Dyffryn Nantlle
.jpg) | |
| Math | dyffryn  |
|---|---|
| Cysylltir gyda | Math fab Mathonwy, Lleu Llaw Gyffes |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Gwynedd |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 53.025°N 4.2833°W |
 | |
Mae Dyffryn Nantlle yn ardal yng Ngwynedd sy'n ymestyn o Ryd-Ddu wrth droed Yr Wyddfa tua'r gogledd hyd y môr. Llifa Afon Drws-y-coed trwy ran uchaf y dyffryn ac i mewn i Lyn Nantlle Uchaf lle mae Afon Llyfni yn tarddu ac yn llifo ar hyd y dyffryn tua'r môr. A dilyn dalgylch yr afon, gellid ystyried bod Dyffryn Nantlle yn dechrau ychydig uwchben Drws-y-coed, ond mae pentref Rhyd-Ddu yn cael ei gynnwys yn Nyffryn Nantlle fel rheol, er ei fod ar Afon Gwyrfai. Ar ochr ddeheuol y dyffryn mae Crib Nantlle, cyfres o fynyddoedd o'r Garn ger Rhyd-Ddu hyd Mynydd Graig Goch uwchben Llyn Cwm Dulyn. Ar ochr ogleddol y dyffryn mae Mynydd Mawr a Moel Tryfan. Mae Dyffryn Nantlle yn un o gadarnleoedd yr iaith Gymraeg, gyda tua 80% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf.
Cyfeirir at nifer o leoedd yn Nyffryn Nantlle ym mhedwaredd gainc y Mabinogi, chwedl Math fab Mathonwy. Dywedir fod y gair "Nantlle" ei hun yn dod o "Nant Lleu".
Bu chwareli llechi yn yr ardal yn gynnar, ac yn y 18g Chwarel y Cilgwyn oedd y fwyaf yng Nghymru. Tyfodd y boblogaeth yn gyflym gyda datblygiad y diwydiant llechi yn y 19g, ac yr oedd cryn nifer o chwareli yn y dyffryn. Chwarel Dorothea a Chwarel Penyrorsedd oedd y ddwy fwyaf. Erbyn diwedd y 1860au yr oedd Dyffryn Nantlle yn cynhyrchu 40,000 tunnell o lechi y flwyddyn. Roedd Rheilffordd Nantlle, oedd â'r wagenni yn cael eu tynnu gan geffylau, yn cario llechi o'r chwareli o 1865 hyd 1963.
Yn dilyn machlud y diwydiant llechi, daeth diweithdra yn broblem ddifrifol yn y dyffryn. Gwnaed ymdrech i ddenu diwydiannau ysgafn i'r ardal, er enghraifft i Stad Ddiwydiannol Penygroes. Yn 1991 sefydlwyd "Antur Nantlle Cyf" fel prosiect cymunedol i wella bywyd yn y dyffryn.
Trefi a phentrefi
[golygu | golygu cod]Prif ganolfan y dyffryn yw Pen-y-groes. Ystyrir fod y pentrefi canlynol yn rhan o Ddyffryn Nantlle:
- Aberdesach
- Carmel
- Clynnog Fawr
- Dinas
- Drws Y Coed
- Gyrn Goch
- Llandwrog
- Llanllyfni
- Nantlle
- Nasareth
- Nebo
- Pant Glas
- Pontllyfni
- Rhosgadfan
- Rhostryfan
- Rhyd-Ddu
- Talysarn
- Tanrallt
- Y Cilgwyn
- Y Fron
- Y Groeslon
Enwogion o'r Dyffryn
[golygu | golygu cod]- R. Williams Parry - Talysarn
- T. H. Parry-Williams - Rhyd Ddu
- Kate Roberts - Rhosgadfan
- Mathonwy Hughes - Tanrallt, Llanllyfni
- Gwilym R. Jones - Y Groeslon
- John Gwilym Jones (dramodydd) - Y Groeslon
- Bryn Fôn - Llanllyfni
- Bryn Terfel - Pantglas(/Llanllyfni)
- Cefin Roberts - Llanllyfni
- Angharad Tomos (ymgyrchwraig ac ysgrifenwraig) - Llanwnda
- Robat Arwyn (cyfansoddwr) - Talysarn
- Luned Parri (artist) - Talysarn
- John Jones Talysarn - Talysarn
- Y Brodyr Ffrancis - Talysarn
- Ilid Ann Jones
- Delyth Medi
- Ymgartrefodd yr awdur adnabyddus Eirug Wyn yn Y Groeslon i fagu ei deulu - bu'n byw yno hyd ei farwolaeth yn 2004.
Owain Fon Williams - Penygroes
Darllen pellach
[golygu | golygu cod]Darlithoedd Blynyddol Llyfrgell Pen-y-groes (1967- ), yn disgrifio hanes a diwylliant y fro:
- Mathonwy Hughes, Bywyd yr Ucheldir (Caernarfon, 1973)
- Gwilym R. Jones, "Yn Nhal-y-sarn ers talwm..." (Caernarfon, 1968)