Llanfaglan

Llanfaglan

Math	pentref
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.1201°N 4.3102°W
Cod OS	SH469602
Cod post	LL54
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Siân Gwenllian (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Hywel Williams (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Pentref yng nghymuned Bontnewydd, Gwynedd, Cymru, yw Llanfaglan^[1][2] ( ynganaid ). Saif yn ardal Arfon ar y ffordd arfordirol rhwng Caernarfon a Llandwrog ac ychydig i'r gogledd o Afon Gwyrfai. Saif yn hen gwmwd canoloesol Arfon Is Gwyrfai. Mae'n ffinio gyda phlwyf Llanbeblig; plwyf amaethyddol ei naws ydyw, gyda'r mwyafrif o'i drigolion ar wasgar mewn ffermydd, tai unigol a thyddynod.

Mae enw'r pentref a'r llan yn dod o enw sant: Baglan ap Dingad mab Dingad ap Nudd Hael (545)^[3]. Preswyliai gyda'i frodyr yn Llancafarn ac aeth ar bererindod i Ynys Enlli gyda Sant Dyfrig. Ceir peth dryswch rhwng y Sant Baglan yma a Sant Baglan Ithel Hael.

Gwelir ôl chwyldro amaethyddol y 18g yn yr odyn calch a geir ar yr ochr orllewinol y plwyf. Ceir yma eglwys ganoloesol hynod iawn.

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Siân Gwenllian (Plaid Cymru)^[4] ac yn Senedd y DU gan Hywel Williams (Plaid Cymru).^[5]

Eglwys Sant Baglan

Prif: Eglwys Sant Baglan, Llanfaglan

Saif Eglwys Sant Baglan (SH 455 606) gryn bellter o'r pentref presennol, bron 2 km i'r gorllewin ger bae'r Foryd, ynghanol cae, heb unrhyw adeilad arall yn agos ati. Mae'r rhan hynaf o'r adeilad presennol yn dyddio o'r 13g neu'r 14g, a'r capel deheuol yn dyddio o'r 16g, ac yn ystod 1801-04, ymestynwyd y rhan orllweinol i'r hyn sydd yno heddiw.

Eglwys Sant Baglan, Llanfaglan

Cerrig Beddi

Uwchlaw'r drws gogleddol mae carreg fedd o ddiwedd y 5ed neu ddechrau'r 6g a'r arysgrif FILI LOVERNII ANATEMORI neu "(Carreg) Anatemorus fab Loverinus" arni. Ond y geiriad cywir fyddai: 'Anatemori Fili Lovernii' ("(Carreg) Lovernii fab Anatemorus"), gan fod y garreg ar ei hochr yn y safle presennol.

Yma hefyd mae dwy garreg fedd o'r 13g ond heb enwau arnynt. Ceir llun llong ar un ohonynt, sydd o bosib yn dynodi bedd llongwr.

Y Faen Bedydd

Ceir bedyddfaen 7 ochr yn yr eglwys sy'n dyddio o'r 14g, un o ddim ond saith drwy Gymru^[6]. Mae hyn yn dynodi'r saith sacrament, ac o bosib fod yna gerfluniau wedi bod arni rywdro.

Y Dodrefn

Ceir meinciau pren yn dyddio o'r 18g: rhai yn weddol foethus ym mherchnogaeth y tirfeiddianwyr lleol, a meinciau digon syml ar gyfer y bobl gyffredin. Gwelir enw'r perchnogion wedi eu nodi ar y rhan fwyaf. Mae'r un gyda I,D ac M arni yn pethyn i David a Margaret Jones, I yn yr achos hwn yn golgyu Iohannes yn Lladin. Ar y sedd yma, gwelir fod eu mab Richard Jones pan oedd tua 10 oed, wedi naddu ei enw ar sedd y teulu (1784). Gwelir enw'r teulu ar y meinciau llai, dyma ble roedd y morwynion a'r gweision yn eistedd.

Yn y cae nesaf i'r gogledd, sef "Cae Ffynnon", wrth waelod y bryn ble mae'r coed, mae safle hen Ffynnon Faglan, ond fe'i chwalwyd tua 2011 ac nid oes olion ohoni i'w gweld, bellach. Ar un adeg credid y gallai iachau anhwylderau.^[7]

Mae'r eglwys fel arfer yn agored. Ar benwythnos cyntaf mis Medi fel rhan o weithgareddau Drysau Agored Treftadaeth Ewrop, a bydd rhywun yno i' dywys ymwelwyr o gwmpas, yn Gymraeg. Os am ymweld a'r eglwys yn ffurfiol fel grwp, gellir cysylltu gyda pherchnogion yr eglwys, sef Friends of Friendless Churches drwy eu gwefan, neu gydag Ifor Williams yn lleol.

Ffynhonnau

• Ffynnon Baglan

Dyma fel yr oedd Ffynnon Baglan rai blynyddoedd yn ôl.

Yn anffodus, mae'r ffermwr wedi ei thynnu oddi yna’n gyfangwbl heddiw. Fe gyfeirid ati fel Ffynnon Binnau (SH 46014 60847)^[8]

Dyma esboniad o darddiad yr enw Ffynnon Binnau:

On the subject of pin-wells, I had in 1893, from Mr. T. E. Morris, of Portmadoc, some account of Ffynnon Faglan, or Baglan's Well, in the parish of Llanfaglan, near Carnarvon. The well is situated in an open field to the right of the road leading towards the church, and close to it. The church and churchyard form an enclosure in the middle of the same field.... My friend derived information from Mrs. Roberts, of Cefn y Coed, near Carnarvon, as follows:--' The old people who would be likely to know anything about Ffynnon Faglan have all died. The two oldest inhabitants, who have always lived in this parish of Llanfaglan, remember the well being used for healing purposes. One told me his mother used to take him to it, when he was a child, for sore eyes, bathe them with the water, and then drop in a pin. The other man, when he was young, bathed in it for rheumatism; and until quite lately people used to fetch away the water for medicinal purposes. The latter, who lives near the well, at Tan y Graig, said that he remembered it being cleaned out about fifty years ago, when two basinfuls of pins were taken out, but no coin of any kind. The pins were all bent, and I conclude the intention was to exorcise the evil spirit supposed to afflict the person who dropped them in, or, as the Welsh say, dadwitsio. No doubt some ominous words were also used. The well is at present nearly dry, the field where it lies having been drained some years ago, and the water in consequence withdrawn from it. It was much used for the cure of warts. The wart was washed, then pricked with a pin, which, after being bent, was thrown into the well.^[9]

Atgofion mebyd

• Dyma gofnod byw o blentyndod y diweddar Mrs Elisabeth Roberts, mam Mrs Mary Hughes, Glanllyn, neu "Anti Meri" i genhedloedd o blant yr ardal, a ysgrifennwyd yn 1952:

Anodd iawn yw dwyn i gô atgofion a fuasai o lawer o ddiddordeb heddiw. Ychydig iawn o newid sydd wedi bod yn ardal Llanfaglan ers pan oeddwn yn blentyn, nid oes ond pump o dai wedi eu hadeiladu yno yn ystod yr hanner can mlynnedd diwethaf. sef Bryn Neuadd, Gwynfryn, Gwelfa, Bryn Derw, a Glan Cerrig. Adeiladwyd Dolwen pan oeddwn yn mynd i’r ysgol*.

Bychan iawn oedd ein cylch i ni ddiddori ein hunain. Rhaid oedd bodloni ar chware o gwmpas adref pob amser, anaml iawn y byddwn yn cael mynd i’r dre, ond ‘roedd digon ohonom i fwynhau ein hunain gartref.

‘Roeddym ni yn naw o blant yn Glan Llyn, rhyw bump neu chwech o blant yn Parciau a Maes Neuadd, a ryw chwech yn Cae’r Efail, a rhyw wyth neu naw yn Bryn Gwyrfai, a phan fyddan i gyd efo’n gilydd roedd yna ddigon o hwyl i’w gael.

I ysgol y Bont y byddai plant yr ardal yn mynd, ac yn Saesneg byddan ni yn cael y rhan fwyaf o’r gwersi. Pawb yn mynd yn ei clocsia a’r genod i gyd efo bratia. Mynd a brechdan hefo ni i ginio, a weithiau ei chrasu o flaen y tân a rhoi pensal drwyddi, a twymo’r tê fydda gynno ni mewn piser ar y pentan. ‘Roedd yna fwy o iwsio’r gansen o lawer amser hynny na heddiw.

Un o’r prif bethau yn ystod yr amser ysgol fyddai cael mynd i Plas y Bryn i gael tê, pawb yn marchio drwy’r Bont, rubanau dros ein hysgwydd, a chael tair ceiniog wen newydd gan y Sgweiar.

Fe fydda plant Llanfaglan i gyd yn cael te gan Bodvel Roberts yn Plas Cefn Coed hefyd, a chael games wedyn yn cae y Parc o flaen y Refail. Fyddai bri garw ar Plas Cefn Coed yr amser hynny, a llawer o weision a morwynion yno, cedwir dau gardener a coachman, a gweision ar y tîr, a phedair neu bump o forwynion.

Ar un amser byddwn yn mynd i ysgol Bont Ty Gwyn Glasinfryn. “Roedd fy mrodyr yn gweithio yn chwarel, ac yn byw yn Waen Wen, a bum innau yn byw yno gyda hwy am ryw flwyddyn. Byddant yn dod adref i GlanLlyn bob nos Sadwrn tan nos Sul a cherdded i fynd a dod bob tro.

Pan oeddwn yn ddeuddeg oed roeddwn yn mynd i weini i Parciau Llanfair Dinas Dinlle, i edrych ar ôl Maimie, a mynd i ysgol y Felin ambell i bnawn oddi yno. Yn ystod yr amser hwnnw yr ail adeiladwyd Capel Saron,** ac yn ysgol y Felin y byddai’r gwasanaeth yn cael e’i gynnal. Byddai pawb o’r Morfa yn dod yn lluoedd am y capel ar hyd y cob, byddai yno bedwar neu bump o Belan Lâs a Morfa Lodge, tri o’r shed, Rhydfelan 3 a Warren a ninnau yn 3 o Parciau Llanfair, a cario Maimie bob cam o fan honno, a phan fyddai’r dwr dros y caeau. Byddai Thomas Davies Clawdd Rhos yn mynd o’n blaenau hefo’r lantern. Byddai ysgol Sul bob Sul yn capel bach Morfa.

Cyn imi fynd i Parc Llanfair fe fyddan ni yn mynd i ysgol Sul yr Eglwys bob bore, ac i’r seiat yr eglwys bob nos Fercher, ac fe fyddai yno clwb i hel prês at y Nadiolg gan y person a phawb yn mynd a’r geiniog bob Sul yno.

Byddai Griffith Owen Freeholder yn cynnal cyfarfod canu yno pob nos Sul bron, a chau neb fynd adref, byddai rhaid aros ar ôl i ddysgu canu’r Solffa, ac ar nosweithiau yn yr hâf ar nos Sul, byddai pawb wedi tyrru o flaen Fron Oleu i ganu efo Griffith Owen.

Plês mwyaf amser trip ysgol Sul fyddai cael trip i Dinas Dinlle a chael tê yno, a minnau yn cael mynd mewn lorri geffyl. Fyddai dim ond trol a cheffyl i fynd i bob man neu gerdded. Cael mynd lawer i ddydd Sadwrn hefo John Huxley Felin Bont Faen i ddanfon blawd yma ac acw a Rhys a finnau yn cael rubanau o’r dref gan mam i drimio y ceffyl. Fe fyddan ni yn gorfod mynd i hel tatws a hel cerrig yma ac acw, a mynd i droi y corddwr at Miss Rodgers i Maes Helen, a byddai ganddi placard ar tu ôl i’r drws ag adnod, byddai rhaid dysgu adnod bob tro.

Amser difyr fyddai pan ddoi y Gipsies i Parc Plwy. Byddai yno ryw hanner dwsin neu fwy o garafans yno, byddai rhai ohonynt yn neillteuol o lân, sef teulu y Boswells, ac un arall a dim ond y fam a’i mab Tom hefo hi.

Fe fyddan ni y plant yn cael mynd yno i’w gweld yn gwneud pegiau a matiau, a chael tê hefo nhw yn y garafan. Cofiaf yn dda am fabi bach un ohonynt yn wael iawn, a’i fam yn dod a fo i Glan Llyn i’r doctor gael ei weld. Byddai yno rai reit rough hefyd, a chwffio garw yn mynd ymlaen, amser hynny wardio yn yr ardd i gweld nhw byddan ni.

Fe fyddai mwy o lawer iawn o rai wedi meddwi yr amser hynny na heddiw. Peth cyffredin fyddai gweld aml un yn cysgu dros nôs ar ochr y ffordd.

Byddai llawer o hwyl i gael amser cynhaeaf, pawb yn mynd yma ag acw i helpu naill ar llall, torri gwair hefo pladuriau a’i hel hefo cribinau bach. Ar ôl darfod y gwair yn Cae’r Efail a Glan Llyn, byddem yn mynd yn llond y drol am Tyddyn Partle wedyn.

Mae llawer mwy o fanteision heddiw, ond rydym wedi colli llawer o bethau hefyd fel cymwynasau a rhyw fwy o fynd a dod at ein gilydd, a llaewr iawn hen dai wedi dod i lawr, fel Hafod y Rhisg, Maes Neuadd, Meiddyn, Gwaith Brics, Ty Bach, a hen dy bach yn Bont Faen, lle’r oedd yr hen Mary Jones neu Eden fel ei gelwid.

Bum yn gweini am gyfnod yn Rhosdican hefo’r plant. Dechrau’r diwrnod tua pump o’r gloch y bore, a byddair postman Charlie o’r dref yno bob bore tua pump, wedi bod trwy ran fwyaf o’r dref erbyn hynny. Fel roedd pawb yn gorfod dechrau ei ddiwrnod yn gynnar iawn.

Er ei bod yn amser caled iawn i’r gweithiwr eto roedd yn amser reit ddifyr. Mae mwy o son heddiw am afiechydon na byddai son amdanynt yr adeg honno, ond eto mae’n debyg fel gyda phopeth, bod llawer o bethau da, a llawer o anfanteision yr amser hynny.”

*Adeiladwyd Dolwen Llanfaglan yn 1896 (gwelir y dyddiad ) **Ail adeiladwyd Capel Saron yn 1901

Tywydd

Cafwyd storm gofiadwy yn Rhagfyr 2013 (gweler yr hanes yma 2013) gyda manylion o Lanfaglan wedi eu cofnodi. Wedi'r storm, prynhawn 5 Rhagfyr, fe gaewyd ffordd traeth Y Foryd, Llanfaglan gan y Cyngor. Yn ôl y pysgotwr Tony Lovell o Gaernarfon, roedd y llanw uchaf y diwrnod hwnnw yn 5.7 medr, ond efo'r "forcing tide" o'r de orllewin golygai bod y llanw yn codi bron i fedr arall. Cyflymder uchaf y gwynt yn Llanfaglan oedd 38 m.y.a. tua 13:00, diolch i'r drefn fe fethom ni’r gwaethaf.^[10]

Ffynonellau

• Methodistiaeth Arfon
• Llyfryn dathlu can mlwyddiant y capel.
• Casgliad Hanesion Llanfaglan gan Ifor Williams

Cyfeiriadau

1. "Rhestr o Enwau Lleoedd Safonol Cymru". Llywodraeth Cymru. 14 Hydref 2021.
2. British Place Names; adalwyd 17 Ionawr 2022
3. A Welsh Classical Dictionary (LLGC); adalwyd 11 Mawrth 2015
4. Gwefan Senedd Cymru
5. Gwefan Senedd y DU
6. Y cyfrif hwn o Ebrill 2017 gan Ifor Williams
7. http://www.sacred-texts.com/neu/cfwm/cf200.htm www.sacred-texts.com; adalwyd 29 Ebrill 2017.
8. Llun a sylw: Ifor Williams ym Mwletin Llên Natur rhifyn 57
9. Allan o’r gyfrol 'The Folklore of the Wells' pennod 6 [1].
10. Bwletin Llên Natur rhifyn 71

Dolenni allanol

• Gwefan y gymuned
• www.archive.org

gw • sg • go

Trefi a phentrefi Gwynedd

Dinas
Bangor
Trefi
Abermaw  · Y Bala  · Bethesda  · Blaenau Ffestiniog  · Caernarfon  · Cricieth  · Dolgellau  · Harlech  · Nefyn  · Penrhyndeudraeth  · Porthmadog  · Pwllheli  · Tywyn
Pentrefi
Aberangell  · Aberdaron  · Aberdesach  · Aberdyfi  · Aber-erch  · Abergwyngregyn  · Abergynolwyn  · Aberllefenni  · Abersoch  · Afon Wen  · Arthog  · Beddgelert  · Bethania  · Bethel  · Betws Garmon  · Boduan  · Y Bont-ddu  · Bontnewydd (Arfon)  · Bontnewydd (Meirionnydd)  · Botwnnog  · Brithdir  · Bronaber  · Bryncir  · Bryncroes  · Bryn-crug  · Brynrefail  · Bwlchtocyn  · Caeathro  · Carmel  · Carneddi  · Cefnddwysarn  · Clynnog Fawr  · Corris  · Croesor  · Crogen  · Cwm-y-glo  · Chwilog  · Deiniolen  · Dinas, Llanwnda  · Dinas, Llŷn  · Dinas Dinlle  · Dinas Mawddwy  · Dolbenmaen  · Dolydd  · Dyffryn Ardudwy  · Edern  · Efailnewydd  · Fairbourne  · Y Felinheli  · Y Ffôr  · Y Fron  · Fron-goch  · Ffestiniog  · Ganllwyd  · Garndolbenmaen  · Garreg  · Gellilydan  · Glan-y-wern  · Glasinfryn  · Golan  · Groeslon  · Llanaber  · Llanaelhaearn  · Llanarmon  · Llanbedr  · Llanbedrog  · Llanberis  · Llandanwg  · Llandecwyn  · Llandegwning  · Llandwrog  · Llandygái  · Llanddeiniolen  · Llandderfel  · Llanddwywe  · Llanegryn  · Llanenddwyn  · Llanengan  · Llanelltyd  · Llanfachreth  · Llanfaelrhys  · Llanfaglan  · Llanfair  · Llanfihangel-y-Pennant (Abergynolwyn)  · Llanfihangel-y-Pennant (Cwm Pennant)  · Llanfihangel-y-traethau  · Llanfor  · Llanfrothen  · Llangelynnin  · Llangïan  · Llangwnadl  · Llwyngwril  · Llangybi  · Llangywer  · Llaniestyn  · Llanllechid  · Llanllyfni  · Llannor  · Llanrug  · Llanuwchllyn  · Llanwnda  · Llanymawddwy  · Llanystumdwy  · Llanycil  · Llithfaen  · Maentwrog  · Mallwyd  · Minffordd  · Minllyn  · Morfa Bychan  · Morfa Nefyn  · Mynydd Llandygái  · Mynytho  · Nantlle  · Nantmor  · Nant Peris  · Nasareth  · Nebo  · Pant Glas  · Penmorfa  · Pennal  · Penrhos  · Penrhosgarnedd  · Pen-sarn  · Pentir  · Pentrefelin  · Pentre Gwynfryn  · Pentreuchaf  · Pen-y-groes  · Pistyll  · Pontllyfni  · Portmeirion  · Prenteg  · Rachub  · Y Rhiw  · Rhiwlas  · Rhos-fawr  · Rhosgadfan  · Rhoshirwaun  · Rhoslan  · Rhoslefain  · Rhostryfan  · Rhos-y-gwaliau  · Rhyd  · Rhyd-ddu  · Rhyduchaf  · Rhydyclafdy  · Rhydymain  · Sarnau  · Sarn Mellteyrn  · Saron  · Sling  · Soar  · Talsarnau  · Tal-y-bont, Abermaw  · Tal-y-bont, Bangor  · Tal-y-llyn  · Tal-y-sarn  · Tanygrisiau  · Trawsfynydd  · Treborth  · Trefor  · Tre-garth  · Tremadog  · Tudweiliog  · Waunfawr