Iddewiaeth yng Nghymru

Iddewiaeth yng Nghymru
Enghraifft o:agwedd o hanes Edit this on Wikidata
MathHanes Cymru Edit this on Wikidata
Hen synagog Caerdydd

Mae hanes Iddewon ac Iddewiaeth yng Nghymru yn cychwyn yn ail hanner y 13g. Ond yn 1290 cyhoeddodd Edward I, brenin Lloegr, ddatganiad yn gorfodi'r Iddewon i adael teyrnas Lloegr. Wedi hynny, ac eithrio un cyfeiriad o'r 14g, mae'n ymddangos na fu Iddewon yng Nghymru hyd at y 18g. Dim ond yn y 19g y gellir sôn am gymunedau sylweddol o Iddewon yng Nghymru. Erbyn heddiw ceir cymunedau neu synagogau mewn 27 o drefi, gyda'r mwyafrif ohonynt yn y de-ddwyrain.

Cymunedau cynnar

[golygu | golygu cod]

Mae'r Iddewon yng Nghymru yn rhan o diaspora Iddewig fyd-eang a elwir yn Hebraeg, y "Galut". Ceir cofnodion am Iddewon yng Nghaerllion, Cas-gwent a'r Fenni yn y 1270au a'r 1280au. Er i Edward I wahardd Iddewon o Loegr yn 1290, ceir cyfeiriad eithriadol at Iddew dienw yn byw yng nghwmwd Maenor Deilo yn 1386/7.[1]

Wedi hynny, ceir y dystiolaeth gynharaf am Iddewiaeth mewn cofnod am gymuned Iddewig fechan yn Abertawe tua 1730. Yn y ganrif olynol ffurfiwyd cymunedau Iddewig mewn rhannau eraill o dde Cymru, e.e. Caerdydd, Merthyr Tudful, Pontypridd a Tredegar."[2]

Cyfnod diweddar

[golygu | golygu cod]
Mynedfa mynwent Iddewig Caerdydd ar Highfield Road, 2019

Gyda thwf cyffredinol mewnfudo Iddewon i wledydd Prydain yn y 19g, sefydlwyd cymunedau Iddewig mewn sawl rhan o Gymru. Atgyfnerthwyd cymunedau oedd yn bodoli eisoes a sefydlwyd rhai newydd yn yr ardaloedd diwydiannol yn bennaf. Roedd hyn yn rhan o batrwm o bobl yn dod i mewn i Gymru o wledydd fel Iwerddon, Lloegr a'r Eidal i weithio. Erbyn diwedd y ganrif roedd cymunedau bychain o Iddewon, masnachwyr a pherchnogion siopau gan amlaf, i'w cael yn y rhan fwyaf o gymoedd y De.[3]

Erlid Iddewon Tredegar

[golygu | golygu cod]

Fel rheol, dangoswyd lefel cymeradwy o oddefgarwch tuag at y cymunedau Iddewig newydd hynny. Ond ceir un eithriad. Yn ardal Tredegar a threfi eraill yn y cylch, dangosodd gwrth-Semitiaeth ei ben ar 19 Awst 1911, pan ymosodwyd ar siopau Iddewig gan dyrfaoedd o weithwyr (tua 200 ohonyn nhw), rhai ohonynt yn canu emynau Cristnogol, gan wneud rhwng £12,000 a £16,000 o ddifrod. Torrwyd ffenestri siopai Iddewig a dwyn ohonyn nhw, gyda'r heddlu'n sefyll yn ôl yn ddiymadferth. Dyddiau'n ddiweddarach roedd y trais wedi ymledu i Gwm Rhymni a Glyn Ebwy, Brynmawr, Bargoed a Senghennydd. Nid oedd sôn am Iddewon yn y Cymoedd wedi hyn.[4][5]

Heddiw

[golygu | golygu cod]

Erbyn heddiw ceir cymunedau neu gynulleidfaoedd Iddewig yn Abertawe, Caerdydd, Llandudno, a'r Trallwng.[6] Roedd cymunedau Iddewig yn Aberdâr, Abertyleri, Bae Colwyn, Bangor, Bargoed, Brynmawr, Castell-nedd, Glyn Ebwy, Llanelli, Merthyr Tudful, Pen-y-bont ar Ogwr, Penrhiwcaibr, Pont-y-pŵl, Pontypridd, Porthcawl, Port Talbot, Rhydaman, Tonypandy, Trecelyn, Tredegar, Wrecsam, Y Barri, Y Rhyl, ac Ystalyfera, ond nid ydynt yn weithredol erbyn hyn (oherwydd caefa, dymchwel ayyb).[6] Gwelir mai dim ond un gymuned sydd i'w cael rhwng arfordir y gogledd a de-ddwyrain Cymru. Un o'r prif synagogau yw Synagog Unedig Caerdydd. Bellach, ond tri synagog sydd ar agor yng Ngymru, dau yng Nghaerdydd (un uniongred ac un ryddfrydig) ac un yn Abertawe, er bod adeilad yr un yn Abertawe wedi ei werthu a'r gwasanaethau mewn adeilad arall.[7]

Iddewon Cymreig

[golygu | golygu cod]

Pobl o Gymru sy'n Iddewon neu o dras Iddewig:

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]
  • Davies, Grahame (ed.). The Chosen People: Wales and the Jews (Seren, 2002) ISBN 978-1854113092
  • 'The Jewish Communities of South Wales', yn Shemot 1994 vol. 2/3
  • U. Q. Henriques, 'The Jews of South Wales' yn Historical Studies (1993)
  • G. Alderman, 'The Jew as Scapegoat? The Settlement and Reception of Jews in South Wales before 1914', yn Transactions JHSE XXVI, 1977.
  • C. Bermant, Troubled Eden - An Anatomy of British Jewry (Vallentine Mitchell, Llundain, 1969), tt. 59-61.
  • Association of Jewish Ex-Servicemen & Women (AJEX) consecration and unveiling of War Memorial 1939-1945 at Cathedral Road Synagogue (JGSGB)
  • 'The Jewish of Merthyr Tydfil', Shemot, Medi 1998, cyf. 6/3
  • 'A vanished Community - Merthyr Tydfil 1830-1998', Shemot 2001 cyf. 9/3
  • Leonard Mars, 'Celebrating diverse identities, person, work and place in South Wales', yn Identity and Affect: Experiences in a Globalising World, Campbell, J.R. a Rew, A., 1999, tt. 251-274 (Hanes meddyg o Iddew yn Abertawe)
  • Leonard Mars, 'Cooperation and Conflict between Veteran and Immigrant Jews in Swansea', yn Religion and Power Decline and Growth: Sociological analyses of religion in Britain, Poland and the Americas, 1991, gan Peter Gee a John Fulton, tt. 115-130
  • James, E. Wyn, ‘ “A’r Byd i Gyd yn Bapur . . .’ Rhan 3: Dylanwadau Rhyngwladol – Sansgrit a Hebraeg’, Canu Gwerin, 27 (2004), 34-47 ISSN 0967-0599.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Patricia Skinner (2003). The Jews in Medieval Britain: Historical, Literary, and Archaeological Perspectives. Boydell Press. t. 39. ISBN 978-0-85115-931-7.
  2. ↑ BBC Cymru: "Multicultural Wales"
  3. ↑ Todd M. Endelmann, The Jews of Britain, 1656-2000 (University of California Press, 2002), t.130
  4. ↑ Endelmann, The Jews of Britain, t.162.
  5. ↑ Hafina Clwyd, Rhywbeth Bob Dydd (Gwasg Carreg Gwalch, 2008), t.110
  6. ↑ 6.0 6.1 [1] Rhestr ar jewishgen.org.
  7. ↑ Dyer, Noel (2020). "Iddewiaeth yng Nghymru". E-gylchgrawn Crefydd, Gwerthoedd, a Moeseg. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2022-10-23. Cyrchwyd 2022-10-23.
  8. ↑ BBC Wales