Frank Gibbs Torto | |
---|---|
Ankara, 1921 | |
Kpibu shee | Ghana, 1984 |
Education | |
Shikuru shɛli o ni chaŋ | Accra Academy (en) ![]() Achimota School |
Tuma | |
Tuma | chemist (en) ![]() |
Ŋun kpuɣi o tuma | University of Ghana |
Frank Gibbs Tetteh O'Baka Torto, FGA, MV (10th October, 1921 – May 1984) daa nyɛla Ghana bɛ ni boli so ni chemist mini professor la n be University of Ghana puuni. Ŋuna n daa nyɛ bɛ ni n boli so ni founding member la, zuɣulana paai pɔi ka daa n ti lɛbi zuɣulana n-ti Ghana Academy of Arts and Sciences.
Bɛ daa n dɔɣila Frank Gibbs silimin gɔli October biɛɣu pia dali, yuuni 1921 puuni, Accra tingbani ni.[1]
O daa nyɛla ŋun n chaŋ o elementary schools bɔbigu shɛŋa din n be Gold Coast puuni. Yuuni 1931 la puuni, o daa nyɛla school's foundation students la puuni yino n chaŋ Accra Academy puuni.[2] O daa nyɛla ŋun n daa n naai o bɔhimbu yuuni 1936 la puuni ka daa n chaŋ n ti pahi intermediate department of Achimota College nima zuɣu yuuni nyaaŋa ni o bɔhim an intermediate bachelor's degree shɛli o ni daa n deei n yina yuuni 1941 puuni la. Yuuni 1942 la puuni, o daa n chaŋla United Kingdom ni o ti n tuɣi o bɔhimbu tertiary education puuni. Bɛ daa n deegi o n niŋ Queen Mary University of London din daa n-nyɛ constituent college n-ti University of London la ka o daa n niŋ o bɔhimbu bin din n gbaai bachelors level la ni; ka daa n ti yina ni bɛ ni n boli shɛli ni first class honours la[3] hali ni o doctorate level puuni ka bɛ daa n ti lahi n-ti o doctorate (Ph.D.) degree chemistry puuni yuuni 1947 la ni.[4][1][5][6]
O ni daa n niŋ o bɔhimbu silimin tiŋa maa puuni n naai, o daa n labila Ghana yuuni 1947 la puuni ka daa n chaŋ n ti pahi faculty of Achimota College's intermediate department nima zuɣu n nyɛ karimba. Yuuni nyaaŋa, saha shɛli puuni bɛ ni daa n kpa University College of the Gold Coast la n naai o mini Walter Warwick Sawyer, D. K. Baldwin n ti pahi Mary C. Charnley ban zaa daa n be lala Intermediate department maa puuni la nima daa nyɛla bɛ ni daa n piigi shɛba ka bɛ daa n lɛbi tuuli karimbanima ban daa n yɛn nyɛ bɛ ni boli shɛli ni the nucleus la n-ti university maa teaching faculty[7] ka dinbɔŋɔ daa n ti che ka o daa n lɛbi tuuli karimba so ŋun daa n yi Ghana na ka nyɛ university maa karimba.[8] Ŋuna n daa nyɛ chemistry karimba n-ti university maa yuuni 1948 la puuni ka daa n ti lɛbi di karimba kpɛma yuuni 1957 la puuni. O daa n ti lɛbila bɛ ni n boli shɛba ni Ghana UNESCO National Commission nima la puuni yino yuuni 1958 la puuni ka daa n lɛbi bɛ ni n boli so ni founding member la n-ti Ghana Academy of Arts and Sciences yuuni 1959 la puuni.
Yuuni nyaaŋa, o daa nyɛla bɛ ni daa n piigi so ka o lɛbi bɛ ni n boli so ni scientific consultant la n-ti United Nations nima. Yuuni 1962 la puuni o kpaŋmaŋa daa nyɛla din n ʒi o n tahi professorship status ka daa n ti lahi n lɛbi chemistry department nima la toondana.[9][10] Lala yuuni maa puuni yaha, bɛ daa n pa o la yupapaa n boli o Stephen Oluwole Awokoya. Ŋun daa n ti o lala yuli maa n-nyɛ lala saha maa Secretary-General of the United Nations; U Thant bɛ ni n boli shɛba ni scientific secretaries la puuni niriba anii n ti United Nations conference on the application of science and technology for the benefit of less developed areas nima, din daa n-nyɛ ʒenahigu shɛli bɛ ni daa n ʒini Geneva, Switzerland puuni la.[11] Yuuni 1965 la puuni, o daa nyɛla bɛ ni daa n pii so Ghana Science Association nima la zuɣulana, di yuuni nyaaŋa ka o daa n lahi lɛbi ʒengama laɣingu shɛli bɛ ni n boli ni the Association of Science Teachers nima la gba zuɣulana.[12]
Silimin gɔli October, yuuni 1968 la puuni, ŋuna n daa nyɛ bɛ ni n boli so ni visiting fellow la Churchill College, University of Cambridge puuni.[13][14][15] Ŋuna n daa na nyɛ bɛ ni daa n piigi so ka o nyɛ dean of the faculty of Science n be University of Ghana puuni yuuni 1969 la puuni. Lala zaashee ŋɔ daa nyɛla o ni daa n deei shɛli Alan Nunn May sani ka daa n gbubi li hali ni yuuni 1971 la puuni.[16] Yuuni 1972 la puuni, o daa nyɛla ŋun daa n pahi bɛ ni n boli shɛba ni continuing committee n-ti Pugwash Conferences on Science and World Affairs nima la zuɣu.[17][18][19] Yuuni 1973 la puuni ŋuna ka bɛ daa n lahi piigi ka o lɛbi dean of the faculty of science bɛ ʒenahigu din daa n pahiri ayi puuni.[20] O daa nyɛla ŋun daa n niŋ yuuni lala zaashee ŋɔ din puuni. Yuuni 1978 la puuni, o daa nyɛla ŋun daa n tum n-ti bɛ ni n boli shɛba ni United Nations advisory committee la nima Science, Technology n ti pahi yɛl'muɣisira din n kuli n be ʒenahigu kam puuni la nima puuni.[21][22]
Yuuni 1979 la puuni, bɛ daa n piigi o mi ka o lɛbi bɛ ni n boli ninvuɣ'so ni chairman of the board of the Ghana National Manganese Corporation la. Lala yuuni maa puuni yaha bɛ daa n lahi n piigi o la zuɣulana paai Ghana Academy of Arts and Sciences puuni. O daa nyɛla ŋun daa n gbubi lala lala zaashee ŋɔ hali ni yuuni 1981 puuni saha shɛli puuni bɛ ni daa n piigi o ka o daa n lɛbi lala academic body maa zuɣulana.
Torto biɛhigu puuni, o nyɛla ŋun daa n tum n-ti laɣinsi mini committees dabam dabama pam ka ŋa shɛŋa nyɛ; the Council for Scientific and Industrial Research – Ghana n ti pahi the Council of the Centre for Scientific Research into Plant Medicine. O daa lahi n nyɛla an editorial board nima n-ti West African Journal of Biological and Applied Chemistry nima la puuni yino.[23][4][1][5][6]
O nyɛla ŋun daa n deei the member of the Order of the Volta pin'gahindili la.[1]
O yuli ka bɛ daa n zaŋ n-ti University of Ghana pin'gahindili n-ti di best graduating student chemistry puuni maa.[24]
Lala University of Ghana maa Chemistry building daa n lahi nyɛla bɛ ni daa n zaŋ o yuli n-ti shɛli.[25]
Frank n sabi bukunima pam ka bɛ daa n zaŋ ŋanima n wuhi salo scientific mini general publications nima puuni. O tuma nyɛla din n be lahabali chuɣu bukunima kamani; the Journal of the Chemical Society, Nature (journal), West African Journal of Biological Science n ti pahi the Ghana Journal of Science nima puuni.[26] O tum'shɛŋa n-nyɛ;
Frank daa n lola Iris Aku Torto (née Akwei) amiliya yuuni 1949 la puuni. Bihi ata ka o mini o daa n dɔɣi; Oboshie Adjua Torto, Obodai Torto n ti pahi Ofori Torto. O daa nyɛla ŋun daa n zooi ka o wumdi yila ka lahi n ŋmɛri classical piano gba o vuhim saha puuni .[4][1][5] O daa n kani la silimin gɔli May, yuuni 1984 puuni.[30][31]