Το φωτογράφημα ή φωτόγραμμα [1] είναι φωτογραφική εικόνα που παράγεται χωρίς φωτογραφική μηχανή με την άμεση τοποθέτηση αντικειμένων στην επιφάνεια ενός φωτοευαίσθητου υλικού, όπως το φωτογραφικό χαρτί και κατόπιν την έκθεσή του στο φως. Το αποτέλεσμα είναι μια αρνητική σκιώδης εικόνα που ποικίλλει ως προς τον τόνο, ανάλογα με τη διαφάνεια του αντικειμένου που χρησιμοποιείται.[2]
Αρκετοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τα φωτογραφήματα για την δημιουργία εικόνων. Ο χαρακτηριστικότερος εκφραστής της τεχνικής αυτής είναι ο Αμερικανός Μαν Ρέι (Εμάνουελ Ραντνίτσκι) ο οποίος αποκαλούσε τα έργα του "rayographs". Άλλοι καλλιτέχνες οι οποίοι πειραματίστηκαν με την τεχνική αυτή είναι ο Ούγγρος φωτογράφος László Moholy-Nagy, ο Γερμανός ζωγράφος Christian Schad (αποκαλούσε τα φωτογραφήματα "schadographs"), ο Αμερικάνος φωτογράφος Imogen Cunningham αλλά και ο Ισπανός ζωγράφος Πάμπλο Πικάσο [3].
Από τις πρώτες φωτογραφικές τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν ήταν τα φωτογραφήματα. Συγκεκριμένα ο φωτογράφος William Henry Fox Talbot ονόμαζε αυτές τις τεχνικές φωτογενικές ζωγραφιές (photogenic drawings). Σύμφωνα με την τεχνική αυτή ο φωτογράφος τοποθετούσε φύλλα ή κομμάτια υλικών πάνω σε φωτοευαίσθητες επιφάνειες τις οποίες κατόπιν τις άφηνε να εκτεθούν σε εξωτερικό χώρο υπό το φως του ήλιου. Το αποτέλεσμα ήταν το τύπωμα του περίγραμματος από το αντικείμενο μέσα σε ένα μαύρο φόντο. [4]
Το 1843 η Βρετανή βιολόγος - φωτογράφος Anna Atkins έκδοσε το βιβλίο για τα είδη Βρετανικών φυκιών Photographs of British Algae: Cyanotype Impressions. Το βιβλίο απότελεί το πρώτο βιβλίο το οποίο εικονογράφηκε με φωτογραφίες οι οποίες ήταν φωτογραφήματα βοτανικών ειδών. Η Atkins χρησιμοποίησε την τεχνική του "cyanotype" του Βρετανού επιστήμονα-χημικού-φωτογράφου John Herschel ή οποία δίνει κυανές εικόνες. [5]
Τα φωτογραφήματα χρησιμοποιήθηκαν τον εικοστό αιώνα από αρκετούς φωτογράφους και διάσημος για την χρήση αυτής της τεχνικής είναι ο φωτογραφος Μαν Ρέι ο οποίος αποκαλούσε τις φωτογραφίες αυτές "rayographs". Ο Μαν Ρέι δημιουργούσε εικόνες χωρίς την χρήση φωτογραφικής μηχανής τοποθετώντας αντικείμενα πάνω σε φωτογραφικό χαρτί τα οποία κατόπιν τα εξέθετε στο φως. [6]
Η δημιουργία φωτογραφημάτων δεν απαιτεί την ύπαρξη μεγεθυντήρα αλλά το φως του μεγεθυντήρα μέσα στον σκοτεινό θάλαμο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πηγή ομοιόμορφου φωτισμού.
Ο φωτογράφος σε φωτισμό ασφαλείας μέσα στο σκοτεινό θάλαμο τοποθετεί το φωτογραφικό χαρτί στο μεγεθυντήρα. Ρυθμίζει η κεφαλή του μεγεθυντήρα να βρίσκεται σε κατάλληλο ύψος ώστε να μπορεί να φωτίζει ομοιόμορφα ολόκληρη την επιφάνεια του χαρτιού. Κατόπιν τα αντικείμενα τοποθετούνται στην επιθυμητή σύνθεση πάνω στο φωτογραφικό χαρτί. Κατόπιν επιλέγεται ο χρόνος έκθεσης (συνήθως με πειραματισμό με διαφορετικούς χρόνους σε δοκιμαστικά) που θα εκτεθεί το φωτογραφικό χαρτί με τα αντικείμενα πάνω σε αυτό. Αφού εκτεθεί το φωτογραφικό χαρτί εμφανίζεται κανονικά με τα χημικά εμφάνισης της φωτογραφίας και αφού πλυθεί-στεγνώσει αποτελεί το φωτογράφημα της συγκεκριμένης σύνθεσης αντικειμένων. [1]