Porthaethwy

Porthaethwy

Math	cymuned, tref
Poblogaeth	3,046
Daearyddiaeth
Sir	Ynys Môn
Gwlad	Cymru
Yn ffinio gyda	Cwm Cadnant
Cyfesurynnau	53.232443°N 4.172879°W
Cod SYG	W04000030
Cod OS	SH5506472804
Cod post	LL59
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Llinos Medi (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Tref a chymuned ar Ynys Môn yng ngogledd-orllewin Cymru yw Porthaethwy. Mae'n edrych dros Afon Menai ac yn gorwedd ger Pont Menai, a adeiladwyd yn 1826 gan Thomas Telford, ychydig dros y dŵr o Fangor. Saif ar lan Afon Menai ac mae'r bont Menai yn ei gysylltu i lan Cymru. Mae ganddi boblogaeth o 3,376 sef y pumed dref fwyaf ar ynys Môn^[1].

Hen fwthyn - y tŷ lleiaf yn y Borth

Hanes

Daw’r enw o Porth + Daethwy, yr olaf yn enw llwyth Celtaidd lleol (gweler hefyd Dindaethwy, enw'r cwmwd lleol yn yr Oesoedd Canol). Sefydlwyd trigfan yma ers canrifoeddd oherwydd hwn yw pwynt culaf Afon Menai, felly yn le croesi cyfleus. Yn y 9g dyma lle daeth Tysilio i fyw fel meudwy ar yr ynys fechan sydd bellach yn dwyn ei enw a sefydlu’r eglwys.

Ffordd Biwmares, Porthaethwy.

Bu fferi yn croesi’r Fenai yma ers canrifoedd: y cofnod cyntaf ohono yn 1292. Parhaodd felly fel un o’r croesfannau pennaf.

Pan agorwyd Pont Y Borth ym 1826, ‘daeth oes y fferi i ben, ond parhaodd cysylltiadau’r Borth a’r môr, gyda masnachwyr yn mewnforio ac allforio, a diwydiant adeiladu llongau lleol. Y llongfasnachwyr pennaf yn y 19g oedd teulu Davies o Dreborth.

Cafodd Ynys Môn ei wahanu o Gymru ar ôl llanw uchel tua 8,000 i 9,000 o flynyddoedd yn ôl.  

Mae'r afon sydd yn rhedeg drwy Borthaethwy yn rhedeg am 16 milltir o Biwmares i Abermenai.

Pan gafodd Pont y Borth, ei hadeiladu, yn 1826 gan Thomos Telford, y bont oedd yr un mwyaf yn ei chyfnod.

Ffair y Borth

24 Hydref yw diwrnod Ffair y Borth.

Mae’r ffair yn dyddio’n ôl i 1691. Roedd yn ffair geffylau i ddechrau, ac roedd mart prynu a gwerthu anifeiliaid yn rhan annatod o’r ffair hyd at yr 1970au. Bu yn ffair gyflogi hefyd. Roedd yn un o achlysuron mawr y flwyddyn i lawer o werin bobl Môn ac Arfon. Dyma hen bennill amdani:

'Mae Ffair y Borth yn nesu,

Caf deisen wedi ei chrasu,

A chwrw poeth o flaen y tân,

A geneth lân i'w charu.'

(Hen Benillion, gol. T. H. Parry-Williams, rhif 218)

Heddiw, mae’r ffair yn parhau i’w chynnal yn flynyddol, fel ffair bleser yn bennaf, sydd yn ôl traddodiad yn cael ei gynnal ar dir cyffredin sy'n gwasanaethu fel maes parcio gweddill y flwyddyn. Ar Hydref 24, diwrnod y ffair, bydd ffyrdd ar gau er mwyn cynnal nifer o stondinau.

Y Borth Heddiw

Mae’r dref yn gartref i Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Cymru, Bangor sydd yn defnyddio’r pier i gartrefu’r llong ymchwil, Prince Madog, ac i ysgol uwchradd fwyaf Ynys Môn, Ysgol David Hughes.

Lleolir rhaglen deledu S4C, Rownd a Rownd yma, a’r dref yn cynnwys siopau ffug sy’n setiau deledu pwrpasol ar gyfer y gyfres. Mae’n gartref i fand pres Porthaethwy.

Aiff Llwybr Arfordirol Ynys Mon drwy'r dref.

Cyfrifiad 2011

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[2][3][4]

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Porthaethwy (pob oed) (3,376)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Porthaethwy) (1,790)			54.9%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Porthaethwy) (2114)			62.6%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer dros 16 sydd mewn gwaith (Porthaethwy) (556)			36.6%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%

Pobl nodedig

• Wayne Hennessey (gôl-geidwad tim pêl-droed dynion Cymru)
• Rhun ap Iorwerth (aelod o Gynulliad Cymru)
• Thomas Telford (adeiladwr Pont y Borth)
• Jane Helen Rowlands (ysgolhaig a chenhadwr)
• Dafydd Rhys ap Thomas (ysgolhaig beiblaidd)

Gweler hefyd

• Canolfan Thomas Telford, Porthaethwy
• Capel Moreia, Porthaethwy

Llyfryddiaeth

• Davies, J. M., "Porthaethwy", yn Nabod Môn, gol. Jones a Thomas (Gwasg Carreg Gwalch, 2003)

Cyfeiriadau

1. "Office for National Statistics: Neighbourhood Statistics: Census 2011: Isle of Anglesey". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-06-13. Cyrchwyd 2017-06-11.
2. "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
3. Canran y diwaith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
4. Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.

Dolenni allanol

• Safle’r BBC
• Prosiect Menai Archifwyd 2006-09-24 yn y Peiriant Wayback
• Safle We Rownd a Rownd

gw • sg • go

Trefi a phentrefi Ynys Môn

Trefi
Amlwch  · Benllech  · Biwmares  · Caergybi  · Llangefni  · Niwbwrch  · Porthaethwy
Pentrefi
Aberffraw  · Bethel  · Bodedern  · Bodewryd  · Bodffordd  · Bryngwran  · Brynrefail  · Brynsiencyn  · Brynteg  · Caergeiliog  · Capel Coch  · Capel Gwyn  · Carmel  · Carreglefn  · Cemaes  · Cerrigceinwen  · Dwyran  · Y Fali  · Gaerwen  · Glyn Garth  · Gwalchmai  · Heneglwys  · Hermon  · Llanallgo  · Llanbabo  · Llanbedrgoch  · Llandegfan  · Llandyfrydog  · Llanddaniel Fab  · Llanddeusant  · Llanddona  · Llanddyfnan  · Llanedwen  · Llaneilian  · Llanfachraeth  · Llanfaelog  · Llanfaethlu  · Llanfair Pwllgwyngyll  · Llanfair-yn-Neubwll  · Llanfair-yng-Nghornwy  · Llan-faes  · Llanfechell  · Llanfihangel-yn-Nhywyn  · Llanfwrog  · Llangadwaladr  · Llangaffo  · Llangeinwen  · Llangoed  · Llangristiolus  · Llangwyllog  · Llanidan  · Llaniestyn  · Llannerch-y-medd  · Llanrhuddlad  · Llansadwrn  · Llantrisant  · Llanynghenedl  · Maenaddwyn  · Malltraeth  · Marian-glas  · Moelfre  · Nebo  · Pencarnisiog  · Pengorffwysfa  · Penmynydd  · Pentraeth  · Pentre Berw  · Pentrefelin  · Penysarn  · Pontrhydybont  · Porthllechog  · Rhoscolyn  · Rhosmeirch  · Rhosneigr  · Rhostrehwfa  · Rhosybol  · Rhydwyn  · Talwrn  · Trearddur  · Trefor  · Tregele