Θρησκεία Γιορούμπα

Ιερείς Ομπατάλα σε ναό στην Ιφέ

Η θρησκεία Γιορούμπα, ή Ισέσε (γιορούμπα: Ìṣẹ̀ṣe), περιλαμβάνει τις παραδοσιακές θρησκευτικές και πνευματικές έννοιες και πρακτικές του λαού των Γιορούμπα. Η πατρίδα του βρίσκεται στη σημερινή νοτιοδυτική Νιγηρία, η οποία περιλαμβάνει την πλειοψηφία των πολιτειών Όγιο, Όγκουν, Όσουν, Όντο, Εκίτι, Κουάρα και Λάγος, καθώς και τμήματα της πολιτείας Κόγκι και τα γειτονικά μέρη του Μπενίν και του Τόγκο, κοινώς γνωστά ως Γιορουμπαλάνδη (γιορούμπα: Ilẹ̀ Káàárọ̀-Oòjíire). Μοιράζεται ορισμένους παραλληλισμούς με το Βουντού που ασκούν οι γειτονικοί λαοί Φον και Έουε στα δυτικά και με τη θρησκεία των λαών Έντο και Ιγκάλα στα ανατολικά. Η θρησκεία Γιορούμπα είναι η βάση για έναν αριθμό θρησκειών στον Νέο Κόσμο, ιδίως τη Σαντερία, την Ουμπάντα, την Τρίνινταντ Ορίσα και την Καντομπλέ.[1] Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των Γιορούμπα αποτελούν μέρος του Itàn (ιστορία), του συνολικού συμπλέγματος τραγουδιών, ιστοριών και άλλων πολιτιστικών εννοιών που συνθέτουν την κοινωνία των Γιορούμπα.[1][2][3]

Όρος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το όνομα στα Γιορούμπα για τη θρησκεία των ιθαγενών Γιορούμπα είναι Ìṣẹ̀ṣẹ, το οποίο αναφέρεται επίσης στις παραδόσεις και τις τελετουργίες που περιλαμβάνουν τον πολιτισμό των Γιορούμπα. Ο όρος προέρχεται από μια συστολή των λέξεων Ìṣẹ̀, που σημαίνει «πηγή ή ρίζα ή προέλευση» και ìṣe, που σημαίνει «πρακτική ή παράδοση», που συνδυάζονται για να σημαίνουν «Η πηγή της παράδοσής μας», όπως πολλές από τις πρακτικές, τις πεποιθήσεις, τις παραδόσεις και τις τηρήσεις των Γιορούμπα προέρχονται από τη θρησκευτική λατρεία της Ορίσα.

Πεποιθήσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μια ιέρεια Γεμάτζα στο Όγιο της Νιγηρίας

Σύμφωνα με τον Κόλα Αμπιμπόλα, οι Γιορούμπα έχουν εξελίξει μια ισχυρή κοσμολογία.[1] Ο Νιγηριανός καθηγητής για τις παραδοσιακές αφρικανικές θρησκείες, Τζάικομπ Κ. Ολουπόνα, συνοψίζει ότι το κεντρικό στοιχείο για τη θρησκεία Γιορούμπα, και που όλα τα όντα κατέχουν, είναι γνωστό ως «Ase», που είναι «η ισχυρή λέξη που πρέπει να συμβεί», η «δύναμη της ζωής» και η «ενέργεια που ρυθμίζει κάθε κίνηση και δραστηριότητα στο σύμπαν».[4][5][6] Κάθε σκέψη και δράση κάθε ατόμου ή όντος στο Aiyé (το φυσικό βασίλειο) αλληλεπιδρά με την Υπέρτατη δύναμη, όλα τα άλλα έμβια όντα, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Γης, καθώς και με το Όρουν (τον άλλο κόσμο), στον οποίο υπάρχουν θεοί, πνεύματα και πρόγονοι.[2][5][6] Η θρησκεία Γιορούμπα μπορεί να περιγραφεί ως μια πολύπλοκη μορφή πολυθεϊσμού, με μια Ανώτατη αλλά μακρινή δημιουργό δύναμη, που καλύπτει ολόκληρο το σύμπαν.[6]

Ο ανθρωπολόγος Ρόμπερτ Βόκς περιέγραψε τη θρησκεία Γιορούμπα ως ανιμιστική, σημειώνοντας ότι «είναι σταθερά προσκολλημένη στον τόπο».[7]

Κάθε άτομο που ζει στη γη προσπαθεί να επιτύχει την τελειότητα και να βρει το πεπρωμένο του στο Όρουν-Ρέρε (το πνευματικό βασίλειο εκείνων που κάνουν καλά και ευεργετικά πράγματα).

Το ori-inu (πνευματική συνείδηση στο φυσικό πεδίο) κάποιου πρέπει να αναπτυχθεί για να ολοκληρώσει την ένωση με το «Iponri» του (Ori Orun, πνευματικός εαυτός).[4]

Η διαλογιστική απαγγελία Iwapẹlẹ (ή καλά ισορροπημένη) και ο ειλικρινής σεβασμός αρκούν για να ενισχύσουν το ori-inu των περισσότερων ανθρώπων.[2][4] Οι καλά ισορροπημένοι άνθρωποι, πιστεύεται, είναι σε θέση να κάνουν θετική χρήση της απλούστερης μορφής σύνδεσης μεταξύ του Όρις τους και του παντοδύναμου Όλου-Όρουν: μια adura (αίτηση ή προσευχή) για θεϊκή υποστήριξη.

Στο σύστημα πεποιθήσεων των Γιορούμπα, το Ολοντουμαρέ έχει ασυδοσία σε όλα όσα υπάρχουν. Ως εκ τούτου, θεωρείται υπέρτατο.[2]

Ολοντουμαρέ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Ολοντουμαρέ είναι η πιο σημαντική «κατάσταση ύπαρξης».[8] «Είναι οι κάτοχοι όλων των κεφαλιών, γιατί κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης δημιουργίας, η Ολοντουμαρέ έδωσε «èmí» (την πνοή της ζωής) στην ανθρωπότητα. Σε αυτό, η Ολοντουμαρέ είναι Υπέρτατη».[8] Ίσως μια από τις πιο σημαντικές ανθρώπινες προσπάθειες που εκθειάζονται στο λογοτεχνικό σώμα των Γιορούμπα είναι η αναζήτηση βελτίωσης του «Ìwà» (χαρακτήρας, συμπεριφορά). Με αυτόν τον τρόπο οι διδασκαλίες υπερβαίνουν το θρησκευτικό δόγμα, συμβουλεύοντας ότι ένα άτομο πρέπει επίσης να βελτιώσει τις πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές σφαίρες ύπαρξής του. Κάθε στροφή της ιερής μαντικής ποίησης Ιφά (Odu Ifa) έχει ένα τμήμα που καλύπτει τη σημασία του «Ìwà»., που είναι κεντρικό σε αυτό είναι το θέμα της δικαιοσύνης, τόσο ατομικής όσο και συλλογικής.[9]

Περιγραφή του συμβόλου isese

Δημιουργία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι Γιορούμπα ως λαός θεωρούν την Ολοντουμαρέ ως την κύρια δύναμη της δημιουργίας.[10]

Σύμφωνα με μια από τις γιορούμπα αφηγήσεις για τη δημιουργία, σε ένα ορισμένο στάδιο της διαδικασίας, η «αλήθεια» στάλθηκε για να επιβεβαιώσει την κατοικησιμότητα των πλανητών που σχηματίστηκαν πρόσφατα. Τη γη, που είναι μία από αυτούς, την επισκέφτηκε αλλά θεωρήθηκε πολύ υγρή για συμβατική ζωή.[11]

Μετά από μια επιτυχημένη χρονική περίοδο, μια σειρά από θεότητες με επικεφαλής τον Ομπατάλα στάλθηκαν για να ολοκληρώσουν το έργο να βοηθήσουν τη γη να αναπτύξει τον φλοιό της. Σε μια από τις επισκέψεις τους στο βασίλειο, η αψιδωτή θεότητα Ομπατάλα ανέβηκε στη σκηνή εξοπλισμένη με ένα μαλάκιο που έκρυβε κάποια μορφή χώματος, φτερωτά θηρία και κάποιο υλικό σαν ύφασμα. Το περιεχόμενο αδειάστηκε σε αυτό που σύντομα έγινε ένας μεγάλος τύμβος στην επιφάνεια του νερού και αμέσως μετά, τα φτερωτά θηρία άρχισαν να το σκορπίζουν γύρω μέχρι το σημείο όπου σταδιακά έγινε ένα μεγάλο κομμάτι ξηράς γης. Οι διάφορες εσοχές που δημιούργησαν έγιναν τελικά λόφοι και κοιλάδες.[8]

Ο Ομπατάλα πήδηξε σε ένα ψηλό έδαφος και ονόμασε το μέρος Ιφέ. Η γη έγινε εύφορη και η φυτική ζωή άρχισε να ανθίζει. Από χούφτες χώμα άρχισε να πλάθει ειδώλια. Εν τω μεταξύ, καθώς αυτό συνέβαινε στη γη, η Ολοντουμαρέ συγκέντρωσε τα αέρια από τις μακρινές περιοχές του διαστήματος και πυροδότησε μια έκρηξη που διαμορφώθηκε σε μια βολίδα. Αυτός στη συνέχεια  το έστειλε στο Ιφέ, όπου στέγνωσε μεγάλο μέρος της γης και ταυτόχρονα άρχισε να ψήνει τα ακίνητα ειδώλια. Ήταν σε αυτό το σημείο που η Ολοντουμαρέ απελευθέρωσε την «ανάσα της ζωής» για να φυσήξει σε όλη τη γη και τα ειδώλια άρχισαν σιγά-σιγά να «βρίσκονται» ως οι πρώτοι άνθρωποι του Ιφέ.[8]

Για το λόγο αυτό, το Ιφέ αναφέρεται τοπικά ως «Ife Oodaye» - «λίκνο της ύπαρξης».[8][12]

Ορίσα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ορίσα (Òrìṣà) είναι μια οντότητα που διαθέτει την ικανότητα να αντικατοπτρίζει ορισμένες από τις εκδηλώσεις της Ολοντουμαρέ. Οι Ορίσα των Γιορούμπα (κοινώς μεταφρασμένες «μοναδικά/ειδικά/επιλεγμένα κεφάλια») περιγράφονται συχνά ως μεσάζοντες μεταξύ της ανθρωπότητας και του υπερφυσικού. Ο όρος μεταφράζεται επίσης ως «Θεότητες» ή «Θεοί».[13]

Οι Ορίσα είναι σεβαστοί για τον έλεγχο συγκεκριμένων στοιχείων της φύσης. Ως εκ τούτου, αναφέρονται επίσης ως Imole. Μοιάζουν περισσότερο με αρχαίους ήρωες και/ή σοφούς παρά με αρχέγονες θεότητες.[3] Αυτοί αντιμετωπίζονται καλύτερα ως dema θεότητες. Παρόλο που ο όρος Ορίσα χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει και τις δύο τάξεις θεϊκών οντοτήτων, είναι κατάλληλα δεσμευμένος για την προηγούμενη.[3]

Ιρουνμόλε

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι Ιρουνμόλε είναι οντότητες που αποστέλλονται από το Ολόρουν για να ολοκληρώσουν συγκεκριμένες εργασίες, συχνά λειτουργώντας ως σύνδεσμοι μεταξύ του Όρουν (το αόρατο βασίλειο) και του Αϊγέ (το φυσικό βασίλειο).[3] Τα Ιρουνμόλε μπορούν καλύτερα να περιγραφούν ως θεότητες κατάταξης, όπου τέτοιες θεότητες θεωρούνται ως οι κύριοι Ορίσα.

Μετενσάρκωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ένα ρούχο χορού μάσκας Εγκουνγκούν στη μόνιμη συλλογή του Παιδικού Μουσείου της Ινδιανάπολης

Οι Γιορούμπα πιστεύουν στην Ατούνβα, τη δυνατότητα μετενσάρκωσης μέσα στην οικογένεια. Τα ονόματα Μπαμπατούντε (Babatunde, ο πατέρας επιστρέφει), Γετούντε (Yetunde, η μητέρα επιστρέφει), Μπαμπατούντζι (Babatunji, ο πατέρας ξυπνά για άλλη μια φορά) και Σοτούντε (Sotunde, ο σοφός άνδρας επιστρέφει) όλα προσφέρουν ζωντανές αποδείξεις της έννοιας Ιφά της οικογενειακής ή γραμμικής αναγέννησης.[14] Δεν υπάρχει καμία απλή εγγύηση ότι ο παππούς ή ο μεγάλος θείος σας θα «γυρίσει» στη γέννηση ενός παιδιού, ωστόσο.

Κάθε φορά που φτάνει η ώρα για ένα πνεύμα να επιστρέψει στη Γη μέσω της σύλληψης μιας νέας ζωής στην άμεση γραμμή αίματος της οικογένειας, μια από τις συστατικές οντότητες της ύπαρξης ενός ατόμου επιστρέφει, ενώ η άλλη παραμένει στον Παράδεισο (Ikole Orun). Το πνεύμα που επιστρέφει το κάνει με τη μορφή ενός Φύλακα Όρι. Ο Φύλακας Όρι κάποιου, το οποίο αντιπροσωπεύεται και περιέχεται στο στέμμα του κεφαλιού, αντιπροσωπεύει όχι μόνο το πνεύμα και την ενέργεια του προηγούμενου συγγενή εξ αίματος, αλλά τη συσσωρευμένη σοφία που έχει αποκτήσει μέσα από μυριάδες ζωές. Αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με το πνευματικό Όρι κάποιου, το οποίο περιέχει την προσωπική του μοίρα, αλλά αντίθετα αναφέρεται στην επιστροφή στην Αγορά του προσωπικού αίματος του Όρι μέσω της νέας του ζωής και των εμπειριών του. Ο Πρωτεύων Πρόγονος (που θα πρέπει να προσδιορίζεται στο Ιτεφά σας) γίνεται –αν γνωρίζετε και εργάζεστε με αυτή τη συγκεκριμένη ενέργεια– ένας «οδηγός» για το άτομο καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Στο τέλος αυτής της ζωής επιστρέφουν στον ίδιο πνευματικό εαυτό τους και συγχωνεύονται σε ένα, παίρνοντας την πρόσθετη γνώση που αποκτούν από την εμπειρία τους με το άτομο ως μορφή πληρωμής.

Επιρροή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αφρικανικές θρησκείες της διασποράς

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σύμφωνα με τον καθηγητή Άνταμς Αμπντουλάχι Σουμπέρου, οι Γιορούμπα ήταν εξαιρετικοί πολιτικοί που εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο με πρωτοφανή τρόπο.[15] Η εμβέλεια του πολιτισμού τους οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μετανάστευση - η πιο πρόσφατη μετανάστευση συνέβη με το δουλεμπόριο στον Ατλαντικό και με Νιγηριανούς Γιορούμπα και Γιορούμπα από το Μπενίν που μετανάστευσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Βραζιλία και άλλες χώρες της Αμερικής και της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας, πολλοί Γιορούμπα αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στο δουλεμπόριο και μεταφέρθηκαν στην Αργεντινή, τη Βραζιλία, την Κούβα, την Κολομβία, το Πουέρτο Ρίκο, τη Δομινικανή Δημοκρατία, το Τρίνινταντ και Tομπάγκο, τον Άγιο Βικέντιο και τις Γρεναδίνες, την Ουρουγουάη, τη Βενεζουέλα και άλλα μέρη της Αμερικής. Μαζί τους έφεραν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Η σχολή σκέψης ενσωματώθηκε σε αυτό που τώρα αποτελεί τον πυρήνα των «γενικών γενεών του Νέου Κόσμου», που είναι μια ποικιλία σύγχρονων αφρικανικών θρησκειών που προέρχονται από τη θρησκεία Γιορούμπα:[15][16][17][18]

Η πίστη Βουντού, η οποία προήλθε από μια διαφορετική εθνοτική ομάδα (οι λαοί που μιλούν γλώσσες Γκμπε του σημερινού Μπενίν, Τόγκο και Γκάνας), έχει σημαντικές πτυχές στην αφρικανική διασπορά σε χώρες όπως η Αϊτή και η Κούβα, καθώς επίσης και η Νέα Ορλεάνη και η Λουιζιάνα στην Ηνωμένες Πολιτείες.[19]

Στη Λατινική Αμερική, η θρησκεία Γιορούμπα βρίσκεται σε έντονο συγκρητισμό με το Χριστιανισμό, τις θρησκείες των ιθαγενών και τον πνευματισμό από την πρώτη άφιξη Αφρικανών μεταναστών. Στη Βραζιλία, η θρησκεία Ουμπάντα γεννήθηκε από την πλούσια αλληλεπίδραση των πεποιθήσεων που παρείχε η Λατινική Αμερική. Οι πιστοί της Ουμπάντα συνήθως θεωρούν τους εαυτούς τους μονοθεϊστές, αλλά τιμούν τους Καθολικούς Αγίους και την Ορίσα ως εκδηλώσεις του θεού ή ως θεότητες κηδεμόνες. Η λατρεία της Ουμπάντα περιλαμβάνει επίσης στοιχεία από τελετουργίες των ιθαγενών της Νότιας Αμερικής, όπως η τελετουργική χρήση του καπνού και η επικοινωνία με τα πνεύματα των νεκρών Ινδιάνων πολεμιστών (Καμπόκλο).

Στο ντοκιμαντέρ του 1949 Fiestas de Santiago Apóstol en Loíza Aldea, ο ανθρωπολόγος Ρικάρντο Αλεγκρία σημείωσε μια παρόμοια τάση στη Λοΐσα του Πουέρτο Ρίκο, υποστηρίζοντας ότι η συγγένεια μεταξύ του μαύρου πληθυσμού του δήμου και του καθολικού αγίου Απόστολου Ιακώβου μπορεί να προέρχεται από τον τρόπο που απεικονίζεται ως πολεμιστής, όπου είναι ένα παρόμοιο θέμα με ορισμένες απεικονίσεις του Σάνγκο και του Άνταμς.[20] Αυτή η θεωρία υπέθετε ότι αυτή η ομοιότητα χρησιμοποιήθηκε από τον πληθυσμό ως κρυφή μορφή για να τιμήσει την προγονική τους θεότητα.

Ιαπωνία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Γιοσιάκι Κοσικάουα, καθηγητής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Μέιτζι, έγινε ο πρώτος Ιάπωνας που μυήθηκε ως Μπαμπαλάβο (ιερέας) το 2013.[21]

Νιγηριανό Χρισλάμ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Νιγηριανό Χρισλάμ αναφέρεται στη συγκέντρωση ισλαμικών και χριστιανικών θρησκευτικών πρακτικών στη Νιγηρία.[22] Το Χρισλάμ αναφέρεται επίσης στη σειρά θρησκευτικών κινημάτων που συνδύασαν την ισλαμική και τη χριστιανική θρησκευτική πρακτική κατά τη δεκαετία του 1970 στο Λάγος της Νιγηρίας. Το κίνημα πρωτοστάτησε από τους λαούς Γιορούμπα στη νοτιοδυτική Νιγηρία.[22] Το Χρισλάμ εργάζεται ενάντια στη συμβατική κατανόηση του Ισλάμ και του Χριστιανισμού ως δύο ξεχωριστών και αποκλειστικών θρησκειών, αναζητώντας κοινά σημεία μεταξύ των δύο θρησκειών και προωθώντας μια περιεκτική ένωση των δύο.[22] Το Χρισλάμ καταλαμβάνει επίσης έναν ξεχωριστό γεωγραφικό χώρο. Η Νιγηρία θεωρείται συχνά ότι είναι γεωγραφικά και θρησκευτικά πολωμένη, με μια κυρίως μουσουλμανική βάση στο Βορρά και μια κατά κύριο λόγο χριστιανική βάση στο Νότο. Ωστόσο, οι Γιορούμπα που καταλαμβάνουν την περιοχή της Νοτιοδυτικής Γιορουμπαλάνδης της Νιγηρίας είναι μια κατεξοχήν μουσουλμανική εθνοτική ομάδα με χριστιανική μειονότητα.[22]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Abimbola, Kola (2005). Yoruba Culture: A Philosophical Account (Paperback έκδοση). Iroko Academics Publishers. ISBN 1-905388-00-4. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Ọlabimtan, Afọlabi (1991). Yoruba Religion and Medicine in Ibadan. Translated by George E. Simpson. Ibadan University Press. ISBN 978-121-068-0. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 J. Olumide Lucas, The Religion of the Yorubas, Athelia Henrietta PR, 1996. (ISBN 0-9638787-8-6)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Ọlabimtan, Afọlabi (1973). Àyànmọ. Lagos, Nigeria: Macmillan. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Yancy, George (2021-02-14). «Opinion | Death Has Many Names» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2021/02/14/opinion/Yoruba-religion-death.html. Ανακτήθηκε στις 2022-12-26. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Olupona, Jacob K. (1993-01-01). «The Study of Yoruba Religious Tradition in Historical Perspective» (στα αγγλικά). Numen 40 (3): 240–273. doi:10.1163/156852793X00176. ISSN 1568-5276. https://brill.com/view/journals/nu/40/3/article-p240_2.xml. 
  7. ↑ Voeks 1997, σελ. 160.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Bolaji Idowu (1982). Olódùmarè: God in Yorùbá Belief. Ikeja, Nigeria: Longman. ISBN 0-582-60803-1. 
  9. ↑ Ifaloju (Φεβρουαρίου 2011). «Odù-Ifá Iwòrì Méjì; Ifá speaks on Righteousness». Ifa Speaks... S.S. Popoola, Ifa Dida, Library, INC. Ανακτήθηκε στις 8 Απριλίου 2012. 
  10. ↑ Opoku, Kofi Asare (1993), «African traditional religion: An enduring heritage», Religious Plurality in Africa (DE GRUYTER), doi:10.1515/9783110850079.67, ISBN 978-3-11-085007-9, http://digitalcommons.auctr.edu/itcj/vol16/iss1/25 
  11. ↑ Halliday, William D. (2018-09-08). «"Half-Earth: Our Planet's Fight for Life" by Edward O. Wilson, 2017. [book review]». The Canadian Field-Naturalist 132 (1): 78. doi:10.22621/cfn.v132i1.2129. ISSN 0008-3550. 
  12. ↑ Leeming & Leeming 2009 – entry «Yoruba Creation». Yoruba. Oxford University Press. 1994. ISBN 978-0-19-510275-8. Ανακτήθηκε στις 30 Απριλίου 2010. 
  13. ↑ Cf.The Concept of God: The People of Yoruba Αρχειοθετήθηκε 2020-07-11 στο Wayback Machine. for the acceptability of the translation
  14. ↑ Omobola, Odejobi. «Influence of Yoruba Culture in Christian Religious Worship». International J. Soc. Sci. & Education 4: 586. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Akintoye, Prof S. A. (2010). A history of the Yoruba people. Amalion Publishing. ISBN 978-2-35926-005-2.
    ASIN 2359260057
    .     
  16. ↑ Brown (Ph.D.), David H. (2003). Santería Enthroned: Innovation in an Afro-Cuban Religion. University of Chicago Press. ISBN 0-226-07610-5. 
  17. ↑ Oditous (2010). «Anthropology: [Yoruba]». Anthrocivitas Online. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2011. 
  18. ↑ Karade, Baba Ifa (1994). The Handbook of Yoruba Religious Concepts. York Beach, New York: Weiser Books. ISBN 0-87728-789-9. 
  19. ↑ Fandrich, Ina J. (2007). «Yorùbá Influences on Haitian Vodou and New Orleans Voodoo». Journal of Black Studies 37 (5 (May)): 775–791. doi:10.1177/0021934705280410. 
  20. ↑ Hernández 2002
  21. ↑ «Faculty Database - Koshikawa Yoshiaki». 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Janson, Marloes (November 2016). «Unity Through Diversity: A Case Study of Chrislam in Lagos». Africa: Journal of the International African Institute 86 (4): 646–672. doi:10.1017/S0001972016000607. https://eprints.soas.ac.uk/22667/1/Janson_22667.pdf. 

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Περαιτέρω ανάγνωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]