मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन

मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन
२०१३ मी स्वामीनाथन
संसद सदस्य, राज्यसभा
In office
२००७ – २०१३
निर्वाचन‍‍ क्षेत्र मनोनीत
Personal details
जनम
मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन

७ अगस्ट १९२५
कुम्बकोणम, तान्जोर जिल्ला, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत (हालको तञ्जावुर, तमिलनाडु, भारत)
मृत्यु२८ सेप्टेम्बर २०२३(२०२३-०९-२८) (९८ वर्ष)
चेन्नई, तमिलनाडु, भारत
राष्ट्रियताभारतीय
अल्मा म्याटरकेरला विश्वविद्यालय (बीएससी)मद्रास विश्वविद्यालय (बीएससी)भारतीय कृषि अनुसन्धान संस्थान (जेनेटिक्समा एसोसिएटशिप)वागेनिंगेन विश्वविद्यालय (जेनेटिक्समा युनेस्को फेलो)क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय (पीएचडी)विस्कन्सिन विश्वविद्यालय (postdoc)
मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन
क्षेत्रवनस्पति विज्ञान, वनस्पति आनुवंशिकीविद्,आनुवंशिकी, साइटोजेनेटिक्स, पारिस्थितिक अर्थशास्त्र, बिरुवा प्रजनन, पारिस्थितिकी प्रविधि
कार्यस्थलभारतीय कृषि अनुसन्धान संस्थान (IARI; शिक्षक, शोधकर्ता र अनुसन्धान प्रशासकको रूपमा, 1954-1972)भारतीय कृषि अनुसन्धान परिषद् (ICAR; महानिर्देशकको रूपमा, 1972-1980)अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान संस्थान (IRRI; महानिर्देशकको रूपमा, 1982-1988)
डाक्टरी सल्लाहकारएच.डब्ल्यू. हावर्ड
सम्मान(पुरस्कार)पद्मश्री (१९६७) रेमन म्यागसेसे पुरस्कार (१९७१) पद्मभूषण (1972) विश्व खाद्य पुरस्कार (१९८७) पद्मविभूषण (१९८९)भारत रत्न (२०२४)
जिवनसाथीमिना स्वामिनाथन (विवाह 1955–2022) «Did not recognize date. Try slightly modifying the date in the first parameter.–Did not recognize date. Try slightly modifying the date in the first parameter.»"विवाह: मिना स्वामिनाथन to मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन" Location: (linkback://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%81_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%A8)

मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन' (७ अगस्ट १९२५ - २८ सेप्टेम्बर २०२३) एक भारतीय कृषिविद्, कृषि वैज्ञानिक, आनुवंशिकविद्, प्रशासक रे मानवीय थिए । स्वामिनाथन हरित क्रान्ति का विश्वव्यापी नेता थिए।[१] उहाँलाई मुख्य वास्तुकार भनिन्छ गहुँ रे धानका उच्च उपज दिने जातहरू परिचय रे विकास गर्न उनको नेतृत्व रे भूमिका भारतमी हरित क्रान्ति को लागि ।[२][३] स्वामिनाथनका नर्मन बोर्लागसँगको सहयोगी वैज्ञानिक प्रयासहरू, किसानहरू रे अन्य वैज्ञानिकहरूसँग जनआन्दोलनको नेतृत्व गर्दै रे सार्वजनिक नीतिहरूको समर्थनमी, भारत रे पाकिस्तानलाई १९६० को दशकमी केही अनिकाल जस्तो अवस्थाबाटी बचायो।[४][५] फिलिपिन्सको अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान संस्थान (IRRI) को महानिर्देशकको रूपमा उनको नेतृत्वले उनलाई 1987 मी पहिलो विश्व खाद्य पुरस्कार सम्मानित गर्नमी महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो, जुन कृषि क्षेत्रको सर्वोच्च सम्मान मध्ये एक हो।[६] संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम ले उहाँलाई "आर्थिक पारिस्थितिकीका पिता" भनेर सम्बोधन गरेको छ।[७] उनलाई हालै सन् २०२४ मी भारत गणतन्त्रको सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार भारत रत्न प्रदान गरिएको थियो।

स्वामिनाथनले साइटोजेनेटिक्स, आयोनाइजिङ विकिरण, रे रेडियोसेन्सिटिविटी जस्ता क्षेत्रमा आलु, गहुँ रे चामलसँग सम्बन्धित आधारभूत अनुसन्धान योगदान दिए।[८] उहाँ पुग्वाश सम्मेलनहरू रे इन्टरनेशनल युनियन फर कन्जर्भेसन अफ नेचर का अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो।[९][१०] 1999 मी, उहाँ 20 औं शताब्दीका 20 सबैभन्दा प्रभावशाली एशियाई व्यक्तिहरूको टाइम (पत्रिका) सूचीमी गान्धी रे टैगोरसँगै तीन भारतीयहरू मध्ये एक हुनुहुन्थ्यो।[२] स्वामिनाथनले शान्ति स्वरूप भटनागर पुरस्कार, रेमन म्यागसेसे पुरस्कार, रे अल्बर्ट आइन्स्टाइन विश्व विज्ञान पुरस्कार सहित धेरै पुरस्कार रे सम्मानहरू प्राप्त गरे।[७] स्वामिनाथनले 2004 मी कृषकहरूका लागि राष्ट्रिय आयोग को अध्यक्षता गरे, जसले भारतको खेती प्रणाली सुधार गर्न दूरगामी उपायहरू सिफारिस गर्यो।[११] उनी एमएस स्वामिनाथन रिसर्च फाउन्डेशनका संस्थापक थिए।[२] उहाँले "सम्बन्धित पारिस्थितिक हानि बिना चिरस्थायीतामी उत्पादकता" को आफ्नो दृष्टिकोण को वर्णन गर्न 1990 मी "सदाबहार क्रान्ति" शब्दको प्रयोग गर्नुभयो।[१][१२] उनी सन् २००७ रे २०१३ को बीचमी एउटा टोलीका लागि भारतीय संसदमी मनोनीत भएका थिए।[१३] आफ्नो कार्यकालमी उनले भारतमी महिला किसानको मान्यताका लागि विधेयक पेश गरे।[१४]

जीवन

[सम्पादन | स्रोत सम्पादन]

प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा

[सम्पादन | स्रोत सम्पादन]

स्वामिनाथनको जन्म कुम्बकोनम, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ७ अगस्ट १९२५ [१५] मी भएको थियो। उहाँ जनरल सर्जन एमके साम्बासिवन रे पार्वती थंगम्मल सम्बासिवनका दोस्रो छोरा हुनुहुन्थ्यो । ११ वर्षको उमेरमी, आफ्नो बुबाको मृत्यु पछि, स्वामिनाथनलाई उनका बुबाको भाइले हेरचाह गरे।[१६]

स्वामिनाथनले स्थानीय हाई स्कूल रे पछि कुम्बकोनमको क्याथोलिक लिटिल फ्लावर हाई स्कूलमी पढेका थिए,[१७] जहाँबाटी उनले १५ वर्षको उमेरमी म्याट्रिक गरे। [१८] बाल्यकालदेखि नै उनले खेती रे किसानहरूसँग अन्तरक्रिया गरे; उनको विस्तारित परिवारले चामल, आँप रे नरिवल बढायो रे पछि कफी जस्ता अन्य क्षेत्रहरूमी विस्तार भयो।[१९] उनले बालीको मूल्यमी उतारचढावले आफ्नो परिवारमी पार्ने असर देखे, मौसम रे कीराले बाली रे आम्दानीमी हुने विनाश सहित।[२०]

उनका आमाबाबुले उनलाई चिकित्सा अध्ययन गर्न चाहन्थे। यही कुरालाई ध्यानमी राखेर उनले प्राणीविज्ञानको उच्च शिक्षा सुरु गरे ।[२१] तर जब उनले दोस्रो विश्वयुद्ध को समयमी बङ्गालको अकाल को प्रभाव रे उपमहाद्वीपमी चामलको अभाव देखे, उनले आफ्नो जीवन भारतलाई पर्याप्त हुने खाना सुनिश्चित गर्न समर्पित गर्ने निर्णय गरे। [२२] आफ्नो पारिवारिक पृष्ठभूमिको बावजुद, रे चिकित्सा र ईन्जिनियरिङ्लाई धेरै प्रतिष्ठित मानिने युगसँग सम्बन्धित, उनले कृषि रोजे।[२३]

उनले केरलाको त्रिवेन्द्रमको महाराजा कलेज (अहिले केरला विश्वविद्यालयमी युनिभर्सिटी कलेज तिरुवनन्तपुरम भनेर चिनिन्छ) मी प्राणीशास्त्रमी आफ्नो स्नातक डिग्री पूरा गर्न गए।[१८]त्यसपछि उनले मद्रास विश्वविद्यालय (मद्रास कृषि कलेज, अहिले तमिलनाडु कृषि विश्वविद्यालय) मी 1940 देखि 1944 सम्म अध्ययन गरे रे कृषि विज्ञानमा स्नातक डिग्री हासिल गरे।[२४] यस अवधिमी उनलाई कृषि विज्ञानका प्राध्यापक कोटाह रामास्वामी द्वारा पनि पढाइयो।[२५]

सन् १९४७ मी उनी आनुवंशिकी रे बिरुवा प्रजनन अध्ययन गर्न नयाँ दिल्लीको भारतीय कृषि अनुसन्धान संस्थान (IARI) गए।[२६] उनले १९४९ मी cytogenetics मी उच्च भिन्नताका साथ स्नातकोत्तर डिग्री प्राप्त गरे। उनको अनुसन्धानले आलुमी विशेष ध्यान दिएर जीनस सोलानममी केन्द्रित थियो।[२७] सामाजिक दबाबका कारण उनले निजामती सेवाको परीक्षामी प्रतिस्पर्धा गरे, जसबाटी उनी भारतीय प्रहरी सेवा मी छनोट भए।[२८] यसैबीच, उनको लागि नेदरल्याण्डमा आनुवंशिकीमा युनेस्को फेलोशिपको रूपमी कृषि क्षेत्रमा अवसर सिर्जना भयो। उनले आनुवंशिकी रोजे।[२८]

संस्था निर्माण

[सम्पादन | स्रोत सम्पादन]

स्वामिनाथनले IARI मी आणविक अनुसन्धान प्रयोगशाला स्थापना गरे। उनले भारतमी अर्ध-शुष्क उष्णकटिबंधीय क्षेत्रका लागि अन्तर्राष्ट्रिय बाली अनुसन्धान संस्थानको स्थापना रे प्रवर्द्धनमी भूमिका खेले; इन्टरनेशनल बोर्ड फर प्लान्ट जेनेटिक रिसोर्सेस (अहिले बायोभर्सिटी इन्टरनेशनल भनेर चिनिन्छ) इटाली रे केन्यामी कृषि वन अनुसन्धानको लागि अन्तर्राष्ट्रिय परिषद। उहाँले चीन, भियतनाम, म्यानमार, थाइल्याण्ड, श्रीलंका, पाकिस्तान, इरान रे कम्बोडियामी धेरै संस्थाहरू निर्माण रे विकास गर्न मद्दत गर्नुभयो।[२९]


व्यक्तिगत जीवन र मृत्यु

[सम्पादन | स्रोत सम्पादन]

उनले मीना स्वामिनाथनसँग विवाह गरेका थिए, जसलाई उनले १९५१ मी भेटेका थिए जब उनीहरू दुवै क्याम्ब्रिजमा पढिरहेका थिए।[३०] तिनीहरू चेन्नई, तमिलनाडुमी बस्थे। तिनीहरूका तीन छोरीहरू सौम्या स्वामीनाथन (एक बाल रोग विशेषज्ञ), मधुरा स्वामीनाथन (एक अर्थशास्त्री), रे नित्या स्वामीनाथन (लैङ्गिक रे ग्रामीण विकास) हुन्।[३१]

गान्धी रे रमन महर्षि ले उनको जीवनलाई प्रभावित गर्नुभयो।[३२] तिनीहरूको परिवारको स्वामित्वमी रहेको २००० एकड जग्गामध्ये, तिनीहरूले विनोबा भावेको कारणलाई एक तिहाइ दान दिए।[३३] २०११ मी एक अन्तर्वार्तामी उनले भने कि जब उनी जवान थिए, उनले स्वामी विवेकानन्दलाई पछ्याए।[३४]

स्वामिनाथनको २८ सेप्टेम्बर २०२३ मी चेन्नईको घरमा 98 वर्षको उमेरमी मृत्यु भयो।[३५]

सार्वजनिक मान्यता

[सम्पादन | स्रोत सम्पादन]
द बी.पी. पाल शताब्दी पुरस्कार, भारतीय कृषि वैज्ञानिक स्वामीनाथनको नाममी २००६ मी नामकरण गरिएको सम्मानित ।





  1. ↑ १.० १.१ Cabral, Lídia; Pandey, Poonam; Xu, Xiuli (3 July 2021). "Epic narratives of the Green Revolution in Brazil, China, and India" (PDF). Agriculture and Human Values. 39: 249–267. doi:10.1007/s10460-021-10241-x. S2CID 237804269 Check |s2cid= value (help). Archived from the original (PDF) on 20 April 2024. Retrieved 5 March 2024.
  2. ↑ २.० २.१ २.२ Spaeth, Anthony. "Asians of the Century: A Tale of Titans. M.S. Swaminathan.", TIME. Time 100, 23-30 August 1999.
  3. ↑ "Swaminathan, Moncompu Sambasivan". Ramon Magsaysay Award. 1971. Archived from the original on 25 November 2021. Retrieved 25 November 2021. A cytogeneticist from India who made major advances in breeding sturdier, more productive and better quality plant types
  4. ↑ Quinn 2015, p. 418-420.
  5. ↑ Damodaran, Harish (13 August 2015). "A living legend: Swaminathan@90". The Indian Express. Retrieved 30 November 2021.
  6. ↑ Quinn 2015, p. 417-418.
  7. ↑ ७.० ७.१ Worth, Brett. "M.S. Swaminathan (Honorary)". The Hunger Project (in अङ्ग्रेजी). Archived from the original on 10 June 2023. Retrieved 25 November 2021.
  8. ↑ Kesavan & Iyer 2014, p. 2041-2042.
  9. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 2.
  10. ↑ Kesavan & Iyer 2014, p. 2045.
  11. ↑ Mishra, Dheeraj (27 December 2020). "Reality Belies Modi Govt Claims of Implementing Swaminathan Commission's Report". The Wire. Retrieved 26 November 2021.
  12. ↑ Quinn 2015, p. 426...'Evergreen Revolution' to mean increasing agricultural productivity in perpetuity without associated ecological harm...
  13. ↑ "M.S. Swaminathan". PRS Legislative Research (PRSIndia). Retrieved 30 November 2021.
  14. ↑ Bedi, Bani (30 July 2018). "The Centre Is Barely Serious About Recognising Women as Farmers". The Wire. Retrieved 30 November 2021.
  15. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 14.
  16. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 18-19.
  17. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 17.
  18. ↑ १८.० १८.१ Gopalkrishnan 2002, p. 22.
  19. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 9, 11, 12, 13.
  20. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 13.
  21. ↑ Yadugiri 2011, p. 996.
  22. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 24.
  23. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 25-26.
  24. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 25.
  25. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 26.
  26. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 28.
  27. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 28-29.
  28. ↑ २८.० २८.१ Gopalkrishnan 2002, p. 30-31.
  29. ↑ Kesavan & Iyer 2014, p. 2045-2046.
  30. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 84.
  31. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 84, 86.
  32. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 88.
  33. ↑ Gopalkrishnan 2002, p. 89.
  34. ↑ Yadugiri 2011, p. 1002.
  35. ↑ Ramakrishnan, T.. "M.S. Swaminathan, eminent agricultural scientist, passes away", The Hindu, 28 September 2023. (in en-IN)