Varto

Varto
Melumat
Tewr Qeze
Dewlete Tırkiya
Merkez Varto District
Wılayet Varto District
Nıfus 31 169
Berziye 1 650 m
Seate UTC+03.00
Geokod 298088
Wikidata sera bıvurne

Varto (be Usmanıcki: وارطو) ya zi Gımgım (be Usmanıcki: کوم کوم) yew qezay Muşiya. Qezay Vartoy, Muş de zımey rocawani de ca gêna. Zımey xo de qezay Xınısi, rocawan (ğerb) de wılayetê Çolig u qezay Bulanıği, veroc (cenub) de zi sûka Muşi estê. Varto, qezay zerrey Muşi ra tepeya gırdiye ra qezaya dıyına.

Varto de des medeniyetan hıkum kerd: Medi, Persi, Parti, Romayıci, Bizansıci, Selçuqıci, Aqqoyunıci, Qereqoyunıci u Osmanıci. Tarixê 1923y de, Cumhuriyetê Tırkiya hekimıyet ard Varto. Namey Vartoy zıwanê Ermeniki qısey "vard" (վարդ)i ra yeno pêra. No qıse be xo, zey xeylae qısey, Partki ra kewto Ermeniki miyan u mena cı "vıl(ık)"a (çıçega) ya ki gula; Ewıstki de vardâ- bi.

Riyê erdê Vartoy 1418 km²'o. Zerrey Muşi de %17,3 ca gêno. Erdê Vartoy koyıno u xeylê koê berzi estê. Her hetê xo be ko gırewtiyo, na qeza Muşi de tewr cao berz dero. Na qeza de Koyê Bingoli berzbiyena xo hetê koanê Çoligi ser, hete veroci (cenub) 3000 metreyo, hetê Xamırpêtio, Koyê Şerefedini de 2300 metre ra berzê.

Varto de dı çhemi (roy) estê. Namey roan Çhemê Muradi u Çhemê Bingolio. Qeza caê xo ebe Roê Muradi be awa Çoligi bi ninan bena dı lete. Roê Muradi hetê rocvetışi (şerq) ra yeno. Hetê rocvetışê rocawani (ğerb) ra zey sinori miyan de qezan ra vêreno ra. Hetê dewanê "Kayalıderey" ra awa Çoligi zey yew zendi (henışk) gêno, ebe hetê veroci ser ca verdano, şono.

Varto de yew gol esto. Namey cı Xamırpêto (Tırki: Akdoğan). Golê Xamırpêti rocvetışê (şerq) Vartoy dero. Verocê na goli de ki hema golê Xamırpêtio qıc ca gêno.

Tarixê Vartoy de hirê bûmlerzê gırdi estê. Serra 1903ine de (tesirê bûmlerzi: 6,7) 2626 merdumi, serra 1946ine de (tesir zelzeley: 5,7) 839 merdumi, serra 1966ine (tesirê bûmlerzi: 6,9) 2118 merdumê Vartoyıci merdi. Zelzeley 1966ine de 2118 Vartoyıci merdê. No bûmlerz de qeza pêro rıjiyawa. Merdena serra 1985ine de nıfusê xo 44.116 biyo. Muş de hem erd de hem ki nıfusi de qeza çarina. Serra 1966ine de bûmlerzi ra tepeya xeylê peyay merdê u jew ki hem dewan de, hem ki zerrey qeza de xeylê bani rıjiyaê; sebeta nae ra ki xeylê koçberiye biya.

Nıfus u ekonomiye

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Merdumê Vartoyıci zafê; nıfusê Vartoy deva devê 50.000'io. Varto de hem zaf Zazay estê, hem ki Kurdi. Zazayê Vartoy Elewiyê, Kurdê Varto zêdêri Sunniyê. Varto de mılet suka Muşi de malê rençbertiye roşeno, dewan de ki rençberiye keno u mal-dewar keno weiye. Hêga ramıtene ra zêde mal, dewar kenê weiye. Mêşın u bızi xeylêrê. İtıka de tewr zêde genım rewiyeno. Zerzawat reseno ra, yemış ra say u muri xeylê estê.

Folklorê Vartoy de reqıs cao de hewl gêno. Kaykerdışê "Çhepki"yo ke namdaro, kayê Vartoyo. Veyvan de merdumê Vartoy çhepki zaf kay kenê. Xorti ki zaf hewesê nê kay kenê.

Nahiyey u dewê Vartoy

[bıvurne | çımeyi bıvurne]

Varto de dı nahiyey u 86 dewi estê.