Tudweiliog
 Eglwys Cwyfan Sant | |
| Math | cymuned, pentref  |
|---|---|
| Poblogaeth | 970, 883 |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Gwynedd |
| Gwlad |  Cymru |
| Arwynebedd | 3,553.36 ha |
| Cyfesurynnau | 52.899°N 4.62°W |
| Cod SYG | W04000101 |
| Cod OS | SH237367 |
| Cod post | LL53 |
| Gwleidyddiaeth | |
| AS/au Cymru | Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) |
| AS/au y DU | Liz Saville Roberts (Plaid Cymru) |
 | |
Pentref bychan a chymuned yng Ngwynedd, Cymru, yw Tudweiliog[1][2] (
ynganiad ). Saif ar arfordir ogleddol Penrhyn Llŷn.
Deallir fod y pentref wedi ei enwi ar ôl Tudwal, sant o Lydaw a fu farw oddeutu'r flwyddyn 564. Mae damcaniaeth fod yr enw Tudwal (neu 'Dathyl', gweler "Caer Dathyl" ym Mhedwaredd Cainc y Mabinogi) wedi tarddu o'r Gaeleg Tuathal (Lladin Toutovalus, "Rheolwr/Tywysog y Bobl").[3] Y Tuathal mwyaf cydnabuddus oedd brenin chwedlonol Gwyddelig o'r un enw o'r ganrif 1af Túathal Techtmar, a alltudiodd i Brydain cyn dychwelyd ugain mlynedd yn ddiweddarach i deyrnasu tros Iwerddon. Mae hen ardal gyfagos o'r enw Llandudwen wedi ei enwi'n ôl Tudwen Sant, yn Ninas, Llŷn. Hefyd mae son mai enw gwreiddiol y pentref oedd "Bydwaliog".
-
Cromlech Cefnamwlch ar lethr Mynydd Cefnamwlch, Tudweiliog -
Machlud, yn edrych tuag at Borth Ysgaden o ben ralld Tywyn
Mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg fel mamiaith. Mae amaethyddiaeth yn rhan hanfodol o fywyd dyddiol y gymuned gyda thwristiaeth yn bwysig drwy'r haf. Mae i'r pentref un siop/Swyddfa'r Post, canolfan cymuned (Sef Y Ganolfan a arferai fod yn ysgol), tŷ tafarn, gefail, a busnesau newydd llewyrchus lleol megis Hen Siop Y Crydd a Cwt Tatws. Mae yma hefyd eglwys, - y ffurf bresennol a'i hadeiladwyd yn 1850 gan y pensaer enwog George Gilbert Scott, sydd wedi ei chysegru i Sant Cwyfan, disgybl i Beuno Sant [4], ar ôl Saint Kevin o'r 6g o Glean Dá Loch, yn Sir Mhantáin, Iwerddon, capel Methodistaidd (a Chapel Berseba, sydd rŵan yn anheddau) a'r ysgol gynradd (presennol) a ddathlodd ei chanmlwyddiant yn 2007. Mae gwasanaeth bws lleol yn gludiant cyhoeddus (pob 2 awr) rhwng Tudweiliog (a phentrefi eraill ar hyd y ffordd) a Phwllheli, sef cymuned mwyaf poblog Llŷn tua 10 milltir i ffwrdd. Mae Tudweiliog yn gyngor cymuned o fewn sir Gwynedd, ac o fewn dalgylch y gymuned mae atyniadau megis Coetan Arthur/Cromlech Cefnamwlch (SH 229345) (cromlech/Siambr gladdu Cefnamwlch) ar lethr Mynydd Cefnamwlch, - dyma ychydig o wybodaeth am darddiad y gromlech a'i hanes;
"....Yn ôl hanes, cludwyd y cerrig wyth milltir i ffwrdd o Fynyddoedd yr Eifl, ac mae traddodiad bod un o 'r brenhinoedd Cymreig wedi ei gladdu oddi tanynt."[5]
- Coetan Arthur, Cefnamwlch
Dywed traddodiad i Arthur luchio'r penllech, y 'goeten', o ben Garn Fadrun i Fynydd Cefnamwlch a bod ei wraig wedi cario'r tair carreg yno yn ei barclod a'u gosod ar eu pennau i ddal y garreg fawr." [6]
Hefyd mae olion cymuned o Oes yr Haearn ar gopa fynydd Carn Fadryn, traethau tywodlyd Tywyn a Phenllech a phorthladdoedd hanesyddol Porth Ysgaden, a Porth Colmon yn Llangwnnadl (hefyd Llangwnadl), a Phorth Gwylan ym Mhenllech sydd dan ofalaeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol.
Ffynnon Cwyfan
[golygu | golygu cod]Erbyn heddiw, yn anffodus does fawr o neb y gwybod am fodolaeth y ffynnon yma. Ma wedi ei lleoli ar lwybr yr hen bererinion ar eu ffordd i Enlli ers talwm. Arferai bobl goelio fod ei dŵr yn feddyginiaethol ar gyfer cryndod, ac anhwylsterau'r croen. Arferant offrymu pinau i'r ffynnon hon. Ffynnon Cwyfan cyfeirnod SH22833738)[4]
-
Swyddfa'r Post, Tudweiliog -
Sioe Tudweiliog, sydd yn cael ei chynnal yn flynyddol ar yr ail ddydd Sadwrn o Awst fel rheol -
Sioe Tudweiliog 2018
Gwleidyddiaeth
[golygu | golygu cod]Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)[7] ac yn Senedd y DU gan Liz Saville Roberts (Plaid Cymru).[8]
Cynrychiolir Tudweiliog ar Gyngor Gwynedd gan y cynghorydd Simon Glyn (Plaid Cymru).
Cyfrifiad 2011
[golygu | golygu cod]Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:[9][10][11]
Hanes
[golygu | golygu cod]Mae cyfeiriad at Dudweiliog fel pentref bach yn ôl yn y C13, gyda'i heglwys yn gyrchfan ar ffordd y pererin yn Llŷn. Roedd Tudweiliog ar y pryd yn drefgordd o fewn Morfa yng nghwmwd Cymydmaen.[12] Mae hanes y pentref yng nghlwm a thirfeiddianwr mawr hanesyddol yr ardal, sef Plas Cefnamwlch.
Arferai'r ardal amaethyddol sydd i'r gogledd-orllewin o'r pentref, lle safai ffermydd Hirderf Fawr, Hirdref Ganol, Hirdref Isaf a bwthyn Penybryn Hirdre heddiw fod yn drefgordd ganol oesol i faerdref frenhinol Nefyn. Erbyn Hydref 1352, roedd Hirdref wedi methu i ffynnu ac wedi methdalu ei ddyled i'r Faerdref, ac y roedd felin a oedd yn bodoli yno wedi dirywio. Deallir mai di-boblogi'n ystod y Pla Du oedd yn gyfrifol am hyn.[13] Mae'r hanes hyn yn awgrymu fod y rhan ogleddol o'r Dudweiliog gyfoes o leiaf wedi arfer bod o fewn awdurdodaeth cwmwd Dinllaen yn ystod yr Oesoedd Canol tra bod rhannau eraill, mwy deheuol o'r pentref o bosib, o fewn cwmwd Cymydmaen.
Cefnamwlch
[golygu | golygu cod]Mae plasdy ac ystâd Cefnamwlch wedi chwarae rhan arwyddocaol yn natblygiad y pentref ar hyd y canrifoedd, a gellir gweld ei ddylanwad ar nifer o adeiladau Tudweiliog. Un o'r adeiladau hyn yw eglwys Sant Cwyfan a'i phenseirniwyd gan Syr George Gilbert Scott yn 1849, ar safle cyn-addoldy a sonwyd amdano'n 1254.[14] Mae'n bosib y daw tarddiad yr enw "Cefnamwlch" o'r ffaith fod y plasdy'n cefnu ar fynydd o'r un enw a fod i'r mynydd hwnnw fwlch ar ei gopa, - a dyma'r enw "Cefn-ar-Fwlch".[15]
Mae'r plasdy ei hun wedi ei leoli milltir i ffwrdd o ganol y pentref ac mae'r rhannau hynaf y plasdy presennol yn dyddio o'r 17g hwyr i'r 18g cynnar. Nid hwn oedd y plasdy gwreiddol, safai hwnnw mewn lleoliad sydd rŵan yn rhan o'r gerddi, a dyddiai o'r 15C hwyr nes iddo gael ei ddisodli gan y plasdy presennol a'i dynnu i lawr. Mae'r porthdy gwreiddiol a wasanaethai'r plasdy gwreiddiol yn dal i sefyll, ac yn dyddio o 1607.
Bu Cefnamwlch yn gartref i deulu blaenllaw Griffith o Lŷn a oedd yn a dylanwad mawr yng ngwleidyddiaeth Sir Gaernarfon ar y pryd.
Beudy Bigin
[golygu | golygu cod]Tua milltir allan o bentref Tudweilog i gyfeiriad y de daw fforch yn y lôn lle mae'r B4417 yn troi am Langwnnadl a lôn arall - "Lôn Trigwm" i gyfeiriad Sarn Mellteyrn. Ychydig fedrau ar hyd Lôn Trigwm o'r cyffordd bach yma mae olion hen chwarel, carreg filltir ac arwydd-bost go newydd mewn ffurf hen ffasiwn. Heblaw am hynny does fawr o ddim i'w weld yn arbennig yma heblaw am yr olygfa odidog o Fôr Iwerddon a thiroedd amaethyddol gwastad Penllech i'r gorllewin a chychwyniad coed Cefnamwlch ychydig ymhellach ymlaen i fyny Lôn Trigwm i gyfeiriad Cromlech Cefnamwlch. Ond, i lawer heddiw byddai syndod i wybod fod enw i'r cyffordd bach yma - Beudy Bigin.
-
Beudy Bigin, Tudweiliog -
Yr olygfa drwy Goed Cefnamwlch i gyfeiriad Beudy Bigin, Tudweiliog
Deallir ar un adeg fod beudy o ryw ddisgrifiad o leiaf yn sefyll yma, ac ystyr "Bigin", - wel, mae ar ddeall mai gwraidd yr enw yw'r gair Saesneg bing sy'n dynodi "llwybr cul o fewn beudy".[15] Er nad oes adeilad i'w weld ym Meudy Bigin erbyn heddiw, mae tystiolaeth bod adeilad - neu'n hytrach adeiladau wedi bodoli yno ar un oes. O hen fap o'r Arolwg Ordnans (1839-41) gwelwn dystiolaeth am fodolaeth o leiaf tri adeilad yn agos iawn i'r cyffordd fach,[16] ai un o'r adeiladau yma oedd y "beudy" gwreiddiol tybed?
Brynodol
[golygu | golygu cod]Mae fferm hynafol Brynodol tua milltir tu allan o bentref Tudweiliog ar lôn Dinas wedi i ei hamgylchynu gan winllan o goed brodorol. Mae cyfeiriad at Frynodol mor bell yn ôl â 1352. Mae hefyd son am amser pan oedd cromlech yn sefyll ar dir Brynodol ond does dim ôl ohoni erbyn heddiw.[17]
-
Y Ganolfan -
Porth Cychod -
"Cofiwch Dryweryn" Tudweiliog, 2019 -
Tudweiliog o Ben Foel -
Cofeb i Dolores Ibárurri, Hen Ardd Lodge, Tudweiliog -
Capel Berseba, 2020
Ellen Owen
[golygu | golygu cod]Tra ei bod hi'n hawdd ddigon i basio trwy Tudweiliog heb feddwl ddwywaith am ddim o bwys a allai fod wedi digwydd yno erioed nac am neb o bwys a allai wedi cael eu magu yno, os ewch i fynwent Sant Cwyfan yng nghanol y pentref fe ddowch o hyd i garreg fedd marmor nodweddiadol ac arni enw gwr a gwraig o'r enw Thomas ac Ellen Owen. Magwyd y ddau yn Nhudweiliog yng nghanol yr 19G, yntau i deulu'r Felin, a hithau i deulu a drigai'n Mhwllgwd. Bu i Thomas gychwyn ei yrfa ar y môr a daeth yn gapten, a bu iddo briodi Ellen a buan y bu i'r ddau drafeulio i borthladdoedd Ewrop gyda'u gilydd. Os nad yw hyn yn ddigon o syndod fel y roedd yn barod, y peth sy' gwneud yr hanes hyn yn fwy arbennig yw fel y bu i Ellen ymuno a'i gwr ar fordaith hir o gwmpas y byd mewn llong o'r enw'r Cambrian Monarch gan adael o Gasnewydd ar y deuddegfed o Fai 1881 gan gyrraedd Sydney, Awstralia erbyn Awst y deuddegfed. O Awstralia, hwyliodd y Cambrian Monarch a'i chriw ymlaen ar draws y Cefnfor Tawel i San Francisco'n yr UDA. Yr hyn sy'n wyrthiol am eu siwrnai yn ôl o San Francisco i Luimneach (Limerick) yn yr Iwerddon erbyn 13fed o Fehefin 1883 wedyn ydy'r ffaith i Ellen gadw dyddiadur o'i hantur, - rhywbeth prin iawn i'w gael yn y Gymraeg, a gan wraig capten o'r cyfnod. Dyma ran o'r hyn a ysgrifennodd Ellen Owen o'r amser yr hwyliodd y Cambrian Monarch o gwmpas yr Horn, rhwng cyfandiroedd De America ac Antartica ar 25/03/1882;
"Dydd Sadwrn. 25 Mawrth 1882 Yr ydym wedi cael dywrnod da er dou. y mae y Brenhin Mawr yn dda iawn wrthym yn a'i rhagluniaeth. 7 wythnos i heddiw sydd ers pan y darfym hwylio ag yr ydym wedi pasio Cape Horn y prutnhawn heddiw. y mae yn byr our fel ag y bydd hi yma bob amser ar y flwyddyn. yr ydym yn disgwyl y gwnawn i bassage go dda adref. yr ydym wedi dyfod o Frisgo i Cape Horn yn gynt o 9 dwyrnod nag y daeson nhw yr tro or-blaen. yr hyn euthom er dou 220 Millter."[18]
Yn dilyn eu dychweliant diogel yn ôl i Gymru, llwyddodd Ellen a Thomas i brynu bwthyn bach rhwng Brynffynon a Thyddyn Mawr yn Nhudweilog, sef Cors Iago. Bu i Ellen son am ei gobeithion am gael Cors Iago'n ei dyddiadur wrth iddi ddychwelyd o San Francisco ac ar ôl llwyddo i'w brynu fe adeiladwyd tŷ o'r newydd yn agos iddo ganddynt, - sef Minafon, sy'n bodoli hyd heddiw [19]
Ellen Owen, ganwyd yn 1845, a fu farw 20 Chwefror 1931 yn 85 mlwydd oed.
-
Llyfr Aled Eames, yn olrhan hanes dyddiadur Ellen Owen o Dudweilog ar ei mordaith adref o San Francisco. Ar y clawr mae llun ohoni a'i gwr, Capten Thomas Owen, hefyd o Dudweiliog. -
Carreg fedd Ellen a Thomas Owen, mynwent Sant Cwyfan, Tudweilog -
Carreg fedd Ellen a Thomas Owen
Cysylltiad Tudweiliog â hanes yr UDA
[golygu | golygu cod]Mae cysylltiad wedi ei wneud rhwng Tudweiliog â hynafiaid Abraham Lincoln [20],
".......cyhoeddodd Abraham Lincoln...ei Ddatganiad Rhyddid, yn datgan bod pob caethwas yn yr ardaloedd o dan warchodaeth y Gyngrhair yn rhydd."
Abraham Lincoln oedd 16ed Arlywydd yr UDA a arweiniodd ei wlad drwy gyfnod eu rhyfel cartref.
Gweler hefyd o ran diddordeb lleol
[golygu | golygu cod]- Porth Ysgaden
- Porth Gwylan
- Mynydd Cefnamwlch
- Penllech
- Porth Colmon
- Porth Ychain
- Traeth Tywyn
- Traeth Penllech
- Coetan Arthur/Cromlech Cefnamwlch
- Porth Cesyg
- Porth Cychod
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "Rhestr o Enwau Lleoedd Safonol Cymru". Llywodraeth Cymru. 14 Hydref 2021.
- ↑ British Place Names; adalwyd 18 Ionawr 2022
- ↑ Campbell, Kenneth L. (2017). "Religion in Britain from the Megaliths to Arthur: An Archaeological and Mythological Exploration by Robin Melrose". Arthuriana 27 (4): 87–89. doi:10.1353/art.2017.0038. http://dx.doi.org/10.1353/art.2017.0038.
- ↑ 4.0 4.1 http://www.snowdoniaheritage.info
- ↑ Roberts, W. Arvon (2009). Lloffion Llyn. Llanrwst: Carreg Gwalch. t. 85. ISBN 9781845272388.
- ↑ Gruffydd, Elfed (1998). Cyfres Broydd Cymru Llyn. Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch. t. 18. ISBN 0863814921.
- ↑ Gwefan Senedd Cymru
- ↑ Gwefan Senedd y DU
- ↑ "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
- ↑ Canran y diwaith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
- ↑ Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.
- ↑ Historic Landscape Characterisation Llŷn - Area 21 The Western Coastal Plain from Llangwnadl to Porthdinllaen PRN 33494; Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd/ Gwynedd Archeological Trust
- ↑ http://www.heneb.co.uk
- ↑ "Tudweiliog"[dolen farw], Penllyn.com; adalwyd 18 Ionawr 2022
- ↑ 15.0 15.1 "Enwau Llefydd Llyn", BBC; adalwyd 18 Ionawr 2022
- ↑ Cassini Maps. Old Series, Map 123, Lleyn Peninsula. UK: Cassini Publishing Ltd. ISBN 978-1-84736-046-5.
- ↑ http://www.crwydro.co.uk
- ↑ Eames, Aled (1988). Gwraig y Capten. Gwasanaeth Archifau Gwynedd: Gwasanaeth Archifau Gwynedd. t. 86.
- ↑ Eames, Aled (1988). Gwraig y Capten. Gwasanaeth Archifau Gwynedd. t. 108.
- ↑ Williams, W Arvon (Rhagfyr 2011). "Milwr o'r Rhiw". Llanw Llyn.
Dinas
Bangor
Trefi
Abermaw · Y Bala · Bethesda · Blaenau Ffestiniog · Caernarfon · Cricieth · Dolgellau · Harlech · Nefyn · Penrhyndeudraeth · Porthmadog · Pwllheli · Tywyn
Pentrefi
Aberangell · Aberdaron · Aberdesach · Aberdyfi · Aber-erch · Abergwyngregyn · Abergynolwyn · Aberllefenni · Abersoch · Afon Wen · Arthog · Beddgelert · Bethania · Bethel · Betws Garmon · Boduan · Y Bont-ddu · Bontnewydd (Arfon) · Bontnewydd (Meirionnydd) · Botwnnog · Brithdir · Bronaber · Bryncir · Bryncroes · Bryn-crug · Brynrefail · Bwlchtocyn · Caeathro · Carmel · Carneddi · Cefnddwysarn · Clynnog Fawr · Corris · Croesor · Crogen · Cwm-y-glo · Chwilog · Deiniolen · Dinas, Llanwnda · Dinas, Llŷn · Dinas Dinlle · Dinas Mawddwy · Dolbenmaen · Dolydd · Dyffryn Ardudwy · Edern · Efailnewydd · Fairbourne · Y Felinheli · Y Ffôr · Y Fron · Fron-goch · Ffestiniog · Ganllwyd · Garndolbenmaen · Garreg · Gellilydan · Glan-y-wern · Glasinfryn · Golan · Groeslon · Llanaber · Llanaelhaearn · Llanarmon · Llanbedr · Llanbedrog · Llanberis · Llandanwg · Llandecwyn · Llandegwning · Llandwrog · Llandygái · Llanddeiniolen · Llandderfel · Llanddwywe · Llanegryn · Llanenddwyn · Llanengan · Llanelltyd · Llanfachreth · Llanfaelrhys · Llanfaglan · Llanfair · Llanfihangel-y-Pennant (Abergynolwyn) · Llanfihangel-y-Pennant (Cwm Pennant) · Llanfihangel-y-traethau · Llanfor · Llanfrothen · Llangelynnin · Llangïan · Llangwnadl · Llwyngwril · Llangybi · Llangywer · Llaniestyn · Llanllechid · Llanllyfni · Llannor · Llanrug · Llanuwchllyn · Llanwnda · Llanymawddwy · Llanystumdwy · Llanycil · Llithfaen · Maentwrog · Mallwyd · Minffordd · Minllyn · Morfa Bychan · Morfa Nefyn · Mynydd Llandygái · Mynytho · Nantlle · Nantmor · Nant Peris · Nasareth · Nebo · Pant Glas · Penmorfa · Pennal · Penrhos · Penrhosgarnedd · Pen-sarn · Pentir · Pentrefelin · Pentre Gwynfryn · Pentreuchaf · Pen-y-groes · Pistyll · Pontllyfni · Portmeirion · Prenteg · Rachub · Y Rhiw · Rhiwlas · Rhos-fawr · Rhosgadfan · Rhoshirwaun · Rhoslan · Rhoslefain · Rhostryfan · Rhos-y-gwaliau · Rhyd · Rhyd-ddu · Rhyduchaf · Rhydyclafdy · Rhydymain · Sarnau · Sarn Mellteyrn · Saron · Sling · Soar · Talsarnau · Tal-y-bont, Abermaw · Tal-y-bont, Bangor · Tal-y-llyn · Tal-y-sarn · Tanygrisiau · Trawsfynydd · Treborth · Trefor · Tre-garth · Tremadog · Tudweiliog · Waunfawr