Yaɣ sheli | ashik ![]() |
---|---|
Tingbani shɛli din yina | Azerbaijan ![]() |
Intangible cultural heritage status | Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity ![]() |
Described at URL | https://ich.unesco.org/en/RL/00253, https://ich.unesco.org/fr/RL/00253, https://ich.unesco.org/es/RL/00253 ![]() |
Tɛmplet:Music of Azerbaijan "art of Azerbaijani Ashiqs" laɣim la yɛltɔɣatamalisi, salima salimbu,waa,ni nolini mini binkumda ŋmɛbu bɛ ka dɛma ni. Lala niŋsim ŋɔ nyɛla dalinli nima puuni yini zaŋ ti Azerbaijani kaya ni taɣada ka nyɛ din wuhiri bɛ tiŋgbani mini din guri Azerbaijani balli, litricha mini binkumda.
Di nyɛla bɛ ni ŋmɛri shɛli ni kopuz, binkumda din mali mihi, Azerbaijani Ashiqs binkumda din laɣim shɛŋa n-nyɛ yila kɔbishii, kukoli mini binkumda ni laɣim taba shɛli yila kɔbigu ni pihinu yila shɛli bɛ ni boli dastans, yɛltɔɣatamalisi miri kamani tusaayi, ni salima din zooi.
Tum yuuni 2009 "art of Azerbaijani Ashiqs" nyɛla bɛ ni zaŋ shɛli m-pahi Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity.
Zuŋɔ baŋsim bayana kundunima ni bachi din nyɛ Ashiq, ka di gbunni nyɛ "ninvuɣi so ŋun be yurilim ni", di yimi na Arabic mini Persian bachi ni. Baŋdiba shɛba nyami ka Ashiq nyɛ yɛltɔɣatamalisi salima yila n-ti Caucasus mini di tiŋgbani kuɣa. Zaŋ pahi o yila nima puuni, In addition to songs of his own, dɛma balibu dɛmbu ni, Ashiq nyɛla yɛltɔɣatamalisi mini salima.[1]
Ashiqs tuuli pilibu pili la 14-15th century, Book of Dede Korkut, din mali Oghuz Turks yɛltɔɣatamalisi lahabaya pam.[2][3]
16th century zaŋ kana, Azerbaijani ashiqs nyɛla din su ka lahi guli tiŋgbani balli, din wuhiri tiŋgbani mini wahi din wari amiliya yiya, di ka nyu mini salima salimbu churi ni.[4] 20th century ni, ashiq dɛma daa pili steeji nima zuɣu, ka radio mini telivisa niŋ bayana.
1930s piligu, "Art of Azerbaijani ashiqs", kamani USSR niriba kaya bikumda zaa daa nyɛla din be tiŋgbani Gɔmnanti nuu ni.[5][6] Soviet Union nyɛla ban puhi ka paɣi lala "art" ŋɔ, kaya taɣibu ni, ashiq art ti tabili "mugham art of Azerbaijan" nyɛla din lɛbigi ka meykhana mi nyɛ din pa mali tarisi. Yuuni 1938, Azerbaijani ashiqs tuuli laɣingu nyɛla din ʒini ka ashiq pam din laɣim zaŋ wuhi salo. Di churi bi puhiri Azerbaijan SSR ko amaa ni di tiŋ'kuɣa kamani Georgian SSR mini Armenian SSR, luɣ'shɛli bɛ ni daa dɔɣi Ashig Alasgar.
Ʒaamani Azerbaijan, Ashiqs baŋdiba daa pu la buyi zuɣu: wa'wariba mini Ashiq-yɛltɔɣatamalisi niŋdiba. Ashiq-wa'wariba, ban nyɛ salima salimbu nmbaŋdiba, bɛ zaŋ bɛ nuu pahi yɛltɔɣatamalisi ni.[7]
Ashiq-yɛltɔɣatamalisi niŋdiba, ni ban be salima salimbu ni, nyɛla ban niŋdi yɛltɔɣatamalisi. Azerbaijan tiŋgbani ni, lala Ashiqs ŋɔ bɛ daa booni ba la Ustad, din lɛbigibu Persian ni nyɛ "baŋda". Ashiq-yɛltɔɣatamalisi niŋdiba malila bɛ maŋmaŋa shikuruti, luɣ'shɛli bɛ ni wuhiri bɛ shikuru bihi ashiq baŋsima. Ashiq-yɛltɔɣatamalisi niŋdiba ban yuli du shɛba n-nyɛ Gurbani, ashiq Abbas ŋun yina Tufargan, Xəstə Qasım (Hasta Gasym), ashiq Valeh, Ashig Alasgar ni ban pahi pahi. Ka ashig yɛltɔɣatamalisi ko ka bɛ sɔŋ amaa di lahi nyɛla din sɔŋsi Azerbaijan kundunima sabbu.[8]
Ashigs din be Azerbaijan saha ŋɔ ka mali yuli shɛŋa n-nyɛ ashiq Zulfiyya, ashiq Nemet Qasimli, ashiq Ahliman, ashiq Adalat, ashiq Kamandar, Ali Tovuzly n-ti pahi ashiq Khanlar.[7] Zalimkhan Yagub ŋun lahi ka o nyɛvuli ni, Azerbaijan jintɔra mini Union of Ashiqs daambalo zaŋ yi yuuni 2015, gba daa nyɛla ŋun mali yuli.
Azerbaijan ni deei maŋsulinsi USSR nima sani nyaaŋa, Art of Azerbaijani ashiqs daa kpaŋsila dunia kampee niŋbu din jɛndi Azerbaijan kaya ni taɣada.
Zaŋ kana yuuni 2009, Azerbaijani Ashiqs kalinli dunia nyaaŋa zuɣu daa du m-paai ninvuɣi tusaata, ka bɛ zaŋli m-pahi UNESCO Intangible Cultural Heritage yuya ni.[4][9]
Azerbaijan tiŋgbani ni, ashigs dɛma ni dɛmdi shɛm malila balibu. Kamani ŋmahinli, ashig kam zaanimi n-tiri tiŋgbana yaɣa kamani Ganja, Kalbajar, Gazakh, Tovuz n-ti pahi Borchali.[10] Di tooi zooya ka ashigs dɛma chani ni balaban deendɛmda mini pɔhim binkumda, amaa din kuli nyɛ ashigs binkumda zaɣi maŋli nyɛla bɛ ni nya ka shɛli nyɛ Azerbaijani saz.[11] Ashigs malila baŋsim niŋsim nim wali taba din doli ŋɔ na ni:
Azerbaijani Ashiq yɛltɔɣatamalisi balibu shɛŋa n-nyɛ goshma, dastan, ustadnameh, n-ti pahi di yɛltɔɣatamalisi ni be shɛm — gerayli, divani, tajnis.[8]
Goshma n-nyɛ Ashiq salima yɛltɔɣatamalisi balishɛli din niŋ bayana. "Syllables" kalinli din be goshma ni tooi paai pia ni yini. Goshma maŋmaŋa gba nyɛla din pu balibu pam kamani Gozallama — balishɛli din wuhiri ʒilɛli viɛlim mini ninsali yɛltɔɣa, Tashlama — balishɛli din zaɣisiri ninsalinima tuun yoya, n-ti pahi Agyt — yɛla teebu kari.[12]
Dastan (Tɛmplet:Lang-fa "story"[13][14]) nyɛla balishɛli, din Eastern yɛltɔɣatamalisi ni ko, amaa ka lahi be Western yɛltɔɣatamalisi ni (n-ti tabili kali salima). Dastans ni, ashiqs kahigiri la niya suma, yurilim lahabaya mini taarihi yɛltɔɣa di kpa talahi.[15][16]
Kali yɛltɔɣa zuɣuri din be din ni shɛŋa chaŋmi ti gbaai yila mini wuhibu din jɛndi biɛhi suŋ.[16][17]
Tɛmplet:Middle Eastern music Tɛmplet:UNESCO Oral and Intangible music Tɛmplet:Intangible Heritage Azerbaijan