Pair Dadeni

Y Pair Dadeni yn cael ei dwyn o'r llyn gan y cawr, gyda'i wraig yn ei ddilyn (engrafiad yn ail argraffiad cyfieithiad yr Arglwyddes Charlotte Guest o'r Mabinogi, 1877)

Mae'r Pair Dadeni yn bair sy'n gallu adfywio celaneddau'r meirw. Mae'n chwarae rhan bwysig yn chwedl Branwen ferch Llŷr, yr ail o Bedair Cainc y Mabinogi.

Yn y chwedl mae Bendigeidfran yn derbyn y Pair Dadeni gan y cawr Llasar Llaes Gyfnewid a'i wraig Cymydei Cymeinfoll mewn diolch am y nawdd a gawsant yn llys Bendigeidfran ar ôl dianc o'r Tŷ Haearn a ffoi o Iwerddon. Yn Iwerddon roeddent yn byw yn Llyn y Pair (lleoliad anhysbys heddiw). Roedd Matholwch yn eistedd ar ben gorsedd (bryn neu dwmpath a gysylltir â'r Arallfyd a'r Tylwyth Teg) pan welodd y cawr a'i wraig yn dod allan o'r llyn gyda'r pair. Un mawr a hyll oedd y cawr ond dwywaith mwy mewn maintioli a hyllder oedd ei wraig. Cawsant le yn llys Matholwch ond roeddent yn aflonyddu ar bawb a cheisiodd y Gwyddelof eu difa, yn aflwyddiannus, trwy eu llosgi yn y Tŷ Haearn.

Er mwyn gwneud iawn am sarhad Efnysien ar y brenin Matholwch trwy anffurfio ei feirch cyn ei briodas â Branwen, rhydd Bendigeidfran y Pair Dadeni i Fatholwch ac mae'n dychwelyd i Iwerddon gyda Branwen a'r pair.

Yn ddiweddarach, ar ôl i Fendigeidfran a'r Brythoniaid fynd drosodd i Iwerddon i geisio dial y sarhad ar Franwen yn llys Matholwch, mae brwydr yn torri allan rhwng y Brythoniaid a'r Gwyddyl. Mae pethau'n dechrau troi'n go ddrwg ar y Brythoniaid gan fod y Gwyddelod yn taflu celaneddau eu rhyfelwyr meirw i'r Pair Dadeni i'w adfywio (yn fyw ond yn fyddar). Ond mae Efnysien yn achub y dydd trwy neidio i'r pair a'i ddryllio'n yfflon, gan aberthu ei hun yn y broses er mwyn achub y Brythoniaid.

Mae'r Pair Dadeni yn perthyn i ddosbarth o beiriau hud a lledrith, gan amlaf yn beiriau llawnder (h.y. yn ffynonellau dihysbydd o fwyd ac ati) sy'n elfen gyffredin ym mytholeg y Celtiaid. Mae enghreifftiau eraill yn cynnwys pair Diwrnach Wyddel yn y chwedl Culhwch ac Olwen a'r pair a geisir gan Arthur yn y gerdd fytholegol Preiddiau Annwfn. Ceir sawl enghraifft gyffelyb yn llenyddiaeth Iwerddon. Enghraifft arall yw pair Ceridwen, ffynhonnell yr Awen yn Hanes Taliesin.

Mae rhai elfennau o chwedloniaeth y peiriau Celtaidd hyn yn elfennau amlwg yn chwedl y Greal Santaidd yn nhraddodiad yr Oesoedd Canol.

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]
  • Ifor Williams (gol.), Pedair Cainc y Mabinogi (Caerdydd, 1930; sawl argraffiad diweddarach)