Βύλλις

Βύλλις
Τοποθεσία στο χάρτη
Τοποθεσία στο χάρτη
Βύλλις
40°32′25″N 19°44′15″E
ΧώραΑλβανία
Διοικητική υπαγωγήHekal
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )
Ερείπια της αρχαίας πόλης της Βύλλιδος

Η Βύλλις ή Βουλλίς ήταν αρχαία πόλη στη σημερινή Αλβανία, πρωτεύουσα στην Ιλλυρική φυλή Βυλλίονες, βρισκόταν στα σύνορα της νότιας Ιλλυρίας με την Ήπειρο.[1][2][3][4][5][6] Τα ερείπια της πόλης βρίσκονται περίπου 25 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από τον Αυλώνα, στον Αλβανικό Νομό Φιέρ. Η Αλβανική κυβέρνηση ανακήρυξε την περιοχή της Βύλλις αρχαιολογικό πάρκο (7 Απριλίου 2003).[7] Ο Στέφανος ο Βυζάντιος γράφει ότι την πόλη ίδρυσαν οι Μυρμιδόνες όταν επέστρεφαν από την Τροία με αρχηγό τον Νεοπτόλεμο. Ο θρύλος αυτός απεικονίζεται στα αρχαία νομίσματα της πόλης.[8] Τα πανίσχυρα τείχη της Βύλλις οικοδομήθηκαν στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς δεν ήταν ούτε Ηπειρώτικα ούτε Μακεδονικά.[9] Αργότερα διεκδίκησε τον τίτλο της Ελληνιστικής πόλης, τα Ελληνικά τα μιλούσαν σε μεγάλο βαθμό αφού όλες οι νότιες Ιλλυρικές φυλές ήταν δίγλωσσες, μιλούσαν Ιλλυρικά και Ελληνικά.[10] Τον 2ο αιώνα μ.Χ. δέχτηκε από την Ελλάδα απεσταλμένους ιερείς με το όνομα Θεωρούς, αυτό μπορούσε να γίνει μόνο σε Ελληνικές πόλεις.[11] Την περίοδο που είχε ξεσπάσει ο πόλεμος μεταξύ Ρωμαίων και Ιλλυριών οι κάτοικοι υποστήριξαν την Αρχαία Ρώμη απέναντι στον Ιλλυριό βασιλιά Γένθιο, όταν ωστόσο μετά συμμάχησαν μαζί τους οι Ιλλυριοί και οι Μακεδόνες οι Ρωμαίοι τους κατέστρεψαν. Μετά από μια μεγάλη περίοδο παρακμής έγιναν Ρωμαική αποικία (30 π.Χ.) και γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη.[12]

Το τοπωνύμιο είναι γνωστό σε επιγραφές του 2ου-3ου αιώνα π.Χ. ως "Βύλλις", ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στο έργο του Γεωγραφική Υφήγησις την καταγράφει ως "Βουλλίς". Το εθνικό όνομα των κατοίκων της πόλης σε μια μαντική πινακίδα του 4ου αιώνα π.Χ. που προέρχεται από την Αρχαία Δωδώνη εμφανίζεται ως "Βυλλίων".[13][14] Ο Ψευδοσκύμνος εξέτασε νομίσματα της Ελληνιστικής εποχής του 3ου-2ου αιώνα π.Χ., μετέφρασε το όνομα της πόλης ως "Βουλινός".[13] Ο Στέφανος ο Βυζάντιος σε μια εκτεταμένη εργασία που έκανε για την περιοχή τον 6ο αιώνα π.χ. την καταγράφει ως "Ιλλυρίδος πόλις" και τους κατοίκους με το εθνικό όνομα "Βυλλιδεύς".[13][15][16][17] Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι ο κάτοικος της πόλης είχε τη δική του εθνότητα με το όνομα "Βυλλιδεύς", τα νομίσματα είχαν την επιγραφή "ΒΥΛΛΙΣ", κόπηκαν αποκλειστικά από τη φυλή των "ΒΥΛΛΙΟΝΩΝ".[18] Όλα τα ονόματα αυτά παρουσιάζονται σε νομίσματα που κόπηκαν από το "Κοινόν των Βυλλιόνων", τα μισά αναφέρονται για τους Βυλλίονες ως πόλη-κράτος τα άλλα μισά ως Ιλλυρική φυλή. Η Βύλλις ήταν το αστικό κέντρο που ασκούσε την εξουσία με τη μορφή της πρωτεύουσας, υπήρχε πολιτική εξουσία και τις αποφάσεις έπαιρνε το "Κοινόν των Βυλλιόνων".[19]

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχαιότητα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η αρχαία πόλη της Βύλλις στη θέα του ποταμού Αώου

Η Βύλλις ιδρύθηκε από την Ιλλυρική φυλή των Βυλλίονων (350 π.Χ.) σε οικισμό που υπήρχε από τον προηγούμενο αιώνα.[1][2] Αρχικά οχυρώθηκε σε έναν Ιλλυρικό λόφο που επέβλεπε τους ψηλούς λόφους στην περιοχή του Μαλλακαστέρ.[20] Την περιοχή της διεκδίκησαν τόσο η Επίδαμνος, όσο η Απολλωνία και η Ήπειρος.[21] Η δημιουργία της Ιλλυρικής πόλης τον 4ο αιώνα π.Χ. συνδέεται με την ύπαρξη ορυχείων ασφάλτου στη Σελενίτσα, βρισκόταν στην κοιλάδα στην απέναντι πλευρά του ποταμού.[22] Οι οχυρώσεις του 4ου αιώνα π.Χ. οικοδομήθηκαν σε ισοδομικά πέτρινα επίπεδα.[1][14] Τα τείχη είχαν μήκος 2,25 χιλιόμετρα και πλάτος 3,5 μέτρα, περιλαμβάνουν έκταση 30 εκτάρια γύρω από έναν λόφο.[13] Στο ιερό της Δωδώνης του 4ου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται επιγραφή των Βυλλίονων στην οποία αναζητούσαν τη θεότητα που θα τους προστατεύσει.[23]

Ελληνιστική περίοδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πόλη γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στην Ελληνιστική περίοδο, έγινε το κέντρο του "Κοινού των Βυλλίονων", πολλά άλλα τοπικά κέντρα βρέθηκαν στις κορφές των λόφων στην κοιλάδα του ποταμού Αώου.[2] Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν εμφανώς ότι στην Ελληνιστική περίοδο η Βύλλις ήταν μεγάλο πολιτιστικό και πολιτικό κέντρο.[14] Η ίδρυση πολλών Ελληνιστικών πόλεων στη νότια Αλβανία ήταν εκτεταμένη από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του βασιλιά Πύρρου.[24] Οι τοπικές επιγραφές που ξεκινούν στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. είχαν σχέση με την οργάνωση της πόλης, ήταν γραμμένες στη βορειοδυτική Ελληνική διάλεκτο.[25][25][26] Οι αρχαιολογικές ανασκαφές δεν βρήκαν ακόμα ιερό σε Ελληνική θεότητα αλλά μια σειρά από επιγραφές δείχνουν ότι οι κάτοικοι λάτρευαν τον Ζευς, την Ήρα, τον Διόνυσο, την Άρτεμις και τον Ποσειδώνα.[25][27] Οι επιγραφές και οι αναφορές των συγγραφέων αποκαλύπτουν ότι πολύ κοντά στα ορυχεία στα σύνορα με την Απολλωνία υπήρχε μεγάλο ιερό της φωτιάς με ένα μαντείο, ονομαζόταν "Νυμφαίον".[27] Το "Νυμφαίον" παριστάνεται σε νομίσματα του 3ου-2ου αιώνα π.Χ. με το σύμβολο της φωτιάς.[13][27] Ένα ανάγλυφο που βρέθηκε κοντά στη Βύλλις παρουσιάζει τις Νύμφες να πλέκουν ένα ύφασμα γύρω από τη φωτιά, η σκηνή επαναλαμβάνεται τον 1ο αιώνα π.Χ. σε νομίσματα της Απολλωνίας, αυτό δείχνει την ανάμειξη των τοπικών παραδόσεων με αυτές που έφερε ο Δεύτερος ελληνικός αποικισμός. Με την Ελληνική επίδραση οι τοπικοί Ιλλυριοί εξελληνίστηκαν ταχύτατα προσαρμόζοντας τις παραδόσεις και τη θρησκεία τους με τα Ελληνικά δεδομένα.[28] Τα ονόματα στις επιγραφές της Βυλλίδων τα συναντάμε κατά πλειοψηφία στη βόρεια Ελλάδα και σε μικρότερο βαθμό στην Ιλλυρία.[29] Το 2ο μισό του αιώνα οι ιστορικοί Φανούλα Παπάζογλου και Νίκολας Χάμοντ ισχυρίστηκαν ότι η Βύλλις ήταν Ελληνική πόλη στην Ιλλυρική χώρα των Βυλλίονων.[30] Ο Μιλτιάδης Χατζόπουλος αντίστοιχα γράφει (1907) ότι ήταν η βορειότερη Ελληνική πόλη στην περιοχή που δεν ήταν αποικία.[31] Οι ιστορικοί τον 20ο αιώνα ισχυρίζονται ομόφωνα ότι ιδρύθηκε σαν Ιλλυρική πόλη αλλά μετατράπηκε σε Ελληνιστική και οργανώθηκε σύμφωνα με τα Ελληνικά πρότυπα.[9][12][22][32][33]

Οι νοτιότερες Ιλλυρικές φυλές ανάμεσα και οι Βυλλίονοι ήταν δίγλωσσες, η Βύλλις ειδικά ήταν σε μεγάλο βαθμό Ελληνόφωνη.[10] Στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. δέχτηκε Θεωρούς από τους Δελφούς κάτι που δεν μπορούσε να γίνει σε καμιά πόλη αν οι κάτοικοι δεν ήταν Ελληνόφωνοι.[34] Το μεγάλο χρονικό διάστημα που πέρασε μέχρι την εποχή που ο Θεωροδόκος κατέγραψε τις πόλεις της νότιας Ιλλυρίας στους Δελφούς δείχνει ότι ο εξελληνισμός έγινε σταδιακά.[12] Τον 3ο αιώνα π.Χ. οικοδομήθηκαν στη Βύλλις ένα θέατρο, μια Αγορά, δύο Στοές και ένας περίστυλος ναός.[14][35] Στα τείχη της πόλης υπήρχαν έξι πύλες στις δύο από τις οποίες περνούσε ο μεγάλος δρόμος που ερχόταν από την Απολλωνία στη διεύθυνση του ποταμού Αώου, στις έξοδο του έφευγε προς τη Μακεδονία ή την Αντιγόνεια της Ηπείρου. Την εποχή που ανακατασκευάστηκε ο δρόμος κοντά στο Αρχαιολογικό Πάρκο (2011) βρέθηκε άγαλμα της Ελληνιστικής περιόδου που παριστάνει έναν στρατιώτη ή μια θεότητα.[36] Το "Ιλλυρικόν Κοινόν των Βιλλίονων" ήταν εξελληνισμένο και δίγλωσσο, μετά το 232 π.Χ. αποτελούσε Συνασπισμό δύο πόλεων.[37][38][39] Το Κοινό συνεδρίασε στις δύο μεγαλύτερες πόλεις που ήταν η Βύλλις και η Νίκαια η οποία ήταν επίσης Δήμος όπως δείχνει επιγραφή του 2ου αιώνα π.Χ.[38][40][41] Όταν ξέσπασαν οι Ρωμαίο-Ιλλυρικοί πόλεμοι οι Βυλλίονοι υποστήριξαν την Αρχαία Ρώμη απέναντι στον Ιλλυριό βασιλιά Γένθιο, αργότερα άλλαξαν τη συμμαχία τους υπέρ των Μολοσσών και των Μακεδόνων και ο Ρωμαϊκός στρατός τους κατέστρεψε.[13]

Βυζάντιο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Βύλλις έγινε τμήμα της Ρωμαικής επαρχίας της Ηπείρου, το όνομα της αναφέρεται συχνά όταν ξέσπασε ο Μέγας Ρωμαϊκός εμφύλιος.[42] Μετά από μια μεγάλη περίοδο παρακμής η πόλη βρέθηκε ξανά σε ακμή σαν Ρωμαϊκή επαρχία όπως βρέθηκε σε επιγραφή που ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος την αποκαλεί "αποικία Βυλλίονων".[43][44] Ο Στράβων αποκαλεί την ευρύτερη περιοχή σαν "Βυλλιακή".[45] Τα τείχη της Βύλλις έχουν περισσότερες από τέσσερις επιγραφές γραμμένες στα Ελληνικά με λεπτομέρειες σχετικά με την κατασκευή τους από τον αρχιτέκτονα Βικτωρίνο με εντολή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (483-565).[16][46] Την περίοδο των πρώτων χριστιανικών χρόνων η Βύλλις παρέμεινε σημαντικό κέντρο στην Ήπειρο αν και έπεσε σημαντικά η αξία του σε σχέση με την αρχαιότητα, οικοδομήθηκε μεγάλος αριθμός από εκκλησίες με μωσαϊκά δάπεδα με πολύπλοκες διακοσμήσεις.[47] Οι δύο από αυτές τις Βασιλικές έχουν προσθέσει νέους θαλάμους και ένα νέο Βαπτιστήριο στη "Βασιλική Β".[47][47]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Lippert & Matzinger 2021, σσ. 101–102
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Belli Pasqua 2014, σ. 427
  3. ↑ Hatzopoulos, Miltiades B. (23 November 2020). Ancient Macedonia. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. σ. 212
  4. ↑ Abdy, Richard Anthony (2007). Roman Butrint: An Assessment. Oxbow Books for the Butrint Foundation. σ. 190
  5. ↑ Marzano, Annalisa; Métraux, Guy P. R. (30 April 2018). The Roman Villa in the Mediterranean Basin: Late Republic to Late Antiquity. Cambridge University Press. σ. 271
  6. ↑ Hodges, Richard (2000). Towns and Trade in the Age of Charlemagne. Bloomsbury Academic. σ. 42
  7. ↑ Tusa, Sebastiano. "Menaxhimi Fiskal dhe Struktura Drejtuese e Sistemit të Parqeve Arkeologjike në Shqipëri në vëmendje të veçantë: Parqet Arkeologjike: Apolloni dhe Antigone" (PDF) (in Albanian). United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). σ. 8
  8. ↑ Ceka and Mucau (2005). Byllis. Tirana: Migjeni. σ. 11
  9. ↑ 9,0 9,1 Winnifrith 2002, σ. 58
  10. ↑ 10,0 10,1 N.G.L Hammond. Perspectives on Albania. Macmillan, 1992, σ. 37
  11. ↑ Peter Allan Hansen. Carmina epigraphica Graeca. Novus Eboracus, 1983, σ. 295
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Stocker 2009, σ. 309
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Lippert & Matzinger 2021, σ. 101
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Hansen & Nielsen 2004, σ. 343
  15. ↑ Ceka & Ceka 2018, σ. 977
  16. ↑ 16,0 16,1 Bowden 2003
  17. ↑ Hammond 1989, σ. 17
  18. ↑ Cabanes 1976, σ. 136
  19. ↑ Hammond 1989, σ. 18
  20. ↑ Hodges 2021, σ. 1
  21. ↑ Daniel, Marta (2018). "Finds of Illyrian coin hoards from the territories of Greek Illyria. An attempt at reconstructing the circulation of coinage based on the range of particular emissions". Światowit. 57: 134
  22. ↑ 22,0 22,1 Lippert & Matzinger 2021, σ. 78
  23. ↑ Ceka 2012, σ. 60
  24. ↑ Winnifrith, T. J. (5 May 2021). Nobody's Kingdom: A History of Northern Albania. Andrews UK Limited. σ. 27
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Hatzopoulos, Sakellariou & Loukopoulou 1997, σ. 144
  26. ↑ Hammond, N. G. L. (1989). "The Illyrian Atintani, the Epirotic Atintanes and the Roman Protectorate". The Journal of Roman Studies. 79: 11–2
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Ceka 1992, σ. 125
  28. ↑ Ceka 1992, σσ. 125–126
  29. ↑ Hatzopoulos 1997, σσ. 144–145
  30. ↑ Hatzopoulos, Sakellariou & Loukopoulou 1997, σσ. 144-145
  31. ↑ M. B. Hatzopoulos. The Borders of Hellenism in Epirus during Antiquity. Epirus: Ekdotike Athenon, σ. 145, 1997
  32. ↑ Papadopoulos 2016, σ. 382
  33. ↑ Lasagni 2019, σ. 73
  34. ↑ Peter Allan Hansen. Carmina epigraphica Graeca. Novus Eboracus, σ. 295
  35. ↑ Tom Winnifrith. Badlands, borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania. Duckworth, 2002, σ. 58
  36. ↑ https://web.archive.org/web/20160304115151/http://www.balkanweb.com/kultur%C3%AB/2691/fier-zbulohet-statuja-antike-ne-bylis-57328.html
  37. ↑ Marjeta Šašel Kos. Appian and Illyricum. Narodni muzej Slovenije, 2005, σ. 226
  38. ↑ 38,0 38,1 Pleket, H. W. Supplementum Epigraphicum Graecum, Volume XXXIX: 1989
  39. ↑ Wilkes 1995, σ. 97
  40. ↑ Robert, L. "Discours inaugaural", L' Illyrie méridionale et L'Épire dans l'Antiquité, Actes du colloque international de Clermont-Ferrand. Clermont-Ferrand, 1984, σ. 14
  41. ↑ Hansen & Nielsen 2004, σ. 346
  42. ↑ e.g., Cicero, Phil. 11.11; Julius Caesar B.C. 3.40. et alii
  43. ↑ N.G.L Hammond. Perspectives on Albania. Macmillan, σ. 37
  44. ↑ Pliny. Naturalis Historia. Τόμος. 4.10.17
  45. ↑ Strabo. Geographica. Τόμος 7, σ. 316
  46. ↑ Ceka and Mucaj (2005). Byllis. Migjeni. σσ. 108–109
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Chalkia, Eugenia (1997). "Early Christian Art". Epirus. Ekdotike Athenon: 166–81

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Beaudry, Nicolas, Chevalier, Pascale (2020). 'Les espaces domestiques et économiques du groupe épiscopal protobyzantin de Byllis (Albanie)', Archaeology of a World of Changes. Late Roman and Early Byzantine Architecture, Sculpture and Landscapes, Oxford.
  • Beaudry, Nicolas (2010). 'Një punishte për prodhimin e verës në Bylisi', Monumentet 28.
  • Beaudry, Nicolas, Chevalier, Pascale, & Muçaj, Skënder (2010). 'Le quartier épiscopal, campagne 2009, Byllis (Albanie)', Bulletin du Centre d’études médiévales d’Auxerre 14, pp. 57–60.
  • Beaudry, Nicolas, et al. (2003). 'Byllis (Albanie)', Bulletin de correspondance hellénique 126.2.
  • Bejko, Lorenc; Morris, Sarah; Papadopoulos, John; Schepartz, Lynne (2015). The Excavation of the Prehistoric Burial Tumulus at Lofkend, Albania. ISD LLC.
  • Belli Pasqua, Roberta (2014). "Nuove ricerche per lo studio e la valorizzazione di Byllis (Albania)". In Salvatore Nuzzo, Gregorio Andria, Pietro Camarda (ed.). Contributi di Ricerca 1 - Research Contributions 1: 1° Workshop sullo stato dell’arte delle ricerche nel Politecnico di Bari – 1st Workshop on the State of the Art and Challenges of Research Efforts at POLIBA. Gangemi Editore spa.
  • Belli Pasqua, Roberta (2017). Lavarone, Massimo (ed.). "Ricerca archeologica e valorizzazione: riflessioni sul Parco Archeologico di Byllis (Albania)". Quaderni Friulani di Archeologia. Società Friulana di Archeologia (XXVII): 89–97.
  • Bowden, William (2003). Epirus Vetus: The Archaeology of a Late Antique Province. Duckworth.
  • Cabanes, Pierre (1976). L'Épire: De la mort de Pyrrhos à la conquête romaine, 272-167 av. J.-C (in French). Paris: Annales Littéraires de l'Université de Besancon.
  • Ceka, Neritan (1992). "Santuari dell'area illirico-epirotica". In Stazio, Attilio; Ceccoli, Stefania (eds.). La Magna Grecia e i grandi santuari della madrepatria: atti del trentunesimo Convegno di studi sulla Magna Grecia. Atti del Convegno di studi sulla Magna Grecia (in Italian). Vol. 31. Istituto per la storia e l'archeologia della Magna Grecia.
  • Ceka, Neritan; Muçaj, Skënder (2005). Byllis, its history and monuments. Tirana.
  • Ceka, Olgita (2012). "Il koinon e la città. L'esempio di Byllis". In G. de Marinis; G.M. FabriniG. Paci; R. Perna; M. Silvestrini (eds.). I processi formativi ed evolutividella città in area adriatica. BAR International Series. Vol. 2419. Archaeopress.
  • Ceka, Neritan; Ceka, Olgita (2018). "The treatment of public space in the preroman cities of Southern Illyria and Epirus (Vth-Ist centuries B.C.)". In Jean-Luc Lamboley; Luan Perzhita; Altin Skenderaj (eds.). L'Illyrie Méridionale et l'Épire dans l'Antiquité – VI. Actes du VI e colloque international de Tirana(20 – 23 mai 2015). De Boccard.
  • Chevalier, Pascale; Beaudry, Nicolas (2018). "Une ville du VIe siècle retournant à la ruralité : désurbanisation et abandon du siège épiscopal de Byllis". In Jean-Luc Lamboley, Luan Përzhita, Altin Skënderaj (ed.). L'Illyrie méridionale et l'Épire dans l'Antiquité : Actes du VIe colloque international de Tirana, 20-23 mai 2015. L'Illyrie méridionale et l'Épire dans l'Antiquité. Vol. 6. De Boccard.
  • Chevalier, Pascale, et al. (2003). 'Trois basiliques et un groupe épiscopal des Ve-VIe siècles réétudiés à Byllis (Albanie)', Hortus Artium Medievalium 9, pp. 155–165.
  • Chevalier, Pascale, et al. (2008). 'Byllis (Albanie), campagne 2007: le quartier épiscopal, la Basilique E et les carrières', Bulletin du Centre d’études médiévales d’Auxerre 13,
  • Chevalier, Pascale, Beaudry, Nicolas, & Muçaj, Skënder (2009). 'Le quartier épiscopal, campagne 2008, Byllis (Albanie)', Bulletin du Centre d’études médiévales d’Auxerre 13.
  • Hammond, N. G. L. (1989). "The Illyrian Atintani, the Epirotic Atintanes and the Roman Protectorate". The Journal of Roman Studies. 79: 11–25.
  • Haxhimihali, Marin (2004). 'Byllis et sa région à la lumière des sources écrites du VIe siècle', L'Illyrie méridionale et l'Épire dans l'Antiquité IV, Paris.
  • Hansen, Mogens Herman; Nielsen, Thomas Heine (2004). An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford University Press.
  • Hatzopoulos, M. B.; Sakellariou, M.; Loukopoulou, L. D. (1997). Epirus, Four Thousand Years of Greek History and Civilization. Ekdotike Athenon.
  • Hodges, Richard (2021). "Seeking salvation at Byllis in the 6th century". Journal of Roman Archaology. Cambridge University Press: 1–7.
  • Jaupaj, Lavdosh (2019). Etudes des interactions culturelles en aire Illyro-épirote du VII au III siècle av. J.-C (Thesis). Université de Lyon; Instituti i Arkeologjisë (Albanie).
  • Lasagni, Chiara (2019). Le realtà locali nel mondo greco: Ricerche su poleis ed ethne della Grecia occidentale. Studi e testi di epigrafia. Edizioni dell'Orso.
  • Lippert, Andreas; Matzinger, Joachim (2021). Die Illyrer: Geschichte, Archäologie und Sprache. Kohlhammer Verlag.
  • Lewis, D. M.; Boardman, John (1994). The Cambridge Ancient History, Volume 6: The Fourth Century BC.
  • Papadopoulos, John (2016). "Komai, Colonies and Cities in Epirus and Southern Albania: The Failure of the Polis and the Rise of Urbanism on the Fringes of the Greek World". In Molloy, Barry P.C. (ed.). Of Odysseys and Oddities: Scales and Modes of Interaction Between Prehistoric Aegean Societies and their Neighbours. Oxbow Books.
  • Stocker, Sharon R. (2009). Illyrian Apollonia: Toward a New Ktisis and Developmental History of the Colony.
  • Wilkes, John (1995). The Illyrians. Wiley-Blackwell.
  • Winnifrith, Tom J. (2002). Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania. London. Duckworth.