrwm a Moel Ysbryn).^[2] Yno yn nghwm Llyn y Gadair roedd y cawr yn eistedd. Roedd yn enwog am ei wybodaeth o'r sêr a dywedir ei fod yn eistedd ar ben Cader Idris i'w gwylio.

Cadair Idris ynteu Cader Idris?

Ystyr sylfaenol y gair cadair (Cymraeg Canol/Modern Cynnar kadeir neu cadeir) yw 'sedd, eisteddle' (wedi ei fenthyg o'r Lladin cathedra 'sedd'). Mewn enwau lleoedd gall olygu 'caer, amddiffynfa' neu 'mynydd neu fryn ar ffurf cadair'. Mae'r sillafiad cader yn cynrychioli ffurf lafar ar cadair.^[3]

Ymddengys mai'r ffurf Cadair/Cadeir Idris a geir yn y ffynonellau Cymraeg cynharaf. Mewn cerdd a ysgrifennodd Lewys Glyn Cothi â'i law ei hun yn ail hanner 15g, ceir y llinell 'Dros gadair idris gêdy' ('Dros Gadair Idris gwedy').^[4] Oddeutu 1600, cyfeiriodd John Jones, Gellilyfdy, yntau at 'y mynydh neu bhan neu bhoel a elwir Cadeir Idris'.^[5]

Erbyn diwedd yr Oesoedd Canol, datblygodd y ffurf lafar a gynrychiolir gan y sillafiad cader. Oherwydd hynny gwelir y ffurf Cader Idris mewn dogfennau swyddogol Lladin a Saesneg o ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r Cyfnod Modern Cynnar ac mewn cofnodion Cymraeg a Saesneg mwy diweddar.^[6]

Yn y geiriadur Antiquae Linguae Britannicae ... Dictionarum Duplex a gyhoeddwyd yn 1632 gwahaniaethodd John Davies, Mallwyd, rhwng y ddau air cadair ('sedd') a cader ('caer, amddiffynfa'), gan gyfeirio at 'Cader Idris' a 'Cader Ddinmael'. Dilynwyd y dehongliad hwnnw gan rai geiriadurwyr diweddarach, gan gynnwys Thomas Charles^[7] a Titus Lewis.^[8] Derbynnir bellach, fodd bynnag, mai sillafiad o ffurf lafar ar cadair yw cader, ac nad oes sail i'r gred fod cadair a cader yn ddau air gwahanol.^[9] Ond am ei fod yn adlewyrchu'r ynganiad tafodieithol lleol, mae'r sillafiad Cader Idris yn gyffredin yn y Gymraeg a'r Saesneg. Ym Mehefin 2016 penderfynodd Parc Cenedlaethol Eryri ddefnyddio'r sillafiad hwnnw o hynny ymlaen.^[10] Adlewyrchir y ffurf dafodieithol hefyd yn enw'r ysgol uwchradd leol, Ysgol y Gader.

Arthur's Seat

Yn y 19g, bu ehangu ar y rheilffyrdd a thrwy hynny ehangu ar y diwydiant twristaidd. Gan fod diwydiant y Brenin Arthur yn denu twristiaid, ceisiwyd honni bod yr enw Idris yn ffurf amgen Gymreig am Arthur, ac mae Arthur's Seat oedd Cader Idris yn y Saesneg.^[11]

Copaon

Llyn Cau yn y blaendir a'r Gadair yn y pellter uchaf (dde).

Bryn Brith, Cader Idris

Lleoliad y copaon o Ddolgellau i Fachynlleth

Ei chywion:
Enw	Cyfesurynnau OS		Cyfesurynnau Daearyddol
Braich Ddu (Craig Cwm-llwyd):	SH645120	map	52.688°N, 4.006°W
Bryn Brith:	SH664153	map	52.718°N, 3.979°W
Cadair Idris - Penygadair:	SH711130	map	52.699°N, 3.908°W
Ceiswyn:	SH745109	map	52.681°N, 3.857°W
Corlan Fraith:	SH630000	map	52.58°N, 4.023°W
Craig Cwm Amarch:	SH710121	map	52.691°N, 3.91°W
Craig Lwyd:	SH714118	map	52.688°N, 3.904°W
Craig Portas:	SH801141	map	52.711°N, 3.776°W
Craig Portas (copa dwyreiniol):	SH808142	map	52.712°N, 3.765°W
Craig y Castell:	SH697161	map	52.726°N, 3.93°W
Craig-las (Tyrrau Mawr):	SH677135	map	52.702°N, 3.959°W
Craig-y-llyn:	SH665119	map	52.688°N, 3.976°W
Cribin Fawr:	SH794152	map	52.72°N, 3.787°W
Cyfrwy:	SH703133	map	52.701°N, 3.92°W
Esgair Berfa:	SH637095	map	52.666°N, 4.016°W
Ffridd Cocyn:	SH624042	map	52.618°N, 4.033°W
Ffridd-yr-Ychen:	SN640977	map	52.56°N, 4.007°W
Foel Cae'rberllan:	SH676082	map	52.655°N, 3.958°W
Foel Ddu:	SH697095	map	52.667°N, 3.928°W
Foel Dinas:	SH842143	map	52.713°N, 3.715°W
Foel y Geifr (Bro Dysynni):	SH716050	map	52.627°N, 3.898°W
Gamallt:	SH665067	map	52.641°N, 3.974°W
Gau Graig:	SH744141	map	52.709°N, 3.86°W
Godre Fynydd:	SH756097	map	52.67°N, 3.841°W
Graig Goch:	SH714084	map	52.658°N, 3.902°W
Maesglase (hen GR) - Maen Du:	SH822151	map	52.72°N, 3.745°W
Maesglase (copa gorllewinol):	SH817150	map	52.719°N, 3.752°W
Mynydd Braich-goch:	SH729072	map	52.647°N, 3.88°W
Mynydd Ceiswyn:	SH772139	map	52.708°N, 3.819°W
Mynydd Cwmcelli:	SH804099	map	52.673°N, 3.77°W
Mynydd Cwmeiddew:	SH750106	map	52.678°N, 3.85°W
Mynydd Fron-fraith:	SH747117	map	52.688°N, 3.855°W
Mynydd Gwerngraig:	SH736136	map	52.705°N, 3.872°W
Mynydd Moel:	SH727136	map	52.705°N, 3.885°W
Mynydd Pencoed:	SH704117	map	52.687°N, 3.918°W
Mynydd Rhyd-galed (copa dwyreiniol Tarrenhendre):	SH699043	map	52.62°N, 3.923°W
Pared y Cefn-hir:	SH662149	map	52.715°N, 3.982°W
Pen Trum-gwr:	SH651029	map	52.607°N, 3.993°W
Tal y Gareg:	SH579041	map	52.616°N, 4.1°W
Tarren Cwm-ffernol:	SH659023	map	52.601°N, 3.981°W
Tarren y Gesail:	SH710058	map	52.634°N, 3.907°W
Tarrenhendre:	SH682041	map	52.618°N, 3.948°W
Waun-oer:	SH785147	map	52.716°N, 3.8°W

Llwybrau

Y Gadair

Ymhlith y llwybrau ar y Gader ceir:

Llwybr Pilin Pwn

Yn ôl yr awdures Bethan Gwanas yn ei llyfr Y Mynydd Hwn, y llwybr mwyaf poblogaidd yw Llwybr Pilin Pwn sef yr un a adnabyddir yn Saesneg fel y "Pony Track". Mae'n cychwyn o Ddolgellau ac yn golygu 2,000 troedfedd o ddringo mewn 5 km.

Llwybr Minffordd

Llwybr sy'n dechrau ger Llyn Myngul ac sy'n mynd heibio Llyn Cau. Ei hyd yw 4.4 cilometr (2.7 milltir).

Llwybr Madyn

Mae Llwybr Madyn (neu Llwybr y Llwynog; "Foxes Path" yn Saesneg) yn llwybr 3.8 kilometr (2.4 milltir) o hyd sy'n cynnwys dringo 310 metr o gerrig mân (sgri). Dyma'r llwybr mwyaf uniongyrchol ond mae'r rhan olaf yn dioddef o erydu am ei fod mor boblogaidd.

Panorama o Gadair Idris

Hen benillion

Ceir sawl un o'r Hen Benillion sy'n ymwneud â Chadair Idris:

Os oes coel ar bennau'r moelydd,

Buan daw yn chwerw dywydd;

Pan fo niwl ar Gadair Idris,

Yn ei thŷ ceir Lowri Lewis.^[12]

Pe bae Cader Idris Fawr

Yn siwgwr gwyn o'i phen i lawr,

A dail y coed i gyd yn de,

Cystal gwlad drachefn â'r dre.

Gweler hefyd

• Cader
• Caer Idris, bryngaer ar Ynys Môn.
• Idris Gawr
• Llech Idris, maen hir ger Trawsfynydd

Cyfeiriadau

1. Hugh Owen, 'Peniarth Ms.118, fos. 829-837: Introduction, transcript and translation,', Y Cymmrodor 17 (1927), 124.
2. Hugh Owen, 'Peniarth Ms.118, fos. 829-837: Introduction, transcript and translation,', Y Cymmrodor 17 (1927), 124, 126 (y dyfyniad o 124). Defnyddiai John Jones <dh> a <bh> i gyfleu'r seiniau /ð/ a /v/ (a gyfleir gan <dd> a <f> heddiw).
3. Geiriadur Prifysgol Cymru d.g. 'cadair'.
4. Aberystwyth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, llawysgrif Peniarth 70, 21a; Dafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru), t. 478 (221.16).
5. Hugh Owen, 'Peniarth Ms.118, fos. 829-837: Introduction, transcript and translation,', Y Cymmrodor 17 (1927), 124. Defnyddiai John Jones <dh> a <bh> i gyfleu'r seiniau /ð/ a /v/ (a gyfleir gan
   a <f> heddiw).
6. Gw. Archif Melville Richards d.e. 'Cadair Idris'.
7. Thomas Charles,Geiriadur Ysgyrthurol (Wrecsam, Hughes a'i Fab: 1893), t. 137.
8. Titus Lewis,Geirlyfr Cymraeg a Saesneg (Carmarthen, J. Evans: 1805), t. 42.
9. Hywel Wyn Owen a Richard Morgan, Dictionary of the Place-Names of Wales (Gwasg Gomer, 2007), t. 61
10. BBC Cymru Fyw, 'Parc Cenedlaethol: 'Cader' nid 'Cader''.
11. Syr John Rhŷs; Celtic Folkelore Welsh and Manx Cyf 1 T 203
12. Hen Benillion, gol. T. H. Parry-Williams, rhif 350.

Dolenni allanol

• Gwybodaeth am ddringo Llwybr Minffordd i ben Cader Idris Archifwyd 2007-10-27 yn y Peiriant Wayback ar wefan Parc Cenedlaethol Eryri