Η δύναμη του πεπρωμένου
 | |
| Τίτλος | La forza del destino[1] |
|---|---|
| Γλώσσα | Ιταλικά |
| Ημερομηνία δημιουργίας | 1861 |
| Ημερομηνία δημοσίευσης | 19ος αιώνας |
| Μορφή | όπερα |
| Βασίζεται σε | Don Álvaro o la fuerza del sino |
| Χαρακτήρες | A surgeon[2], Mayor[2], The Marquis of Calatrava[2], Fra Melitone[2], Il Padre Guardiano (The Father Superior)[2], Maestro Trabuco[2], Preziosilla[2], Leonora[2], Don Carlo di Vargas[2], Curra[2] και Don Alvaro[2] |
| Τόπος | Ισπανία Ιταλία |
 Σχετικά πολυμέσα | |
| δεδομένα () | |
Η δύναμη του πεπρωμένου (ιταλ. La forza del destino) είναι μία όπερα σε 4 πράξεις του Ιταλού συνθέτη Τζουζέπε Βέρντι. Είναι γραμμένη πάνω σε ιταλικό λιμπρέτο του Φραντσέσκο Μαρία Πιάβε βασισμένο σε ένα ισπανικό θεατρικό έργο, το Don Álvaro ο la fuerza del sino (1835) του Άνχελ δε Σααβέδρα δούκα του Ρίβας, με μία σκηνή προσαρμοσμένη από το έργο Βαλενστάιν του Φρίντριχ Σίλερ.
Η δύναμη του πεπρωμένου συντέθηκε μετά από παραγγελία από την Αγία Πετρούπολη. Η παγκόσμια πρεμιέρα της όπερας έγινε λοιπόν στο Θέατρο Μπαλσόι Καμένι της Αγίας Πετρούπολης, στη Ρωσία, στις 22 Νοεμβρίου 1862 (10 Νοεμβρίου με το παλαιό ημερολόγιο που ήταν σε χρήση τότε στη Ρωσία).
Η δύναμη του πεπρωμένου ανεβαίνει ακόμα συχνά στις όπερες όλου του κόσμου, ενώ υπάρχουν αρκετές πλήρεις ηχογραφήσεις της. Επιπροσθέτως, η ουβερτούρα (εισαγωγή) της αναθεωρημένης εκδοχής της είναι μέρος του ρεπερτορίου για συμφωνικές ορχήστρες και παίζεται συχνά ως το εναρκτήριο κομμάτι σε συναυλίες.
Ιστορία παραστάσεων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μετά από κάποιες αναθεωρήσεις που ακολούθησαν την πρεμιέρα, παραστάσεις της όπερας δόθηκαν στη Ρώμη το 1863 (υπό τον τίτλο Δον Αλβάρο) και στη Μαδρίτη (με την παρουσία του συγγραφέα του θεατρικού έργου πάνω στο οποίο βασίσθηκε, του δούκα του Ρίβας). Στα επόμενα χρόνια η όπερα παίχθηκε στη Νέα Υόρκη και στη Βιέννη (1865), στο Μπουένος Άιρες (1866) και στο Λονδίνο (1867).
Ο Βέρντι πραγματοποίησε και άλλες τροποποιήσεις της όπερας, με προσθήκες από τον Αντόνιο Γκισλαντζόνι. Με αυτές έγινε η πρεμιέρα της στη Σκάλα του Μιλάνου, στις 27 Φεβρουαρίου 1869, και από τότε αυτή η μορφή της είναι η «στάνταρ». Οι σημαντικότερες αλλαγές ήταν μία νέα ουβερτούρα, η προσθήκη μιας τελικής σκηνής στην τρίτη πράξη (μετά τη μονομαχία του Κάρλο με τον Αλβάρο) και ένα νέο τέλος, στο οποίο ο Αλβάρο παραμένει ζωντανός αντί να αυτοκτονήσει πέφτοντας από έναν γκρεμό.
Κριτικές εκδόσεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Μία κριτική έκδοση όλων των μορφών της όπερας (με υλικό από την αρχική μουσική του 1861 που δεν είχε ποτέ παρουσιασθεί όπως είχε γραφεί) ετοιμάσθηκε από τον μουσικολόγο Φίλιπ Γκόσετ του Πανεπιστημίου του Σικάγου[3]. Στο Διεθνές Μουσικό Φεστιβάλ του Κάραμουρ (Caramoor International Music Festival) στη βόρεια Νέα Υόρκη παίχθηκε τον Ιούλιο του 2008 η μουσική της βερσιόν του 1862 μαζί με φωνητικά κομμάτια (που δεν είχαν παιχθεί ποτέ πριν) από τη βερσιόν του 1861[4].
Τα πρόσωπα του έργου
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]| Ρόλος | Φωνή | Διανομή στην πρεμιέρα 10/22 Νοεμβρίου 1862[5] (Μαέστρος: Edoardo Bauer (Baveri) |
Αναθεωρημένη εκδοχή Διανομή στην πρεμιέρα 27 Φεβρουαρίου 1869[5] (Μαέστρος: Eugenio Terziani[6]) |
|---|---|---|---|
| Μαρκήσιος του Καλατράβα | βαθύφωνος | Meo | Giuseppe Vecchi |
| Ελεονώρα, κόρη του | υψίφωνος | Caroline Barbot | Teresa Stolz |
| Δον Κάρλο ντι Βάργκας, γιος του | βαρύτονος | Francesco Graziani | Luigi Colonnese |
| Δον Αλβάρο, μνηστήρας της Ελεονώρας | τενόρος | Enrico Tamberlik | Mario Tiberini |
| Κούρρα, υπηρέτρια της Ελεονώρας | μεσόφωνος | Lagramante | Ester Neri |
| Πρετζιοσίλλα, νεαρή τσιγγάνα | μεσόφωνος | Constance Nantier-Didier | Ida Benzi |
| Δήμαρχος | βαθύφωνος | Ignazio Marini | Luigi Alessandrini |
| Μαέστρο Τραμπούκκο, ημιονηγός και πλανόδιος έμπορος | τενόρος | Geremia Bettini | Antonio Tasso |
| Πατέρας Γκουαρντιάνο, Φραγκισκανός ηγούμενος | βαθύφωνος | Gian Francesco Angelini | Marcello Junca |
| Αδελφός (φρα) Μελιτόνε (Μελίτων), Φραγκισκανός μοναχός | βαρύτονος | Achille De Bassini | Giacomo Rota |
| Χειρουργός | βαθύφωνος | Alessandro Polonini | Vincenzo Paraboschi |
| Χωρικοί, υπηρέτες, προσκυνητές, στρατιώτες και μοναχοί | |||
Ενορχήστρωση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Δύο φλάουτα (το ένα εναλλάσ. με πίκολο), 2 όμποε, 2 κλαρίνα (το ένα εναλλάσ. με μπάσο κλαρίνο), 2 φαγκότα, 4 κόρνα, 2 τρομπέτες, 3 τρομπόνια, 1 τσιμπάσο, τυμπάνια, κρουστά (ταμπούρο, μπάσο τύμπανο), 2 άρπες, έγχορδα της συμφωνικής ορχήστρας. Επί της σκηνής: Εκκλησιαστικό όργανο, 6 τρομπέτες, 4 τυμπάνια.[7]
Η υπόθεση του έργου
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Εισαγωγή
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η μουσική αρχίζει με το περίφημο μοτίβο της «μοίρας», μία δυσοίωνη ταυτοφωνία τριών μι στα χάλκινα πνευστά.
Πράξη Α΄
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το μέγαρο της οικογένειας της Ελεονώρας στη Σεβίλλη
Ο Δον Αλβάρο είναι ένας νεαρός ευγενής από τη Νότιο Αμερική (από το Περού;) με εν μέρει ινδιάνικη καταγωγή, ο οποίος έχει εγκατασταθεί στη Σεβίλλη, όπου δεν έχουν και την καλύτερη γνώμη γι' αυτόν. Ερωτεύεται την Ελεονώρα, θυγατέρα του μαρκησίου του Καλατράβα, που είναι αποφασισμένη να παντρευτεί μόνο κάποιον με την ευγενέστερη καταγωγή. Παρά το ότι γνωρίζει την απέχθεια του πατέρα της για τον Αλβάρο, η Ελεονώρα είναι βαθιά ερωτευμένη μαζί του, και αποφασίζει να αφήσει το σπιτικό της και την πατρίδα της για να φύγει μαζί του. Σε αυτή της την προσπάθεια τη βοηθά η υπηρέτριά της Κούρα (Me pellegrina ed orfana – «Εξόριστη και ορφανεμένη μακριά από το παιδικό μου σπίτι»).
Ωστόσο, ο μαρκήσιος μπαίνει αιφνιδιαστικά και ανακαλύπτει την Ελεονώρα και τον Αλβάρο μαζί. Αμέσως απειλεί τον Αλβάρο με θάνατο και, προκειμένου να διαλύσει κάθε υποψία για την αγνότητα της Ελεονώρας, ο Αλβάρο παραδίδεται. Ρίχνει το πιστόλι του κάτω, αλλά το όπλο τυχαία εκπυρσοκροτεί και τραυματίζει θανάσιμα τον μαρκήσιο, ο οποίος πεθαίνει καταρώμενος την κόρη του.
Πράξη Β΄
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σκηνή 1: Πανδοχείο στο χωριό Hornachuelos
Ο Αλκάλντε, αρκετοί χωρικοί αγωγιάτες και ο Δον Κάρλο του Βάργκας, ο αδελφός της Ελεονώρας, είναι συγκεντρωμένοι στην κουζίνα του πανδοχείου. Ο Δον Κάρλο, μεταμφιεσμένος σε φοιτητή του Πανεπιστημίου της Σαλαμάνκας με το ψευδώνυμο Περέδα, αποζητά εκδίκηση κατά του Αλβάρο και της αδελφής του (Son Pereda son ricco d'onore – «Είμαι ο Περέδα, ευγενικής καταγωγής»). Κατά τη διάρκεια του δείπνου η Πρετζιοσίλα, μια νεαρή τσιγγάνα, «λέει τη μοίρα» στους νέους άνδρες και τους προτρέπει να καταταγούν ως εθελοντές στον πόλεμο (Al suon del tamburo – «`Οταν τα τύμπανα κροτήσουν») για την ελευθερία της Ιταλίας, πράγμα στο οποίο όλοι συμφωνούν. Χωρισμένη από τον Αλβάρο, η Ελεονώρα φθάνει φορώντας ανδρικά ρούχα και γλιστρά έξω χωρίς να ανακαλυφθεί από τον αδελφό της.
Σκηνή 2: `Ενα γειτονικό μοναστήρι
Η Ελεονώρα βρίσκει καταφύγιο στο μοναστήρι (Sono giunta! ... Madre, pietosa Vergine – «έφθασα εδώ! Ω, δόξα τω Θεώ!»), όπου λέει στον ηγούμενο, πατέρα Γκουαρντιάνο, το αληθινό της όνομα και ότι θα ήθελε να περάσει το υπόλοιπο της ζωής της σε ένα ερημητήριο. Ο ηγούμενος απαριθμεί τις δοκιμασίες που θα πρέπει να περάσει. Η Ελεονώρα, ο Γκουαρντιάνο, ο φρα Μελιτόνε και οι άλλοι μοναχοί προσεύχονται από κοινού.
Πράξη Γ΄
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σκηνή 1: Μια δασική περιοχή κοντά στο Βελλέτρι της Ιταλίας
Στο μεταξύ ο Δον Αλβάρο έχει καταταγεί στον ισπανικό στρατό με το ψευδώνυμο Δον Φεδερίκο Ερέρος (La vita è inferno ... Ο tu che in seno agli angeli – «Η ζωή είναι μια κόλαση για τους δυστυχισμένους....Ω, αγαπημένη μου, ανυψωμένη ανάμεσα στους αγγέλους»). Μια νύχτα σώζει τη ζωή του Δον Κάρλο, ο οποίος υπηρετεί στον ίδιο στρατό με το ψευδώνυμο Δον Φέλιξ Μπόρνος. Γίνονται στενοί φίλοι και πηγαίνουν μαζί στη μάχη.
Σκηνή 2: Το διοικητήριο
Σε μία από τις μάχες ο Δον Αλβάρο νομίζει ότι έχει πληγωθεί θανάσιμα και εμπιστεύεται στον Δον Κάρλο μία βαλίτσα που περιέχει μια δέσμη από επιστολές για να τις καταστρέψει μόλις ο Δον Αλβάρο πεθάνει (Solenne in quest'ora – «Ορκίσου μου, τούτη τη μεγάλη ώρα»). Ο Δον Κάρλο έχει ορκισθεί να μη διαβάσει τις επιστολές, αλλά υποψιάζεται τον φίλο του (Morir! Tremenda cosa! ... Urna fatale del mio destino – «Το να πεθάνεις! Τι τρομερό πράγμα... Φύγε μακριά, μοιραίο ριζικό για το πεπρωμένο μου!»). Ανοίγει τη βαλίτσα, βρίσκει την εικόνα της αδελφής του και συνειδητοποιεί την αληθινή ταυτότητα του Αλβάρο. Εκείνη τη στιγμή ένας χειρουργός φέρνει νέα ότι ο Δον Αλβάρο ίσως να γιατρευτεί. Ο Δον Κάρλο χαίρεται πολύ με την ιδέα της εκδικήσεως του θανάτου του πατέρα του.
Σκηνή 3: Στρατόπεδο κοντά στο πεδίο της μάχης
Ο Αλβάρο, έχοντας αποθεραπευθεί, έρχεται αντιμέτωπος με τον Καρλο. Αρχίζουν να μονομαχούν αλλά οι άλλοι στρατιώτες τους τραβούν τον ένα μακριά από τον άλλο. Καθώς συγκρατούν τον Κάρλο, ο Δον Αλβάρο ορκίζεται να μονάσει.
Οι στρατιώτες μαζεύονται καθώς ο Τραμπούκο, ο αγωγιάτης, επιχειρεί να τους πουλήσει την πραμάτειά του. Ο φρα Μελίτονε τους ελέγχει για τους τρόπους τους, ενώ η Πρετζιοσίλα τους οδηγεί σε ένα χορωδιακό που εξυμνεί τη στρατιωτική ζωή (Rataplan, rataplan, della gloria).
Πράξη Δ΄
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σκηνή 1: Το μοναστήρι
Ο Δον Αλβάρο έχει γίνει μοναχός (ως Ραφαήλ) στο μοναστήρι του Hornachuelos, κοντά στο οποίο είναι η σπηλιά όπου μονάζει η Ελεονώρα. Ο Δον Κάρλο φθάνει και τον υποχρεώνει να παλέψει (Le minacce, i fieri accenti – «Ας τους πάρουν οι άνεμοι μαζί τους»).
Σκηνή 2: Μια ερημική τοποθεσία κοντά στο ερημητήριο της Ελεονώρας
Η Ελεονώρα προσεύχεται να βρει γαλήνη στον θάνατο (Pace, pace mio Dio! – «Ειρήνη, Θεέ μου, δος μου ειρήνη!»). Ο Αλβάρο ορμά μέσα ζητώντας βοήθεια, έχοντας τραυματίσει θανάσιμα τον Κάρλο κατά τη μονομαχία τους. Οι δύο παλαιοί αγαπημένοι αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλο. Η Ελεονώρα τρέχει έξω από τη σκηνή για να δει τον αδελφό της, ο οποίος, όταν σκύβει πάνω του, προλαβαίνει και τη μαχαιρώνει στην καρδιά. Η Ελεονώρα επιστρέφει με τον πατέρα Γκουαρντιάνο. Ο ηγούμενος και ο Αλβάρο προσεύχονται καθώς εκείνη πεθαίνει.
- [Αρχική εκδοχή: Κυριευμένος από την ενοχή ότι σκότωσε ή προκάλεσε τον θάνατο όλων των Καλατράβα, ο Αλβάρο αυτοκτονεί πέφτοντας στο κοντινό φαράγγι, παρά τις διαμαρτυρίες του ηγουμένου Γκουαρντιάνο].
Ηχογραφήσεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αρχική μορφή (1862)
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]| Χρονιά | Διανομή (Ελεονώρα, Αλβάρο, Κάρλο, Πρετζιοσίλλα, Φρα Μελιτόνε, π. Γκουαρντιάνο) |
Μαέστρος, Θέατρο και ορχήστρα |
Δίσκος[9] |
|---|---|---|---|
| 1981 | Μαρτίνα Αρόγιο, Kenneth Collins, Peter Glossop, Janet Coster, Derek Hammond-Stroud, Don Garrard |
John Matheson, BBC Concert Orchestra & BBC Singers Ζωντανή ηχογράφηση ενός Promenade Concert, 8 Αυγούστου; broadcast by BBC Radio 3 |
Audio CD: Opera Rara, Cat: ORCV 304 |
Αναθεωρημένη μορφή (1869)
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]| Χρονιά | Cast (Ελεονώρα, Αλβάρο, Κάρλο, Πρετζιοσίλλα, Φρα Μελιτόνε, π. Γκουαρντιάνο) |
Μαέστρος, Θέατρο και ορχήστρα |
Δίσκος[9] |
|---|---|---|---|
| 1941 | Μαρία Κανίλια, Galliano Masini, Carlo Tagliabue, Ebe Stignani, Saturno Meletti, Tancredi Pasero |
Gino Marinuzzi, Orchestra Sinfonica e Coro dell'E.I.A.R di Torino |
Audio CD: Warner-Fonit, Cat: 8573 82652-5 |
| 1954 | Μαρία Κάλλας, Richard Tucker, Carlo Tagliabue, Elena Nicolai, Renato Capecchi, Nicola Rossi-Lemeni |
Τούλιο Σεραφίν, Ορχήστρα και χορωδία της Σκάλας του Μιλάνου |
Audio CD: Naxos Classical, EMI Cat: 5 56323-2 |
| 1958 | Ρενάτα Τεμπάλντι, Φράνκο Κορέλι, Ettore Bastianini, Oralia Dominguez Renato Capecchi, Boris Christoff |
Francesco Molinari-Pradelli, Τεάτρο ντι Σαν Κάρλο, Νάπολη Ζωντανή ηχογράφηση παραστάσεως στις 15 Μαρτίου |
Video DVD: Hardy Classic Cat: HCA 6014 |
| 1964 | Leontyne Price, Richard Tucker, Robert Merrill, Shirley Verrett, Ezio Flagello, Giorgio Tozzi |
Thomas Schippers, Ορχήστρα όπερας και χορωδία RCA Italiana |
Audio CD: RCA Victor Cat: GD 87971 |
| 1976 | Leontyne Price, Πλάθιδο Ντομίνγκο, Sherrill Milnes, Fiorenza Cossotto, Gabriel Bacquier, Bonaldo Giaiotti |
James Levine, Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου και η χορωδία John Alldis |
Audio CD:RCA Red Seal Cat: 74321 39502 2 |
| 1985 | Rosalind Plowright, Χοσέ Καρρέρας, Renato Bruson, Agnes Baltsa, Juan Pons, Paata Burchuladze |
Giuseppe Sinopoli, Philharmonia Orchestra & Ambrosian Opera Chorus |
Audio CD:Deutsche Grammophon Cat: 477 5621 |
| 1986 | Mirella Freni, Πλάθιδο Ντομίνγκο, Giorgio Zancanaro, Dolora Zajick, Sesto Bruscantini, Paul Plishka |
Ρικάρντο Μούτι, Ορχήστρα και χορωδία της Σκάλας του Μιλάνου |
Audio CD: EMI Classics Cat: CDS 7 47485-8 |
| 2006 | Susanna Branchini, Renzo Zulian, Marco Di Felice, Paolo Battaglia, Paolo Rumetz |
Λουκάς Καρυτινός, Orchestra Filarmonia Veneta "G.F.Malipiero" & χορωδία του Teatro Sociale di Rovigo |
Video DVD: Dynamic Cat: 33512 |
Η λεγόμενη «κατάρα»
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η δύναμη του πεπρωμένου είναι μία όπερα που πολλοί Ιταλοί τραγουδιστές της «παλιάς σχολής» πίστευαν ότι ήταν «καταραμένη» και έφερνε κακοτυχία[10]. Ο προληπτικός Λουτσιάνο Παβαρότι απέφευγε τον ρόλο του Αλβάρο για τον λόγο αυτό.
Στις 4 Μαρτίου 1960, στη Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης, σε μία παράσταση της Δύναμης του πεπρωμένου ο Αμερικανός βαρύτονος Λίοναρντ Γουόρεν ήταν έτοιμος να αρχίσει την καμπαλέτα στην άρια του Δον Κάρλο στην Γ΄ Πράξη, που αρχίζει με τα λόγια Morir! Tremenda cosa! – «Το να πεθάνεις! Τι τρομερό πράγμα!». Ο σερ Ρούντολφ Μπινγκ, γενικός διευθυντής της Μητροπολιτικής Όπερας από το 1950 ως το 1972, αναφέρει ότι ο Γουόρεν έμεινε απλώς σιωπηλός και έπεσε μπρούμυτα στο πάτωμα, ενώ άλλοι ότι άρχισε να βήχει και να αγκομαχά, και ότι φώναξε «Βοηθείστε με» πριν πέσει κάτω και παραμείνει ακίνητος. Λίγα λεπτά αργότερα διαπιστώθηκε απλώς ο θάνατός του από εγκεφαλική αιμορραγία. Το υπόλοιπο της παράστασης ματαιώθηκε. Ο Γουόρεν ήταν μόλις 48 ετών.
Η «κατάρα» ώθησε τραγουδιστές και άλλους να λαβαίνουν περίεργα «μέτρα» προκειμένου να αποδιώξουν την κακή τύχη. Ο Αντόνιο Στιβανέλο, γνωστός Ιταλός σκηνοθέτης επί δεκαετίες (1950–1990), που παρείχε επίσης σκηνικά και κοστούμια σε όπερες σε όλη τη χώρα, επέμενε ότι όταν είχε τα σκηνικά και κοστούμια για τη Δύναμη του πεπρωμένου δεν τα άγγιζε με τα χέρια του. Τουλάχιστον ένα περιστατικό έχει αναφερθεί σε εκτέλεση όχι ολόκληρης της όπερας, αλλά μόνο ενός τραγουδιού της: Η κυριότερη άρια τενόρου της όπερας, το "Oh, tu che in seno", είχε αρχίσει να εκτελείται κατά τη διάρκεια μιας συναυλίας στην κομητεία Μπέργκεν του Νιου Τζέρσεϊ κατά τη δεκαετία του 2000. Καθώς ο τενόρος πλησίαζε προς το τέλος της άριας, τα φώτα στο θέατρο έσβησαν. Η διακοπή του ηλεκτρικού αναφέρθηκε ότι οφειλόταν σε ένα πρόβλημα στο νεκροταφείο που βρισκόταν δίπλα.
Σε άλλες δημιουργίες
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Η μουσική των γαλλικών κινηματογραφικών ταινιών του Κλοντ Μπερί Ζαν ντε Φλορέτ και Η Μανόν των πηγών (1986) χρησιμοποιεί μια προσαρμογή από τον Ζαν-Κλοντ Πετί της άριας "Invano, Alvaro" από τη Δύναμη του πεπρωμένου.
- Η κορεατική κινηματογραφική ταινία Το πορφυρό γράμμα (2004) αρχίζει με την άρια "Pace, Pace Mio Dio".
Σημειώσεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ Ιστορικό Αρχείο Ρικόρντι. 37. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2021.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2019.
- ↑ Unk,"Settling The Score: An Interview With Philip Gossett", Opera Today, 8 October 2006
- ↑ «Details of Caramoor's July 2008 performances and background to them». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Φεβρουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2013.
- ↑ 5,0 5,1 Budden, σελ. 427
- ↑ Source of cast for revised version Αρχειοθετήθηκε 2012-08-12 στο Wayback Machine. on amadeusonline.net. Retrieved 3 July 2011
- ↑ David Kimbell, αναφ. στον Holden, σελ. 1000
- ↑ Melitz & Osborne, Charles: sources of the synopsis
- ↑ 9,0 9,1 Recordings on operadis-opera-discography
- ↑ Tim Smith, "Baltimore Opera tests superstition: Company to take on Verdi's 'La forza del destino,' despite its history of bad luck", The Baltimore Sun (Βαλτιμόρη), 30 Σεπτεμβρίου 2007: «Η δεισιδαιμονία είναι εύκολη στον πολύχρωμο, κάπως αλαφροΐσκιωτο κόσμο του θεάτρου και της όπερας...»
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Bing, Rudolf: 5000 Nights at the Opera. Νέα Υόρκη: Doubleday, 1972.
- Budden, Julian: The Operas of Verdi, τόμος 2. Λονδίνο: Cassell, 1984. ISBN 978-0-19-520068-3.
- Gossett, Philip: Divas and Scholars: Performing Italian Opera, Σικάγο και Λονδίνο: University of Chicago Press, 2006. ISBN 0-226-30482-5.
- Holden, Amanda (Ed.): The New Penguin Opera Guide, Νέα Υόρκη: Penguin Putnam, 2001. ISBN 0-14-029312-4.
- Mazza Schiantarelli, Simona (2011). Un viaggio tra dominante e tonica negli anni del risorgimento. Tirano, Italy: Polaris.
- Melitz, Leo: The Opera Goer's Complete Guide, 1921.
- Osborne, Charles: The Complete Operas of Verdi, Νέα Υόρκη: Da Capo Press, 1969. ISBN 0-306-80072-1.
- Phillips-Matz, Mary Jane: Verdi: A Biography, Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 1993. ISBN 0-19-313204-4.
