Yaɣ sheli | martial art ![]() |
---|---|
Zuliya wuhibu | 택견, 태껸 ![]() |
McCune-Reischauer labi sabi Roman ni | T'aekkyŏn ![]() |
Sabbu din labi sabi Roman sabbu ni | Taekgyeon ![]() |
Tiŋa | South Korea ![]() |
Tingbani shɛli din yina | Korea, South Korea ![]() |
Intangible cultural heritage status | Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, National Intangible Cultural Heritage in South Korea, National Intangible Cultural Heritage in South Korea ![]() |
Lahabaya dundɔŋ din mali dihitabili | http://www.krtga.com/, http://www.taekyun.org/, http://taekkyonkorea.com/, http://www.taekkyeon.org/ ![]() |
Described at URL | https://ich.unesco.org/en/RL/00452, https://ich.unesco.org/fr/RL/00452, https://ich.unesco.org/es/RL/00452, https://english.cha.go.kr/chaen/search/selectGeneralSearchDetail.do?mn=EN_02_02&sCcebKdcd=17&ccebAsno=00760000&sCcebCtcd=33&pageIndex=1&ccebKdcd=17&ccebCtcd=, https://www.heritage.go.kr/heri/cul/culSelectDetail.do?ccbaCpno=1273300760000 ![]() |
Taekkyeon | |
---|---|
Popular spelling | |
Hangul | |
---|---|
Hanja | |
Revised Romanization | Taekgyeon |
McCune–Reischauer | T'aekkyŏn |
IPA | tʰɛk̚k̕jʌn |
Dictionary spelling | |
Hangul | |
Hanja | |
Revised Romanization | Taekkyeon |
McCune–Reischauer | T'aekkyŏn |
Taekkyon, Taekgyeon, Taekkyeon, or Taekyun (Korean: 태껸/ 택견/ 托肩, pronunciation: Korean pronunciation: [tʰɛk̚k͈jʌn]) di nyɛla taba ŋmɛbu din nyɛ dɛma.
Di nahingbana n-nyɛ napɔŋ bala chandi, napɔna yaabu balibu shɛli bɛ ni booni pum balki, be "stepping-on-triangles". Taekkyon chanimi n nuchahi ni baŋsim mini napɔna din yɛn tooi sɔŋsi n luhi nira. Taekkyon mali gbaya ni mini ningnuna zaa lɛbigibu balibu mini bɔɣiri tuma din zooi. Bɛ booni la ŋun niŋdi Taekkyon "Taekkyon-kkun".
Tum 20th century, Taekkyon leei la din neei Korea binyɛri shɛŋa din gari. Di zuɣu, di nyɛla din bɔ shɛhira nima n-ti ʒaamani Korea lala taba ŋmɛbu ŋɔ ka nyɛ Korea taba ŋmɛbu zaɣ'kurili din na min' bɛni.[1] Di daa kuli che bela ni di kpihim Japanese Occupation ʒaamani, pɔi ka di daa naan yi lahi labi neei Korean Tɔbu nyaaŋa. Di nyɛla din duhi Taekwondo yuli zuɣusaa.[2]
Taekkyon n daa nyɛ tuuli taba ŋmɛbu shɛli bɛ ni kali pahi UNESCO Intangible Cultural Heritage. Dini n lahi pahiri 76th Intangible Cultural Property of South Korea.[1][3][4]
Taekkyon taarihi di ka kahigibu. Bɛ buɣisirili mi ka di nyɛ taba ŋmɛbu, ka di nyɛ din daa naan tooi pili Subak piligu ha bee din daa nyɛ salima dɛma. D lahi balli din tuui sabi sɔŋ daa sabi la King Jeongjo (1776–1800) ʒaamani, Joseon Dynasty saha,buku din yuli booni Jaemulbo ni (bɛ ni daa lahi booni shɛli Manmulbo), din lahi mali '2nd century Book of Han" shɛhira taba ŋmɛbu dɛma din yuli bi boli. Lala sabbu ŋɔ ni, sasabira, Lee Sung-Ji lahi pahi "3rd century" shɛhira ka yɛli ni lala kompateesa maa ŋmanila Taekkyon din daa bɛni saha:[5]
Bachi din nyɛ Taekkyon sabbu Hangul ni, din wuhiri di niŋgbuna niŋbu ni tarimba ka bachinima din pahi mi sabiri hanja ni.
Song Deok-gi who was the main preserver of Taekkyon during the 20th century, writes in the preface of his only book: "It cannot be said for sure when and how Taekkyon came into existence, but until the end of the Korean kingdom, certain people did Taekkyon together."[6]
Taekkyon ni yɛn tuui sabi n niŋ kundu nima ni, Stewart Culin n daa sabili n-niŋ o buku din yulli booni Korean Games ni, o daa sabili la yuuni 1895.[7]Yuuni 1921 kundu, Haedong Jukji (East Sea Annals), Choe Yeong-nyeon ni sabi shɛli, Bɛ boli la Taekkyon din ni "flying leg technique".[8][9] Taekkyon daa nyɛla deen shɛli bɛ ni dɛmdi pam Joseon saha. Di balibu buyi n daa beni lala saha: Linjimanima n daa niŋdi yini, ka yini maa mi nyɛ dɛma, ka di mini Ssireum yuli daa du saha yini. Bɛ daa tooi dɛmdi la lala dɛma ŋɔ churi puhibu ni, ka sokam chani dini. Ŋmahinli, Dan-O-Festival puhibu ni, kompatiisa shɛli bɛ ni boli Gyeoll-yeon-taekkyon ka bɛ daa zali. Ninvuɣi so ŋun tooi bu niriba anu m-pa taba ka bi vuhi nyɛla ŋun ni tooi yi n-ti vuhi ka lahi labi na[10]
20th century piligu ha, Hanyang (Seoul) tiŋ'zuɣu ni ko ka bɛ daa niŋdi li, Jongro distriki. "Japanese daabilgu" din daa doli nyaaŋa daa kana ti mɔŋ tiŋbihi zabili, ka di daa che biɛla ni di kpihim lala dɛma ŋɔ.[11]
Korean War din daa doli na daa chala baŋdi yino ko: Song Deok-gi. O daa be la bahigu nima baŋdiba baŋsim ni daa lɛ shɛba baŋsim baŋdi ŋun yuli booni Im Ho saha,[12] o daa zaŋ la o tuma ŋɔ m-be ashili ni lala Japanese daabiligu ŋɔ saha pɔi ka daa naan yi ti lahi kpuri di labi niŋ. O ni daa niŋdi di balishɛli maa yuli n daa booni "Widae" ("high-village"), Sajik nyaaŋa. Song nyɛla ŋun niŋ kpaŋmaŋa ni Taekkyon naba nyɛ n zani, di ni niŋ ka ʒaamani baŋsim maa pam yina o sani la. Di daa yila polo salo ni 26 March 1958 lala taba ŋmɛbu ŋɔ ni daa buɣisi n-ti zuɣulana Syngman Rhee dɔɣim dabisili chuɣu puhibu ni,ka Song daa leei "the Last Taekkyon Master of the Joseon Dynasty" lala saha maa.
Deok-gi lɛ la niriba bela baŋsim ŋɔ ka bɛ mi gba zaŋ wuhi shɛba. Anashaara goli June 1, 1983, O shikuru bila ŋun yuli booni Shin Han-seung kpaŋmaŋa puuni, Taekkyon daa kpe "Important Intangible Cultural Asset No. 76" pubu ni, Korea gɔmnanti n daa niŋ li. Niriba ayi puuni yino mo m su lala pubu ŋɔ. Song Deok-gi mini Shin Han-seung daa nyɛla ban doli nyaaŋa na ti deei "national treasure status" South Korea gɔmnanti n daa zali ba lala zaasheei ŋɔ.[13] Tuuli Taekkyon kmpateesa daa niŋ la Busan Anashaara goli June 30, 1985.[14] Din nyaaŋa, shikuru pala nyɛla din kpa, ka di zu`gu pirigi Taekkyon n-ti ban doli Song wuhibu (ʒaamani Widae Taekkyon Preservation Association), ni Shin haaya niŋdiba,ban zaɣa be dɛma ni yiɣijan ni ka wuligiri li n gindi dunia zaa.
Deok-Gi kpila Anashaara goli 23 July 1987, yuun pihiwɔi ni anahi ni. Anashaara goli November 2011, Taekkyon daa nyela UNESCO ni daa baŋ shɛli yɛla ka daa zaŋ li m-pahi Intangible Cultural Heritage List ni,[4] ka niŋ tuuli din pahi UNESCO zaba kpɛriti yuya ni, din pahi n-nyɛ Ssireum.[15]
Taekkyon chnimi ni tab'bu, nuhi ŋmɛbu, duna, kpunkpaŋguhi sabu, taba dihibu, taba kpuɣ'labi, kɔb'tuɣa kparibu, ni taba gbahibu.[16] Ningbuna yaɣa zaa bela Taekkyon dɛma ni ama di kuli yi polo n-nyɛ tabbu, ŋmɛbu,ni bɔɣiri gahibuka leei bi ti tiŋgbani ni zabili soli, di chanimi ni taba kpug'labi balibu,luhibu, ni gbahibu balibu.[17]
Taekkyon zaba zabiri ŋɔ baligiri la bɛ ningbuna. Ŋmɛbu nahingbana puuni yini n-nyɛ bɛ ni booni shɛli gumsil bee neung-cheong: di tooi zooi la gbani bu mini duna teebu, ka di biɛhigu ŋmani waa wabu.Lala napɔŋ nobɔ ŋɔ lahi nyɛla bɛ ni niŋdi shɛli Korea ninpɔbirisi waa ni Talchum, di zuɣu di lala dibaa ayi ŋɔ ŋmanila taba yaɣ'shɛli: di biɛhigu `nmanila waa wabu.
Nahingbaŋ di gahim Taekkyon ni nyɛla naba chandi din nyɛ gɔna dibaa ata ka bɛ boli li pumbalki bee pum balbki (품밟기) ka di biɛhigu ŋmani waa. PumbalkkI gbunni nyɛla "to step the Pum". Pum buɣisila hanja 品 gɔna dibaa ata, di ni niŋ ka pumbalki gba mali gɔna dibaa ata la. Lala hanja "Pum" `ŋɔ gbuuni nyɛla "level" bee "goods", amaa di ni be shɛm maa zuɣu ka bɛ booni li lala maa, amaa ka di gbunni maa.[18] Napɔŋ tuma nyɛla sooch ka doli taba ka tooi sɔŋdi ni lɛbigibu polo. Ni chɛla din kpaŋsiri sheeni yaa.
Taekkyon's pumbalkimalila gɔna dibaa ata (△).Luɣi yina ka bɛ niŋdi li.
Hwalgaejit ŋmanila noonsi kɔbiri n yiɣiri shɛm. Di gubu tooi zooi la ka a taɣi a maŋ ka che a mini ŋun zabiri gɔhibu bee o ŋmɛri. Hwalgejit chandi yihiri la kpɛŋ ningbuna ni n labisiri bɔɣiri ni ka di tahiri valimbu na.
Taekkyon nyɛla din yuli du ni di naba zaŋ tum tuma polo ka nadaa nima ti li yɛltɔɣataɣamalisi yuya kama "one-hundred godlike flying leg skills" (baek gisintong bigaksul), "leg art" (gak sul), bee "flying leg skills" (bi gak sul).[19][20] Ʒaamani Taekkyon shikuruti wuhirila tabbu balibus, tiŋgbani ni, sunsuuni, ni zuɣusaa yiɣibu. Baŋsim shɛŋa bɛ ni mali n kpuɣiri gbaya maa n chani sunsuuni zooya, ka bɛ booni li gyeot chigi, ni nyaaŋa zaŋ labisi na puuni.
Tum nadaa zaa di ni mali ŋmɛbu balibu la, Taekkyon lahi nyɛla din mali nuhi ŋmɛbu balibu. Bɛ kuli zahindi la ningbuna luɣili kam ka mali bɔɣu maa zaa tumdi tuma: nuchee, kpunkpaŋ guwa, nuu nyaansi, nubihi nyoya ni.
Nuhi daa na nyɛla bɛ ni mali shɛli n guri bɛ maŋsi pɔi ni "Widae style",Saha ŋɔ shikuruti dibaa ata din bɛni maa wuhiri li mi ka di nyɛ "Yetbeop Taekkyon".
Taekkyon lahi nyɛla ka a kpuɣi a mini ŋun zabiri n luhi tooni bee nyaaŋ. Di yi niŋ ka yino bɛ zani viɛnyɛla ŋun bala maa ni tooi doli o ni labbu . Din kpa talahi nyɛla ka a zaŋ a mini ŋun zabiri maa maŋmaŋa yaa n tuhi o.
Lala dini ŋɔ nyɛla a ni yɛn niŋ shɛm kpari a mini ŋun zabiri lɛbigibu. Ka a kpari o kɔbi tuɣa ka doli o ni nuu bee gbali.
Taekkyon dɛma pa nyɛla din niŋ ʒemana dɛma mini kompateesa din niŋdi shikuruti dibaa ata ni Korea. Taekkyon niŋbu yi ti nyɛ kompateesa, di mali a di niŋbu tariga, ka di yaa jɛndi gbaabu mini tab'bu ko. Maaku nima tibu doli la ayi luhi amini ŋun kpa maa, n daagi o yihi baŋ maa ni, bee a yi tabigi o zuɣu ni. Zuɣuri gbibu mini nuhi ŋmɛbu ka din ni, ka daa tibu gba bɛ saɣiti. Zuɣuni tabigibu maa tooi niŋdi lala yomyom amaa di bi tabigiri yaa zaa ,ka zab'zabiriba dii bi ŋmɛri taba luhiri kamani western Boxing bee Muay Thai la. Luhibu buta ka bɛ tooi mali m-piiri ŋun di—ŋun tooi daŋ ponchi dibaa ayi nyabu. Amaa, ʒaamani tinsi shɛŋa gba malila bɛ zalisi.Ban kpa taba maa zaani la zaɣ'kpulli, ka taɣiri bɛ napɔŋ chanda ni pumbalkki.
Taekkyon la~`ginsi pam pa be Korea mini tiŋ'duya. Di shɛŋa n-nyɛ:
Widae Taekkyeon Preservation Society, ka bɛ lahi booni li World Wide Taekkyon Organization (WWTO) bee ka bɛ ŋmaali jia Widae Taekkyeon. Di be la Seoul mini Los Angeles. Di kpamba n-nyɛ Lee Jun-seo (1962-) mini Ko Yong-woo (1952-), Song Deok-gi shikurubihi kura.[21] Song Deok-gi mini Lee Jun-seo n daa kpa lala laɣingu ŋɔ yuuni 1983 ka bi kari taɣibu nima din kana din ni 1980s sunsuuni.[22][23]
Taekkyon lahi nyɛla bɛ ni niŋdi shɛŋa dunia shikuruti yaɣa kamani Australia, China, Denmark, France, Germany, Japan, Kazakhstan, Norway, Russia, United Kingdom n-ti pahi USA.
Medieval taarihi wuhiya ni soya zuɣu zaba dɛma daa nyɛla din be Korea lala saha maa, zaŋ hali ni 20th century. Pirim la "elite's scorn" mini "contempt for martial activities" zuɣu, Taekkyon daa nyɛla bɛ ni nya ka shɛli nyɛ shintoani ka di mini binyɛr'shɛŋa gabiri taba:[28] Sibak (시박),[28] Pyeonssaum (편싸움),[29] Nalparam (날파람),[30] Nanjanbaksi (난잔박시),[31] Taegyeok (태격).[32] Saha ŋɔ zaba ŋɔ napɔŋ nɔri shɛŋa bɛn ka bɛ tɛhi ni di nyɛla shikuruti dibaa ata ni ʒi shɛli na "Yetbeop Taekkyon" be "Old style Taekkyon".[33]
Ʒaamani lahiʒibu lahabali bɛni ni Taekkyon nyɛla tabbu dɛma kamani "nadaa Taekwondo" salo nima nini ni. Din bɔŋɔ bi yi shɛli pahi la Taekwondo ni yɛligi niŋ Korea zaa tiŋgbani dɛma Korean War nyaaŋa la. Tum din nyaaŋa, Taekkyon nyɛla salo zaa ni baŋ shɛli ka di nyɛla "Taekwondo association and rendition" din mali lahabali din bi paai ni ka di nyɛla lahabaya din yina ka di yaa jɛndi tabbu polo.[34] Di mini Taekwondo piligu mɛmi n tam Taekkyon zuɣu maa zaa yoli, ka di yuli maa yaɣ'shɛli tɔm mɛ n tam di zuɣu,[35][2][36] di lala binyɛra dibaa ayi ŋɔ ka din che ka di miri taba.[37] Lala n-nyɛli, Taekkyon laɣingu bi nya ka di tabi taekwondo, ka zaɣisi zaa ni bɛ bi nya di ni tabi li shɛm.[38]
![]() |
Wikimedia Commons has media related to Taekkyeon. |