Ναυάγιο των Αντικυθήρων

Συντεταγμένες: 35°53′23″N 23°18′28″E / 35.8897°N 23.3078°E / 35.8897; 23.3078

Ναυάγιο των Αντικυθήρων
Είδος	Ναυάγιο
Γεωγραφικές συντεταγμένες	35°53′23″N 23°18′28″E
Διοικητική υπαγωγή	Περιφερειακή Ενότητα Νήσων
Χώρα	Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Το ναυάγιο των Αντικυθήρων είναι ναυάγιο που χρονολογείται από το 2ο τέταρτο του 1ου αιώνα π.Χ.^[1]. Ανακαλύφθηκε από σπογγαλιείς στο νησί Αντικύθηρα το 1900.

Στο ναυάγιο αποκαλύφθηκαν νομίσματα και άλλα τέχνεργα που χρονολογούνται από τον 4ο αι. ΠΚΕ, και ένα σημαντικό εύρημα, ο αναλογικός υπολογιστής, γνωστός ως μηχανισμός των Αντικυθήρων.

Ανακάλυψη και ανέλκυση

Τον Οκτώβριο του 1900, μια ομάδα σπογγαλιέων υπό τον Δημήτριο Κοντό αποφάσισε να κρυφτεί από έντονη καταιγίδα, κατά την επιστροφή του σπογγαλιευτικού από την Αφρική (Τυνησία) στο νησί Αντικύθηρα. Όντας εκεί άρχισαν καταδύσεις για σπόγγους στην ακτογραμμή του νησιού^[2]. Το 1900, οι δύτες φορούσαν συνήθως την πρότυπη καταδυτική στολή με ένδυμα καμβά και ορειχάλκινα κράνη που τους επέτρεπαν να καταδύονται και να παραμένουν στον βυθό περισσότερο.

Ο πρώτος που είδε το ναυάγιο στα 45 μέτρα ήταν ο Ηλίας Σταδιάτης, ο οποίος έδωσε σήμα για ανάδυση. Περιέγραψε τη σκηνή και επειδή υπήρξαν αμφιβολίες καταδύθηκε ο ίδιος ο Κοντός, για να επιστρέψει στην επιφάνεια με το μπρούντζινο χέρι ενός αγάλματος. Περιμένοντας την καταιγίδα να κοπάσει, οι δύτες περισυνέλεξαν όσα περισσότερα τέχνεργα μπορούσαν από το ναυάγιο.

Μαζί με το υπουργείο παιδείας και το βασιλικό πολεμικό ναυτικό οι σπογγαλιείς ανέλκυσαν σειρά τεxνέργων^[2]. Ο θάνατος ενός δύτη και η παράλυση άλλων από τη νόσο των δυτών έδωσε τέλος στην επιχείρηση το καλοκαίρι του 1901. Χρειάστηκαν 75 χρόνια για να επανέλθει στο ναυάγιο ο Γάλλος αξιωματικός Ζακ-Υβ Κουστώ το φθινόπωρο του 1976, και να ανακτήσει περισσότερα τέχνεργα^[3].

Στις 17 Μαΐου 1902, ο πρώην υπουργός παιδείας και μαθηματικός Σπυρίδων Στάης έκανε τη σημαντικότερη ανακάλυψη στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα. Εξετάζοντας τα τέχνεργα που ανακτήθηκαν, παρατήρησε ένα σκουριασμένο μπρούντζινο αντικείμενο ενεπίγραφο με ενσωματωμένο γρανάζι. Το αντικείμενο έγινε γνωστό ως μηχανισμός ή αστρολάβος των Αντικυθήρων. Αρχικά έγινε η υπόθεση ότι ήταν μηχανικό ρολόι, και για αυτό αναφέρεται ενίοτε και ως αναλογικός υπολογιστής^[4]

Ευρήματα

Το βυθισμένο πλοίο ήταν ρωμαϊκή ορκάς χωρητικότητας περίπου 300 τόνων, τυπικό δείγμα των βαρέων ιστιοφόρων που χρησιμοποιούνταν κατά το 2ο-1ο αι. ΠΚΕ στο εμπόριο μεταξύ της ιταλικής χερσονήσου, του κυρίως ελλαδικού χώρου και της Μικράς Ασίας. Τα δρομολόγια αυτών των πλοίων ξεκινούσαν συνήθως την άνοιξη και αφού περιέπλεαν τα κυριότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου πουλώντας και αγοράζοντας εμπορεύματα, επέστρεφαν το φθινόπωρο στη βάση τους.

Ακολουθεί πίνακας με τα κυριότερα ευρήματα που έχουν ανελκυστεί:

Εύρημα		Σύντομη περιγραφή
	Μηχανισμός των Αντικυθήρων πιθ. β΄ μισό 2ου αι. ΠΚΕ	Μηχανισμός από χάλκινα γρανάζια, ανασύρθηκε με τη μορφή συγκολλημένων θραυσμάτων και αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους γρίφους στην ιστορία της τεχνολογίας. Αρχικά θεωρήθηκε ότι ήταν αστρολάβος, σύμφωνα όμως με τις νεότερες έρευνες, υπολόγιζε το έτος, τις φάσεις του φεγγαριού, τις εκλείψεις και τις χρονιές των Πανελληνίων Αγώνων στα περισσότερα συστήματα μέτρησης χρόνου της εποχής. Η πολυπλοκότητα παραπέμπει σε μαθητή του Αρχιμήδη ή του Ιππάρχου του Ροδίου, χωρίς πάντως επαρκείς αποδείξεις.
	Έφηβος των Αντικυθήρων 340-330 ΠΚΕ	Χάλκινο άγαλμα, το οποίο παριστά γυμνό όρθιο άνδρα. Στο αριστερό χέρι εφερε σπαθί. Το δεξί χέρι είναι προτατεμένο και κρατά κάποιο αντικείμενο που δε διασώθηκε. Κατά τις δύο επικρατέστερες απόψεις, ταυτίζεται είτε με τον Περσέα που επιδεικνύει την κομμένη κεφαλή της Μέδουσας, είτε με τον Πάρη που κρατά το Μήλον της Έριδος. Πιθανά έργο γλύπτη της αργειο-σικυώνιας σχολής, ίσως του Κλέωνα από τη Σικυώνα.
	Φιλόσοφος των Αντικυθήρων τέλη 3ου αιώνα ΠΚΕ	Χάλκινο άγαλμα, από το οποίο έχουν βρεθεί η κεφαλή, τα χέρια, τα πόδια και τμήματα της ενδυμασίας. Αποδίδει με ρεαλισμό και ζωντάνια έναν ηλικιωμένο άνδρα, του οποίου η ατημέλητη εμφάνιση παραπέμπει σε κυνικό φιλόσοφο, ίσως τον Αντισθένη ή το Βίωνα το Βορυσθενίτη. Άλλα ευρήματα του ναυαγίου υποδεικνύουν ότι ανήκε σε σύμπλεγμα που απεικόνιζε τέσσερις φιλοσόφους.
	Μαρμάρινα γλυπτά ελληνιστική περίοδος	Διάφορα γλυπτά από παριανό μάρμαρο - ως επί το πλείστον παραλλαγές παλαιότερων έργων, αλλά και πρωτότυπες δημιουργίες όπως οι Ομηρικοί Ήρωες. Τα τμήματα των αγαλμάτων που είχαν σφηνωθεί στο βυθό, παρέμειναν άθικτα. Αντίθετα, ό,τι προεξείχε, αλλοιώθηκε από τους μικροργανισμούς της θάλασσας.
	Γυάλινα σκεύη ελληνιστική περίοδος	Διάφορα κομψοτεχνήματα από γυαλί, κυρίως μικρά αγγεία. Η περίτεχνη διακόσμηση μαρτυρά ότι δεν επρόκειτο για χρηστικά αντικείμενα του πληρώματος και των πιθανών επιβατών, αλλά για μικρά έργα τέχνης που ανήκαν στο κυρίως φορτίο. Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή, παραπέμπουν στα εργαστήρια της Αλεξάνδρειας και της Παλαιστίνης, από όπου εξάγονταν σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο.
	Νομίσματα 3ος-1ος αι. ΠΚΕ	36 αργυρά κιστοφορικά τετράδραχμα μεγάλης αξίας (περ. 13 γραμμάρια καθαρό ασήμι έκαστο), κομμένα τέλη 2ου-αρχές 1ου αι. π.Χ. σε Πέργαμο και Έφεσο, καθώς και 40 χάλκινα κέρματα κοπής μεταξύ 3ου-1ου ΠΚΕ από πόλεις της Σικελίας και Μικράς Ασίας. Η ύπαρξη τύπου που πρωτοκόπηκε το 76 π.Χ., όπως και η απουσία νομισμάτων με ονόματα Ρωμαίων επάρχων της Μ. Ασίας (κόβονταν μαζικά μετά το 59 ΠΚΕ), υποδεικνύουν το χρόνο του ναυαγίου.
	Οξυπύθμενοι αμφορείς α΄ μισό 1ου αι. ΠΚΕ	Αμφορείς με μυτερό κάτω μέρος (οξυπύθμενοι), ώστε κάθε σειρά να σφηνώνει στα κενά που άφηνε η από κάτω και να αποφεύγεται η μετατόπιση φορτίου. Έχουν ανελκυστεί 23 τεμάχια με προέλευση το Ανατολικό Αιγαίο (Ρόδος, Κως, Έφεσος) και την Αδριατική. Πιστεύεται ότι με τους πρώτους μεταφέρονταν προϊόντα προς εμπορία, όπως κρασί, λάδι και αλίπαστα τρόφιμα, ενώ οι δεύτεροι ανήκαν στο μόνιμο εξοπλισμό του πλοίου και κάλυπταν τις ανάγκες του πληρώματος.

Τα ευρήματα του ναυαγίου υπήρξαν πολύτιμα, εντυπωσιακά και είχαν εγείρει το επιστημονικό ενδιαφέρον με αποτέλεσμα να ανακοινωθεί στον ημερήσιο τύπο (30-12-1902) η έκδοση ειδικού τεύχους της Αρχαιολογικής Εταιρίας ^[5].  Πράγματι η Αρχαιολογική Εταιρία αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα των ευρημάτων και το διεθνές ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας δημοσίευσε το έτος 1902 το σύνολο των ανελκυσθέντων ευρημάτων επιθυμώντας να διευκολύνει την επιστημονική έρευνα. Αγάλματα μαρμάρινα και χάλκινα, γυάλινα και χάλκινα αγγεία, αργυρά και κεραμικά σκεύη, χρυσά κοσμήματα και αμφορείς συγκαταλέγονται στα ευρήματα. Τα μοναδικά θραύσματα με γρανάζια και αρχαίες ελληνικές επιγραφές που ευρέθηκαν και ουσιαστικά αποτελούσαν τα θραύσματα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, όπως ονομάστηκε αργότερα, αναφέρονται στη δημοσίευση ως «περίεργον εύρημα», πιθανότατα αστρονομικό ^[6]

Χρονολόγηση του σκάφους

Αν και η ανέλκυση των τεχνέργων από το ναυάγιο ήταν επιτυχής και επιτεύχθηκε μέσα σε δύο χρόνια, η χρονολόγηση της αρχαιολογικής θέσης χρειάστηκε περισσότερο χρόνο. Σχετική χρονολόγηση ορισμένων τεχνέργων βασισμένη σε παράλληλα, απέδωσε ως χρονολογία τον 4ο αι. ΠΚΕ, ενώ τα μαρμάρινα αγάλματα φαίνεται πως είναι αντίγραφα του 1ου αι. ΠΚΕ αρχαιότερων γλυπτών.

Ορισμένοι ερευνητές βάσει αναφοράς του Λουκιανού έκαναν την υπόθεση ότι το πλοίο μετέφερε τμήμα των λαφύρων του Ρωμαίου στρατηγού Σύλλα από την Αθήνα το 86 ΠΚΕ, και βρισκόταν πιθανώς στη ρότα του για την Ιταλία. Η χρονολόγηση στον πρώιμο 1ο αι. ΠΚΕ υποστηρίζεται από οικιακά σκεύη και αντικείμενα από το πλοίο, παρόμοια με άλλα ήδη γνωστά από διαφορετικές ανασκαφές ή ανακαλύψεις που χρονολογούνται στον 1ο ΠΚΕ αιώνα. Οι αμφορείς που ανελκύστηκαν υποδείκνυαν χρονολόγηση στο 80–70 ΠΚΕ, η ελληνιστική κεραμεική στο 75–50 ΠΚΕ, ενώ η ρωμαϊκή κεραμεική αντιστοιχεί σε γνωστούς τύπους των μέσων του 1ου ΠΚΕ αι. Τα νομίσματα που ήλθαν στην επιφάνεια από τον Κουστώ στη δεκαετία 1970 χρονολογούνται στο 76 και 67 ΠΚΕ^[1]. Οι χρονολογήσεις οδήγησαν στην υπόθεση ότι το πλοίο βρισκόταν καθοδόν προς τη Ρώμη και ότι το φορτίο του προοριζόταν για θριαμβευτική παρέλαση^[7].

Το συγκεκριμένο πλοίο ήταν ναυπηγημένο με τη συνήθη μέθοδο «πρώτα το περίβλημα και μετά ο σκελετός». Η ξυλεία του κήτους προέρχεται από φτελιά, τα ξυλόκαρφα (γόμφοι-καβίλιες) από βελανιδιά και τα καρφιά κυρίως από χαλκό. Για λόγους στεγανότητας, το τμήμα του κύτους κάτω από την ίσαλο γραμμή περιβαλλόταν από λεπτές πλάκες μολύβδου. Πιθανότατα διέθετε και υποδομή για τη μεταφορά ιδιωτών (αμιγώς επιβατηγά πλοία δεν υπήρχαν), όπως δείχνει η ύπαρξη ενός χώρου στεγασμένου με κεραμίδια. Το 1964 δείγμα από ο κύτος χρονολογήθηκε και απέδωσε βαθμονομημένη ημερομηνία 220 ΠΚΕ ± 43 έτη. Η διαφορά ανάμεσα στη βαθμονομημένη χρονολόγηση και την αναμενόμενη χρονολόγηση που προέκυψε από τα παράλληλα, ερμηνεύεται από το γεγονός ότι η σανίδα του κύτους ανήκε και αρχαιότερο δέντρο και ότι κόπηκε πολύ πριν τη βύθιση του πλοίου.

Επιπλέον μαρτυρία για τη χρονολόγηση της βύθισης στον 1ο αι. ΠΚΕ καταγράφτηκε το 1974, όταν ο καθ. του Γέιλ Ντέρεκ ντε Σόλλα Πράις δημοσίευσε την έρευνά του για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων. Ο καθηγητής ντε Σόλλα Πράις θεώρησε πως το αντικείμενο ήταν ημερολογιακός υπολογιστής. Από τις επιγραφές και τις ρυθμίσεις των γραναζιών στις όψεις του μηχανισμού, συμπέρανε ότι ο μηχανισμός κατασκευάστηκε περί το 87 ΠΚΕ και χάθηκε με το ναυάγιο μερικά χρόνια αργότερα.

Νεότερες αποστολές

Το 2012 ο ενάλιος αρχαιολόγος Μπρένταν Π. Φόλεϊ (Brendan P. Foley) του Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου Γουντς στις ΗΠΑ πήρε άδεια από την ελληνική κυβέρνηση να διεξαγάγει σειρά καταδύσεων γύρω από τις βαθιές ξέρες των Αντικυθήρων. Οι δύτες ξεκίνησαν προκαταρκτική έρευνα-επιθεώρηση που διήρκεσε τρεις εβδομάδες τον Οκτώβριο του 2012 χρησιμοποιώντας rebreathers, για να επιμηκύνουν την παραμονή τους σε βάθος 70 metres (230 ft). Η νέα τεχνολογία επιτρέπει πληρέστερη έρευνα της θέσης του ναυαγίου, η οποία δεν έγινε σε παρελθούσες αποστολές. Επιπρόσθετα οι δύτες θα ερευνήσουν βαθύτερα στις πλαγιές της ξέρας, προκειμένου να εντοπίσουν άλλα τέχνεργα τα οποία μετακινήθηκαν πιθανώς στις περασμένες δύο χιλιετίες από ρεύματα. Στην έρευνα του Φόλεϊ συμμετέχουν διάφοροι αρχαιολόγοι, ανάμεσά τους ο Θεοτόκης Θεοδούλου της ελληνικής εφορείας εναλίων αρχαιοτήτων^[8].

Η εύρεση νέων τεχνέργων θα είναι επιπλέον αρχαιολογική μαρτυρία για τους πλόες του βυθισμένου πλοίου. Επιπλέον οι ερευνητές αναζητούν άλλα μικρότερα τμήματα του μηχανισμού των Αντικυθήρωναν και οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά μικρές. Επιπρόσθετα, ελπίζουν να εντοπίσουν και να επιθεωρήσουν άλλα ναυάγια, ανάμεσά τους το ναυάγιο του βρετανικού πολεμικού HMS Nautilus που βυθίστηκε το 1807 στο νησί και εντοπίστηκε τον Ιούνιο του 2012.^[8]. Η νέα αποστολή ονομάστηκε "Επιστροφή στα Αντικύθηρα" και προγραμματίστηκε για το 2014.^[9]

Κατά τις έρευνες του 2013 και 2014 ανελκύστηκαν νέα τέχνεργα, ανάμεσά τους μακριά ορειχάλκινη λόγχη που πιστεύεται ότι ήταν εξάρτυση αγάλματος πολεμιστή^[10][11]

Οι έρευνες των ετών 1976 και 2016 έως και σήμερα

Το ναυάγιο των Αντικυθήρων ερευνήθηκε εκ νέου το έτος 1976 από τον Jacques-Yves Cousteau και το πλοίο του ”Calypso” στο πλαίσιο σύμβασης της ελληνικής κυβέρνησης μαζί του για την παραγωγή ταινιών προβολής της Ελλάδας ως τουριστικός προορισμός^[1]. Η έρευνα διήρκεσε από 12 Ιουνίου έως και 20 Νοεμβρίου 1976 υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής υπηρεσίας και επέφερε την ανέλκυση, πέραν όλων των άλλων ευρημάτων, δύο ακέραιων αγαλμάτων και την κεφαλή ενός τρίτου ενώ η εύρεση αργυρών και χάλκινων νομισμάτων συνετέλεσε στη χρονολόγηση του ναυαγίου. Το σύνολο των ευρημάτων μεταφέρθηκε στην Αθήνα σε προστατευτικά κουτιά  όπου και τα παρέλαβε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο προς μελέτη και αξιολόγηση. Εκεί, ανακαλύπτεται ότι ένας μικρός βραχίονας που βρέθηκε από τον Jacques-Yves Cousteau αποτελούσε τμήμα ενός μπρούτζινου αγάλματος που βρέθηκε στην πρώτη ανασκαφή του 1901^[12].

Η επόμενη ενάλια ανασκαφή πραγματοποιήθηκε από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού σε συνεργασία με το ωκεανογραφικό ινστιτούτο Woods Hole, των Η.Π.Α. από το έτος 2012 έως και 2016 στο πλαίσιο του προγράμματος (Woods Hole Oceanographic Institution, 2016). Το πρόγραμμα συνεχίζεται ανελλιπώς από τότε ενώ προβλέπεται να ολοκληρωθεί το έτος 2025 ^[13]. 

Ιδιαίτερης σημασίας είναι η αποστολή της διεθνούς ερευνητικής ομάδας του έτους 2024 στο ναυάγιο των Αντικυθήρων που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 17 Μαΐου και 20 Ιουνίου 2024. Σημειώθηκε εξαιρετική πρόοδο καθώς τόσο οι τεχνολογίες αιχμής όσο και οι άριστες καιρικές συνθήκες συνετέλεσαν ώστε η ερευνητική ομάδα να ανελκύσει πολυάριθμα ευρήματα, ενώ εξαιρετικής σημασίας είναι η ανακάλυψη ενός σημαντικού τμήματος του κύτους του πλοίου^[14].

Παραπομπές σημειώσεις

1. Nikolaos Kaltsas· Elena Vlachogianni· Polyxeni Bouyia, επιμ. (2012). The Antikythera Shipwreck. The Ship, The Treasures, The Mechanism. National Archaeological Museum, April 2012 – April 2013. National Archaeological Museum. Athens: Hellenic Ministry of Culture and Tourism. ISBN 978-960-386-031-0. 
2. Θέρμου, Μαρία (2012-03-04). «Τι έκρυβε το ναυάγιο των Αντικυθήρων». Το Βήμα. http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=446447. Ανακτήθηκε στις 2014-10-21. 
3. «Jacques-Yves Cousteau». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Δεκεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2014. 
4. Freeth, T.; Bitsakis, Y.; Moussas, X.; Seiradakis, J. H. και άλλοι. (2006). «Decoding the ancient Greek astronomical calculator known as the Antikythera Mechanism». Nature 444 (7119): 587–591. doi:10.1038/nature05357. PMID 17136087. Bibcode: 2006Natur.444..587F. 
5. «Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Τύπου,Εμπρός Φ 2220/30-12-1902 (σελ.2)». 
6. «Εφημερίς Αρχαιολογική. (1902). Τα ευρήματα του ναυαγίου των Αντικυθήρων. στο Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρία (σσ.145-172)». 
7. «Ancient 'Computer' Starts To Yield Secrets». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Μαρτίου 2007. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2007. 
8. Marchant, Jo. (2 Οκτωβρίου 2012). «Return To Antikythera: Divers Revisit Wreck Where Ancient Computer Found». The Guardian. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2012. 
9. "Return to Antikythera" Expedition
10. «Antikythera shipwreck: treasures from the deep – in pictures». guardian.co.uk. 2013-03-18. http://www.guardian.co.uk/science/gallery/2013/mar/18/antikythera-shipwreck-treasures-in-pictures. Ανακτήθηκε στις 2013-03-22. 
11. «Antikythera wreck yields new treasures». BBC. 2014-10-09. http://www.bbc.com/news/science-environment-29557384. Ανακτήθηκε στις 2014-10-10. 
12. Νικολή, Μ (2012). «Οι πρώτες αναφορές στην ανακάλυψη του ναυαγίου και του Μηχανισμού των Αντικυθήρων». 
13. Woods Hole Oceanographic Institution. (2016, June 20). Artifacts Discovered on Return Expedition to Antikythera Shipwreck.
14. ESAG Swiss School of Archaeology in Greece. (2024, July 1). Εξαιρετικά Αποτελέσματα Έρευνας Πεδίου Ναυαγίου Αντικυθήρων.

Βιβλιογραφία

• P. Kabbadias, The Recent Finds off Cythera The Journal of Hellenic Studies, Vol. 21. (1901), pp. 205–208.
• Gladys Davidson Weinberg; Virginia R. Grace; G. Roger Edwards; Henry S. Robinson; Peter Throckmorton; Elizabeth K. Ralph, "The Antikythera Shipwreck Reconsidered", Transactions of the American Philosophical Society, New Ser., Vol. 55, No. 3. (1965), pp. 3–48.
• Derek de Solla Price, "Gears from the Greeks. The Antikythera Mechanism: A Calendar Computer from ca. 80 B. C." Transactions of the American Philosophical Society, New Ser., Vol. 64, No. 7. (1974), pp. 1–70.
• Nigel Pickford. The Atlas of Ship Wrecks & Treasures. σελίδες 13–15. ISBN 0-86438-615-X. 
• Willard Bascom. Deep water, ancient ships: The treasure vault of the Mediterranean. ISBN 0-7153-7305-6. 
• Giovanni Pastore (2013). THE RECOVERED ARCHIMEDES PLANETARIUM. Rome. ISBN 9788890471544. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• The "Return to Antikythera" Dive Official Website
• Videos shown at the National Archaeological Museum "Antikythera Shipwreck" exhibition
• Ναυάγιο Αντικυθήρων, το χρονικό των ανακαλύψεων