Το Κρατικό Εκπαιδευτικό Κέντρο Κοσμοναυτών «Γιούρι Α. Γκαγκάριν» (ρωσ. Центр подготовки космонавтов имени Ю. А. Гагарина) είναι ένα σύνολο εγκαταστάσεων για την εκπαίδευση των Ρώσων (και παλαιότερα των Σοβιετικών) αστροναυτών (κοσμοναυτών) για τις διαστημικές αποστολές τους. Βρίσκεται στη Ζβιέζντι Γκοροντόκ (ακριβής μετάφραση «Πολιτειούλα των άστρων») έξω από τη Μόσχα, τοπωνύμιο που χρησιμοποιείται και για το ίδιο το Εκπαιδευτικό Κέντρο ή για το μέρος που είναι κτισμένο.[1]
Οι εγκαταστάσεις ήταν αρχικώς γνωστές μόνο με την κωδική ονομασία «Στρατιωτική Μονάδα 26266» (в/ч 26266) και αποτελούσαν μια μυστική βάση για την εκπαίδευση των υποψήφιων σοβιετικών κοσμοναυτών. Η τοποθεσία επιλέχθηκε με κριτήριο την εγγύτητά της στη Μόσχα και σε άλλες υποδομές που θα ήταν ουσιώδεις για τη λειτουργία της: το αεροδρόμιο και Αεροπορική Βάση Τσκαλόφσκι, και τη σιδηροδρομική γραμμή του Γιαροσλάβλ.[1] Η γύρω περιοχή καλύπτεται από πυκνό δάσος και αρχικώς στη θέση του κέντρου υπήρχε εγκατάσταση ραντάρ.[2]
Ως πρώτος στην ιστορία του Κέντρου διορίσθηκε ο στρατιωτικός ιατρός, συνταγματάρχης Υγειονομικού Γιεβγκένι Κάρποφ[1], στις 24 Φεβρουαρίου 1960. Tο Κέντρο απασχολούσε περίπου 250 ανθρώπους, εξαρχής κατανεμημένους σε διάφορα τμήματα. Αυτά ήταν υπεύθυνα για την ανάπτυξη όλων των πλευρών του διαστημικού προγράμματος από τον εξοπλισμό έως την καλή κατάσταση και διαβίωση των κοσμοναυτών. Υπήρχαν ειδικοί στην υγιεινή, την ένδυση επιβιώσεως, χειρουργοί και εκπαιδευτικό προσωπικό. Αρχικώς οι υποψήφιοι κοσμοναύτες στεγάζονταν στο παλαιό Κεντρικό Αεροδρόμιο Φρούνζε, στη Μόσχα, και αργότερα σε κτήριο διαμερισμάτων στη Βάση Τσκαλόφσκι, προτού στεγασθούν τελικώς σε νεόκτιστα διαμερίσματα στο Κέντρο, όπου διέμεναν με τις οικογένειές τους σε όλη τη διάρκεια της εκπαιδεύσεώς τους.[1]
Μέχρι τον Απρίλιο του 2009 το κέντρο υπαγόταν και διοικείτο από το ρωσικό Υπουργείο Άμυνας σε συνεργασία με τη Ρωσική Ομοσπονδιακή Διαστημική Υπηρεσία Roscosmos. Τότε ο Πρόεδρος της Ρωσίας Ντμίτρι Μεντβέντεφ υπέγραψε ένα ουκάζιο (το αντίστοιχο του προεδρικού διατάγματος), δια του οποίου μετέφερε το Κέντρο υπό την αποκλειστική ιδιοκτησία και διοίκηση της Roskosmos.[3]
Το Εκπαιδευτικό Κέντρο Κοσμοναυτών διαθέτει σήμερα όλες τις ουσιώδεις υποδομές για την εκπαίδευση αστροναυτών για μεγάλο εύρος διαστημικών αποστολών και εμπειριών, όπως οι μεγάλες επιταχύνσεις, η χρήση της διαστημικής στολής (που συχνά είναι ειδική για μια αποστολή), οι ιατρικοί έλεγχοι και παρατηρήσεις, καθώς και η διαστημική πλοήγηση.
Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν μεταξύ άλλων τα εξής:
Στο Κέντρο διατηρούνται επίσης, ως αξιοθέατα, το γραφείο του Γιούρι Γκαγκάριν, καθώς και αρκετά μνημεία και προτομές του ίδιου και άλλων κοσμοναυτών.
Μέχρι σήμερα έχουν διατελέσει διοικητές του Κρατικού Εκπαιδευτικού Κέντρου Κοσμοναυτών «Γιούρι Α. Γκαγκάριν» οι εξής (με αστερίσκο * επισημαίνονται όσοι έχουν διατελέσει κοσμοναύτες οι ίδιοι):