Ieithoedd Nguni

Ieithoedd Nguni
Enghraifft o'r canlynol	teulu ieithyddol
Math	Southern Bantu
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae'r ieithoedd Nguni (hefyd, weithiau isiNguni ^[1] yn grŵp o ieithoedd Bantw sy'n perthyn yn agos i'w gilydd a siaredir yn ne Affrica (yn bennaf De Affrica, Zimbabwe a Theyrnas eSwatini) gan bobl Nguni. Mae ieithoedd Nguni yn cynnwys Xhosa (isiXhosa), Swlŵeg (isiZulu), Ndebele, a siSwati (adnebir hefyd fel Swazi) (gelwir hefyd yn seSwati, hefyd yn flaenorol, Swazi). Mae'r tadogaeth "Nguni" yn deillio o fath o wartheg brodorol, gwartheg Nguni. Mae Ngoni (gweler isod) yn amrywiad hŷn, neu wedi'i symud.

Dadleuir weithiau fod y defnydd o Nguni fel label generig yn awgrymu undod monolithig hanesyddol y bobl dan sylw, lle y gallai'r sefyllfa fod wedi bod yn fwy cymhleth mewn gwirionedd.^[2] Mae defnydd ieithyddol y label (sy'n cyfeirio at is-grŵp o Bantw) yn gymharol sefydlog.

O safbwynt golygyddol Saesneg, mae'r erthyglau "a" ac "an" ill dau yn cael eu defnyddio gyda "Nguni", ond mae "a Nguni" yn amlach a gellir dadlau yn fwy cywir os ynganir "Nguni" fel yr awgrymir.

Dosbarthiad

Mae'r ieithoedd Nguni yn perthyn yn agos, ac mewn llawer o achosion mae gwahanol ieithoedd yn gyd-ddealladwy; yn y modd hwn, efallai y byddai'n well dehongli ieithoedd Nguni fel continwwm tafodieithol nag fel clwstwr o ieithoedd ar wahân. Ar fwy nag un achlysur, mae cynigion wedi'u cyflwyno i greu iaith Nguni unedig.^[3]^[4]

Mewn llenyddiaeth ysgolheigaidd ar ieithoedd de Affrica, ystyrir yn draddodiadol bod y categori dosbarthiadol ieithyddol "Nguni" yn cynnwys dau is-grŵp: "Zunda Nguni" a "Tekela Nguni."^[5]^[6] Mae'r rhaniad hwn yn seiliedig yn bennaf ar y gwahaniaeth ffonolegol amlwg rhwng cytseiniaid coronaidd cyfatebol: Zunda /z/ a Tekela /t/ (felly ffurf frodorol yr enw Swati a'r ffurf Zulu mwy adnabyddus Swazi), ond mae llu o newidynnau ieithyddol ychwanegol sy'n galluogi rhaniad cymharol syml i'r ddau hyn is-ffrwd Nguni.

Ieithoedd (neu continiwwm) Tekela

Bhaca ^[7]
Hlubi^[8]
Lala
Nhlangwini
Ndebele Gogledd Transvaal (Sumayela Ndebele)
Phuthi ^[9] (tua 20,000 siaradwr, [3] iaith cydnabyddiedig yn Ne Affrica, iaith leiafrifol yn Lesotho)
siSwati (adnebir hefyd fel Swazi neu Swati, dros 2 miliwn siaradwr gan gynnwys 1.3 yn Ne Affrica,^[10] ac iaith swyddol yn nheyrnas Eswatini a De Affrica)

Ieithoedd (neu continwwm) Zunda

Matabele (Gogledd Ndebele or 'Ndebele Zimbabwe'; (dros 4 miliwn siaadwr yn 2000,^[11] un o ieithoedd swyddogol Zimbabwe)
De Ndebele (tua 2 miliwn siaradwr,^[10] iaith swyddgol yn Ne Affrica)
Xhosa (oddeutu 8 miliwn siaradwr,^[10] ac un o ieithoedd swyddogol De Affrica)
Swlŵeg (tua 12 miliwn siaradwr yn 2011,^[10] un o ieithoedd swyddogol De Affrica)

Noder: Mae Maho (2009) hefyd yn rhestru S401 Hen Mfengu^†.

Priodweddau ffonetig nodweddiadol

Pum llafariad trwy gyfuno llafariaid Proto-Bantu sydd bron yn gaeedig a chaeedig (eithriadau yn Phuthi)
Bron bob amser straen ar y sillaf olaf ond un
Gwahaniaeth rhwng ynganiad uchel ac isel mewn rhagddodiaid enwau
Defnydd o gytseiniaid anadlol (llais anadl), sy'n gweithredu'n rhannol fel "cytseiniaid iselydd" (cytseiniaid iselydd)^[12]
Defnyddio cytseiniaid dyhead
Defnyddio synau clicio (ac eithrio yn Ndebele Gogleddol), ffwythiant na fodolir mewn ieithoedd Bantu eraill</ref name="fideo">

Cymharu iaith

Cymharer y brawddegau isod:

Iaith	"Rwy'n hoffi dy ffyn newydd"
Swlŵeg	Ngi-ya-zi-thanda izi-nduku z-akho ezin-tsha
Xhosa	Ndi-ya-zi-thanda ii-ntonga z-akho ezin-tsha
Gogledd Ndebele	Ngi-ya-zi-thanda i-ntonga z-akho ezin-tsha
De Ndebele	Ngi-ya-zi-thanda iin-ntonga z-akho ezi-tjha
Bhaca	Ndi-ya-ti-thsandza ii-ntfonga t-akho etin-tsha
Hlubi	Ng'ya-zi-thanda iin-duku z-akho ezintsha
Swazi	Ngi-ya-ti-tsandza ti-ntfonga t-akho letin-sha
Mpapa Phuthi	Gi-ya-ti-tshadza ti-tfoga t-akho leti-tjha
Sigxodo Phuthi	Gi-ya-ti-tshadza ti-tshoga t-akho leti-tjha

Noder: Xhosa ⟨tsh⟩ = Phuthi ⟨tjh⟩ = IPA [tʃʰ]; Phuthi ⟨tsh⟩ = [tsʰ]; Zulu ⟨sh⟩ = IPA [ʃ], ond, yn yr cyd-destun rhoddir yma, mae /ʃ/ yn "nasally permuted" i [tʃ]. Phuthi ⟨jh⟩ = lleisiad anadlog [dʒʱ] = Xhosa, Zulu ⟨j⟩ (yn y cyd-destun rhoddir yma, mae'r trwynol [n]). Zulu, Swazi, Hlubi ⟨ng⟩ = [ŋ].

Language	"Rwy'n deall ond ychydig Saesneg"
Swlŵeg	Ngisi-zwa ka-ncane isi-Ngisi
Xhosa	Ndisi-qonda ka-ncinci nje isi-Ngesi
Gogledd Ndebele	Ngisi-zwisisa ka-ncane isiKhiwa ^[13]
De Ndebele	Ngisi-zwisisa ka-ncani nje isi-Ngisi
Hlubi	Ng'si-visisisa ka-ncani nje isi-Ngisi
Swazi	Ngisiva ka-ncane nje si-Ngisi
Mpapa Phuthi	Gisi-visisa ka-nci të-jhë Si-kguwa
Sigxodo Phuthi	Gisi-visisa ka-ncinci të-jhë Si-kguwa

Noder: Phuthi ⟨kg⟩ = IPA [x].

Cyd-dealltwriaeth Cyfoes ar y Cyfryngau

Ceir elfen gref o ddealltwriaeth ar draws y gwahanol ieithoedd neu beth gellid disgrifio fel continiwm tafodiaith. Gwelir enghreifftiau ar y we:

Mae Comedy Central Africa ar Youtube yn llwytho sioeau comedi dan yr iaith a frandir fel Nguni sy'n cynnwys comediwyr, Siya Seya sy'n siarad mewn isiXhosa ond sy'n ddealladwy i siaradwyr tafodiaethoedd eraill.^[14]
Gwasanaeth Newyddion Newsroom Afrika sydd yn Nguni - gwasanaeth newyddion yn Ne Affrica a lansiwyd yn 2023 ar sianel deledu 163.^[15]

Llyfryddiaeth

Doke, Clement Martyn (1954). The Southern Bantu Languages. Handbook of African Languages. Oxford: Oxford University Press.
Wright, J. (1987). "Politics, ideology, and the invention of the 'nguni'". In Tom Lodge (gol.). Resistance and ideology in settler societies. tt. 96–118.

Oriel

Ndebele - dwysedd siaradwyr yn Ne Affrica (2011)
Swazi (gelwir hefyd yn Swazi) - dwysedd siaradwyr yn Ne Affrica (2011)
isiXhosa - dwysedd siaradwyr (2011)
isiZulu - dwysedd siaradwyr yn Ne Affrica (2011)
Ndebele Zimbabwe - canolir siaradwyr Ndebele yn Matabeleland yng ngorllewin Zimbabwe