Creag Abhann

Creag Abhann
	Harbwr Llynnoedd Creag Abhann
Math	tref
Poblogaeth	57,685
Sefydlwyd	1965 ;
Gefeilldref/i	Ballina
Daearyddiaeth
Sir	Swydd Armagh
Gwlad	Gogledd Iwerddon
Cyfesurynnau	54.4472°N 6.3883°W
Cod post	BT64, BT65
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Mae Creag Abhann (Saesneg Craigavon)^[1] yn anheddiad cynlluniedig yng ngogledd Swydd Armagh, Gogledd Iwerddon . Dechreuwyd ei adeiladu ym 1965 ac fe’i henwyd ar ôl Prif Weinidog cyntaf Gogledd Iwerddon : James Craig, Is-iarll 1af Creag Abhann . ^[2] ^[3]

Weithiau mae Creag Abhann yn cyfeirio at Ardal Drefol Creag Abhann ardal lawer mwy, enw a ddefnyddir gan Asiantaeth Ystadegau ac Ymchwil Gogledd Iwerddon, sy'n cynnwys Creag Abhann, Lorgan Bhaile Mhic Cana (Lurgan), Port an Dúnáin (Portadown) ac Achadh Camán (Aghacommon). ^[4]

Hanes

Cynlluniwyd Creag Abhann fel 'dinas newydd' ar gyfer Gogledd Iwerddon a fyddai'n adlewyrchu trefi fel Cumbernauld yn yr Alban ac, yn ddiweddarach, Milton Keynes yn Lloegr. Y bwriad oedd creu dinas linellol a fyddai’n cysylltu trefi Lorgan Bhaile Mhic Cana a Port an Dúnáin i greu un ardal a hunaniaeth drefol. ^[5] Roedd y ddadl dros dref newydd yn seiliedig ar ragamcanion yn nodi cynnydd yn y boblogaeth dros y degawdau canlynol a fyddai angen adeiladu tai ar raddfa fawr. Penodwyd Comisiwn Datblygu Creag Abhann ym mis Hydref 1965 i ddatblygu'r 'ddinas newydd'. Breiniwyd tua 6,000 erw o dir rhwng Lorgan Bhaile Mhic Cana a Port an Dúnáin gan ffermwyr am £6 yr erw. ^[6] Awgrymwyd sawl rheswm dros addasrwydd y safle gan gynnwys y canolfannau poblogaeth presennol, y sylfaen ddiwydiannol, agosatrwydd i Belffast a'r gred y byddai Creag Abhann yn helpu i ledaenu datblygiad i ffwrdd o Belffast. Y gobaith oedd y byddai trigolion Belffast yn cael eu denu gan natur faestrefol dyluniad Creag Abhann ac y byddai busnesau yn ei ystyried yn ddewis arall diddorol. Cynigiwyd cymhellion arian parod i rai teuluoedd i symud i Creag Abhann. ^[3] Adeiladwyd traffordd yr M1 i gysylltu'r ddinas newydd â Belffast ac roedd cynlluniau i ddisodli gorsafoedd rheilffordd Lorgan Bhaile Mhic Cana a Port an Dúnáin gydag un derfynell gyflym yng nghanol Creag Abhann. Adeiladwyd Ysbyty Ardal Creag Abhann i gymryd lle ysbytai bach yn y ddwy dref. ^[7]

Problemau

Bu dadlau ynghylch y penderfyniad i adeiladu "dinas newyd"' yn y dwyrain Protestannaidd / Unoliaethol yn bennaf yn hytrach na datblygu dinas Gatholig megis Derry. Bu dadlau hefyd ynghylch y penderfyniad i’w enwi ar ôl Is-iarll 1af Creag Abhann (1871–1940), arweinydd yr unoliaethwyr Protestannaidd. Roedd rhai unoliaethwyr hefyd yn teimlo bod y penderfyniad yn annoeth. ^[8]

Bu problemau hefyd pan ddaeth i'r amlwg bod rhai ystadau tai wedi'u hadeiladu gyda deunydd a thechnegau na chawsant eu profi'n llawn, ac o ganlyniad roedd diffyg inswleiddio, atal sain a gwydnwch. Gwaethygwyd hyn gan yr Helyntion ar ddiwedd y 1960au, a arweiniodd at drais sectyddol ac arwahanu rhwng pobl y ddau draddodiad crefyddol. Sychodd buddsoddiad i Ogledd Iwerddon a chynyddodd ymfudo. Daeth Comisiwn Datblygu Creag Abhann i ben ym 1973 a chrëwyd Cyngor Bwrdeistref Creag Abhann. Roedd gan brif gyflogwr yr ardal, Goodyear, ffatri fawr yn creu gwregysau ffan ar ystâd ddiwydiannol Silverwood; ar y pryd y ffatri fwyaf yn Ewrop. Fodd bynnag, methodd y safle i wneud arian yn gyson, a bu’n rhaid iddo gau ym 1983. ^[3]

O ganlyniad i'r problemau, ni chodwyd tua hanner yr hyn a gynlluniwyd, ac o'r hyn a adeiladwyd, bu'n rhaid dymchwel rhan o'r adeiladwaith ar ôl iddi fynd yn wag ac yn ddiffaith. ^[5] Roedd yr ardal a ddynodwyd yn 'ganol dinas' Creag Abhann, am lawer o'r amser hwnnw yn cynnwys yr awdurdod trefol, adeiladau'r llys a chanolfan siopa yn unig, wedi'i amgylchynu gan dir maes glas. Dywedodd Dr Stephen McKay, cyfarwyddwr addysg yn yr Ysgol Cynllunio, Pensaernïaeth a Pheirianneg Sifil ym Mhrifysgol y Frenhines, Belffast, fod y cynllun i adeiladu Creag Abhann yn "ddiffygiol o'r cychwyn cyntaf", gan ychwanegu: "Roedd y ffyrdd beicio, tai cymysg a pharthau hamdden byth yn mynd i weithio o dan yr amgylchiadau ". ^[3] Dywedodd yr awdur a anwyd yn lleol, Newton Emerson: "Fel plentyn, ni sylwais ar fethiant Creag Abhann. Roedd y ddinas newydd yn faes chwarae enfawr o lwybrau beicio cudd, ffyrdd a ddaeth i ben yn sydyn yng nghanol nunlle ac adeiladau'r dyfodol yn sefyll yn wag mewn tirwedd artiffisial ". ^[9] Daeth Creag Abhann yn enwog am ei gylchfannau niferus.

Ni chydiodd teimlad o hunaniaeth i'r ddinas newydd o gwbl. Heddiw mae'r bobl leol yn defnyddio'r enw 'Creag Abhann' i gyfeirio at yr ardal rhwng Lorgan Bhaile Mhic Cana a Port an Dúnáin, ac mae llawer o ddinasyddion y ddwy dref hynny yn digio o gael eu huniaethu â 'dinas newydd' Creag Abhann. ^[6]

Daearyddiaeth

Saif Creag Abhann ar ddarn o dir gwastad ger lan dde ddwyreiniol Lough Neagh. Yr aneddiadau cyfagos (wedi'u rhestru'n glocwedd) yw Achadh Camán (gogledd), Lorgan Bhaile Mhic Cana (gogledd-ddwyrain), Cor Críne (Corcreeny) (dwyrain), Bleary (de-ddwyrain) a Port an Dúnáin (de-orllewin). Mae wedi'i wahanu o'r aneddiadau cyfagos hyn yn bennaf gan gaeau.

Mae Creag Abhann wedi'i adeiladu wrth ymyl dau lyn artiffisial o'r enw Llynnoedd Creag Abhann. Mae rheilffordd Port an Dúnáin - Lorgan yn rhedeg rhwng y ddau lyn, ac ymhellach i'r gogledd mae traffordd yr M1, sy'n rhedeg yn gyfochrog â'r rheilffordd. Mae'r ardal o amgylch Llynnoedd Creag Abhann yn barc cyhoeddus ac yn hafan bywyd gwyllt sy'n cynnwys coetir gyda llwybrau cerdded. Yn 2017 dyfarnwyd gwobr y parc gorau yng Ngogledd Iwerddon iddi gan Fields in Trust . Mae cynlluniau diweddar i adeiladu yn y parc, gan ddechrau gyda champws coleg, wedi cwrdd â gwrthwynebiad gan rai pobl leol. ^[10]

Demograffeg

At ddibenion y cyfrifiad, nid yw Asiantaeth Ystadegau ac Ymchwil Gogledd Iwerddon (NISRA) yn trin Creag Abhann fel endid ar wahân. Mae hyn yn ei gwneud hi'n anodd cael darlun demograffig cywir o'r ardal sy'n cael ei hystyried yn gyffredinol fel Creag Abhann - yr ardal breswyl yn bennaf rhwng Port an Dúnáin a Lorgan. ^[9] Drumgor, Kernan a (rhan o) Taghnevan .

Ar Ddiwrnod y Cyfrifiad (27 Mawrth 2011) y boblogaeth a oedd fel arfer yn preswylio yn Ardal Etholiadol Dosbarth Creag Abhann oedd 25,287 sef 1.40% o gyfanswm poblogaeth Gogledd Iwerddon. ^[11]

Roedd 96.92% o'r grŵp ethnig gwyn (gan gynnwys Teithwyr Gwyddelig);
Roedd 49.12% yn perthyn i'r eglwys Gatholig neu wedi cael eu magu yn Gatholigion. Roedd 44.12% yn perthyn i, neu wedi cael eu magu yn Protestaniaid ac enwadau Cristnogol Eraill
Nododd 46.47% fod ganddynt hunaniaeth genedlaethol Brydeinig, roedd gan 25.04% hunaniaeth genedlaethol Wyddelig a 29.72% â hunaniaeth genedlaethol Gogledd Iwerddon.

Ar Ddiwrnod y Cyfrifiad 27 Mawrth 2011, yn Ardal Etholiadol Dosbarth Creag Abhann, gan ystyried y boblogaeth 3 oed a hŷn:

Roedd gan 10.17% rywfaint o wybodaeth o'r Wyddeleg ;
Roedd gan 4.83% rywfaint o wybodaeth am Scoteg Ulster
Nid oedd gan 6.95% Saesneg Scoteg na Gwyddeleg fel eu hiaith gyntaf.

Mae Creag Abhann wedi bod yn dref Brotestannaidd yn hanesyddol; fodd bynnag, yn ddiweddar, mae'r etholwyr wedi dod yn llai felly yn raddol, gyda niferoedd uwch o Gatheligion a phobl o grefyddau eraill neu bobl heb grefydd ddatganedig. ^[12]

Chwaraeon

Mae AFC Creag Abhann yn chwarae pêl-droed y gymdeithas yng Nghynghrair Bêl-droed Canol Ulster .
Mae Clwb Pêl-droed Gaeleg Éire Óg - yn cystadlu yn Adran II Cynghrair Swydd Armagh. Wedi ennill anrhydeddau Iau a Chanolradd.
Enillodd Creag Abhann United FC - clwb pêl-droed - y Cwpan Llaeth ym 1986.
Mae Creag Abhann City FC yn glwb pêl-droed a sefydlwyd yn 2007. Yn eu tymor cyntaf fe wnaethant orffen yn 4ydd ym mhedwaredd adran Ganol Ulster ac ennill Cwpan Coffa John Magee ar ôl buddugoliaeth 2-1 dros Armagh Rovers.
Creag Abhann Cowboys yw'r unig dîm pêl-droed Americanaidd yn Swydd Armagh. Enillwyr cynghrair IAFL DV8s 2009. Dychwelwyd i'r IAFL yn iawn yn 2010.