Κλεισούρα Καστοριάς

Αυτό το λήμμα αφορά ιστορική κωμόπολη της Π.Ε. Καστοριάς. Για άλλες χρήσεις, δείτε: Κλεισούρα (αποσαφήνιση).

Συντεταγμένες: 40°32′9″N 21°28′10″E / 40.53583°N 21.46944°E / 40.53583; 21.46944

Κλεισούρα
Κλεισούρα is located in Greece
Κλεισούρα
Κλεισούρα
Διοίκηση
ΧώραΕλλάδα
ΠεριφέρειαΔυτική Μακεδονία
Περιφερειακή ΕνότηταΚαστοριάς
ΔήμοςΚαστοριάς
Δημοτική ΕνότηταΚλεισούρας
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα Μακεδονία
Υψόμετρο1.172 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος217
Έτος απογραφής2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας520 54
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Η Κλεισούρα (ή Βλαχοκλεισούρα, εναλλακτική ονομασία παλαιότερα) είναι οικισμός στη Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς της Μακεδονίας.[1]

Γενικά στοιχεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Κλεισούρα αποτελεί μια ιστορική και σημαντική κωμοπόλη του βλάχικου ελληνισμού που ανέδειξε πολλά ιστορικά πρόσωπα κατά την εποχή της ακμής της. Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της περιφερειακής ενότητας, στην είσοδο των ομώνυμων στενών, 34 χλμ. ανατολικά της Καστοριάς. Βρίσκεται χτισμένη σε υψόμετρο 1.150 μ.[1] στους πρόποδες του όρους Μουρίκι, ορεινού όγκου του Ασκιού, σε στρατηγική θέση και σε κατάφυτη περιοχή.[2] Ο σημερινός οικισμός, αισθητά μειωμένος σε σχέση με το παρελθόν που άγγιζε τους 3.200 κάτοικους στις αρχές του 20ου αιώνα,[3] φτάνει σύμφωνα με την απογραφή του 2011 τους 257 κατοίκους.[4]

Άποψη της Κλεισούρας τον χειμώνα.

Η Κλεισούρα υπήρξε μία από τις περιοχές της Ελλάδας που βίωσαν με τον σκληρότερο τρόπο τα γερμανικά αντίποινα κατά τη διάρκεια της κατοχής. Οι επιπτώσεις της Σφαγής της Κλεισούρας, όπως ονομάστηκε η ανθρώπινη αυτή τραγωδία, σε συνάρτηση με την μεταβολή των εμπορικών δρόμων που ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα με την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου, προκάλεσαν την παρακμή της κωμόπολης.

Ονομασία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ετυμολογία της λέξης Κλεισούρα προέρχεται την λατινική λέξη clausura, που σημαίνει στενό πέρασμα.[5][6] Ο ερευνητής Σωκράτης Ν. Λιάκος αναφέρει ότι η κωμόπολη μνημονεύεται από το 1325 με τον λανθασμένο όνομα Ανακλίσουρον, χωρίς όμως να αναφέρει την πηγή.[7] Η ονομασία της κωμόπολης Βλαχοκλεισούρα χρησιμοποιούνταν παράλληλα σε ιστορικές πηγές και σε οθωμανικές απογραφές, ενώ η πρώτη αναφορά του ονόματος γίνεται σε κοινοτική σφραγίδα σε τόμο με τα ιστορικά αρχεία της κωμόπολης.[8] Το 1806, επισκέπτεται την περιοχή ο Γάλλος περιηγητής Φρανσουά Πουκεβίλ και την αναφέρει επαινετικά ως Κοσμόπολη.[9]α[›]

Διοικητικές μεταβολές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ιστορικά η περιοχή ανήκει στην Ορεστίδα της Άνω Μακεδονίας του Μακεδονικού Βασιλείου.[10] Την Ρωμαϊκή περίοδο και στο πρώιμο Βυζάντιο, ανήκει στην επαρχία της Μακεδονίας για να ενταχθεί αργότερα στην επαρχία της Θεσσαλίας. Αργότερα κυριεύεται από τους Βούλγαρους,[εκκρεμεί παραπομπή] τους Νορμανδούς,[11] εντάσσεται στην επαρχία της Θεσσαλονίκης την περίοδο του λατινικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης στην Φραγκοκρατία, ενώ στην Τουρκοκρατία στο βιλαέτι του Μοναστηρίου, και στην διοικητική περιφέρεια του καζά της Καστοριάς του σαντζακιού της Κορυτσάς.[12][13] Η περιοχή μετά την προσχώρηση της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος το 1913, ανήκει στην επαρχία Καστοριάς του νομού Φλωρίνης.[14]

Το 1918 συστήνεται για πρώτη φορά η κοινότητα Κλεισούρας με έδρα τον οικισμό Κλεισούρα, ενώ αναγνωρίζεται ως οικισμός η Μονή Παναγιάς και προσαρτάται στην κοινότητα, το 1940. Το 1941, η κοινότητα υπάγεται στον δημιουργηθέντα Νομό Καστοριάς. Το 1942, υπάγεται στον Νομό Φλωρίνης μέχρι την οριστική ένταξή του στον Νομό Καστοριάς το 1950. Με την διοικητική μεταρρύθμιση του σχεδίου Καποδίστρια του 1994, γίνεται δήμος με δημοτικό διαμέρισμα την Μονή της Παναγίας Κλεισούρας.[14] Με την διοικητική μεταρρύθμιση του σχεδίου Καλλικράτης το 2011, αποτελεί έδρα δημοτικής ενότητας και εντάσσεται στον διευρυμένο Δήμο Καστοριάς.[15]

Πληθυσμιακά στοιχεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην πρώτη απογραφή του Ελληνικού Κράτους το 1913, ο πληθυσμός της κωμόπολης είναι 3.200 κάτοικοι. Με εξαίρεση την απογραφή του 2011 που παρουσιάζεται ο μόνιμος πληθυσμός του οικισμού σύμφωνα με την αναπροσαρμογή της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, παρουσιάζεται ο πραγματικός πληθυσμός του από τις αρχές του 20ου αιώνα. Ο μόνιμος πληθυσμός της Κλεισούρας, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι 257 κάτοικοι, ενώ στην Μονή Γενέθλιου της Παναγίας απογράφηκαν δυο μοναχές.[16][17][18][19]

Έτος Απογραφής 1900 1905 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
Πραγματικός πληθυσμός 3.400 3.800 3.200 1.477 1.346 1.194 757 700 504 508 583 576 295
Μόνιμος πληθυσμός 503 449 257

Κλίμα και περιβάλλον

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δάσος οξιάς κοντά στην Κλεισούρα.

Το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται από χαμηλές θερμοκρασίες τον χειμώνα με αραιές χιονοπτώσεις, συχνές βροχοπτώσεις ιδιαίτερα το φθινόπωρο, μέτρια ηλιοφάνεια, χαμηλή νέφωση και ομιχλώδες συχνά τοπίο.[2] Κλιματολογικά δεδομένα για την περιοχή δεν υπήρχαν, μέχρι την εγκατάσταση μετεωρολογικού σταθμού από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών στις 29 Απριλίου του 2010 εντός του οικισμού και σε υψόμετρο 1.160 μέτρων.[20] Από τα αποτελέσματα που καταγράφονται μέχρι το τέλος του 2011, προκύπτουν οι παρακάτω μετρήσεις:[21]

Μήνας Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μάι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ Οκτ Νοε Δεκ
Μέγιστη θερμοκρασία (°C) 12,7 11,8 21,1 19.3 22,3 28,7 34,7 31,3 27,5 18,6 16,5 15,8
Ελάχιστη θερμοκρασία (°C) -9,4 -5,7 -8,1 -1,1 3,3 8,1 10,2 11,5 7,2 -2,1 -2,7 -10,4
Βροχόπτωση (mm) 42,6 60,8 51,0 41,2 137,6 32,8 27,4 24,7 63,1 106,6 60,1 111,0

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δημιουργία πρώτου οικισμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η κωμόπολη δημιουργήθηκε περίπου τον 15ο αιώνα με την συνένωση τεσσάρων ή πέντε οικισμών[22][23]. Τα παλαιότερα γραπτά κείμενα που αναφέρονται σ' αυτήν είναι:[7][24]

18ος - 19ος αιώνας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Γυναίκα της Κλεισούρας Καστοριάς την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα- Φωτογραφία Λεωνίδα Παπάζογλου.

Η Κλεισούρα είναι από τις πιο ακμαίες ελληνικές πόλεις κατά την Οθωμανοκρατία. Οι κάτοικοί της μιλούνε βλάχικα, αλλά για της εμπορικές συναλλαγές τους χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα.[25][26] Ο Γάλλος μελετητής Αλ. Συνβέτ αναφέρει ότι η Βλαχοκλεισούρα είχε 7.000 χριστιανοί ορθόδοξοι κατοίκους, αριθμός που θεωρήθηκε υπερβολικός από άλλους μελετητές που αναφέρουν ότι ο πληθυσμός κυμαινόταν στα τέλη του 19ου αιώνα πάνω από 3.500 κατοίκους.[27]

Ελληνική επανάσταση και μεταγενέστερα γεγονότα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κλεισουριώτες όπως ο Ιωάννης Αναστασίου Σιμώτας, συμμετέχουν στην Ελληνική Επανάσταση, που εκδηλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.[28] Το 1821, η Μονή Παναγίας Κλεισούρας παρέχει ασφάλεια στον Ναουσαίο οπλαρχηγό Ζαφειράκη ενώ τρία μέλη της οικογένειας του Γεώργιου (Γκίκα) Χατζημάσιου μυήθηκαν το 1818 στην Φιλική Εταιρία.[7]

Κατά την Μακεδονική επανάσταση του 1878, η Κλεισούρα λεηλατείται από ληστρικές επιθέσεις των Τουρκαλβανών του Ισμαήλ Αγά για να εκδιωχθούν αργότερα στις 5 Σεπτεμβρίου 1878 από τους βλαχόφωνους οπλαρχηγούς Ηλία Φαρμάκη απ' το Μπλάτσι(Βλάστη), Ναούμ Σπανό από τη Χρούπιστα (Άργος Ορεστικό) και Νικόλαο Βλάχο.[29][30]

Ιδρύεται η Νέα Φιλική Εταιρία (αρχικά Εθνική Επιτροπή) το 1867, στην οποία συμμετέχουν Κλειρουσιώτες Βλάχοι. Το 1886, μια επιστολή του Αναστάσιου Τσιρλή από την Νεβέσκα προς τον γιατρό Κλεισουριώτη Ιωάννη Αργυρόπουλο, σχετικά με την προμήθεια πενήντα όπλων, πέφτει στα χέρια των οθωμανικών αρχών και ακολουθεί κύμα συλλήψεων μελών της οργάνωσης σε πολλές πόλεις, μεταξύ αυτών και Κλεισουριωτών. Μετά από δυο χρόνια, το 1888, γίνεται στο Μοναστήρι η δίκη των 15 Κλεισουριωτών και άλλων από 40 Καστοριανών από την πόλη της Καστοριάς και τα χωριά της περιοχής.[30][31]

Οικονομική άνθηση και αρχιτεκτονική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι κάτοικοι της Κλεισούρας μιλούν την βλάχικη-αρωμανική γλώσσα. Κύρια επαγγέλματά τους την πρώτη περίοδο είναι η κτηνοτροφία, το εμπόριο, η βιοτεχνία γουναρικών, η γεωργία, ενώ αρκετοί είναι αγωγιάτες (κυρατζήδες). Η κωμόπολη αναδεικνύεται σε κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου και εμπορικό κέντρο, λόγω της γεωγραφικής της θέσης. Η ανάπτυξη του εμπορίου αλλάζει την οικονομική ζωή της πόλης. Τα εμπορικά καταστήματα, οι τράπεζες και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δείχνουν την οικονομική ευμάρεια των κατοίκων της. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών, των εκκλησιών, των δημόσιων κτηρίων και ιδιαίτερα των αρχοντικών, τα οποία συχνά είναι διώροφα και τριώροφα, αντικατοπτρίζουν την σημασία της βλάχικης κωμόπολης.[7] Υπάρχει αναφορά από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή ότι οι κάτοικοι της ασχολούνταν και με την παραγωγή και το εμπόριο γούνινων παλτών.[32]

Η εμπορική και πνευματική αυτή δραστηριότητα προσέλκυσε πολλούς κατοίκους από την Μακεδονία, την Θεσσαλία και την Ήπειρο, κυρίως από πόλεις όπως η Μοσχόπολη, ο Γράμος, η Σιάτιστα, η Φούρκα, η Σμίξη, η Αβδέλλα, η Σαμαρίνα, το Νυμφαίο, την Βλάστη, τα Νάματα κ.ά. Ο πληθυσμός της Κλεισούρας ανέρχονταν σύμφωνα με την οθωμανική απογραφή του 1870 στους 6.400 κατοίκους, κάνοντας την δεύτερη μεγαλύτερη πόλη στον καζά Καστοριάς.[7] Πολύ αργότερα, το 1911, ο Άγγλος Άλαν Γουέις (Alan Wace), αρχαιολόγος, και Μορίς Τόμσον (Maurice Thompson), συγγραφέας, επισκεπτόμενοι την περιοχή αναφέρουν για τα καλοφτιαγμένα αρχοντικά της κωμόπολης:[33]

Στα καλύτερα σπίτια, τόσο στην Κλεισούρα όσο και στη Νέβεσκα [σημ. Νυμφαίο], μπορεί να ιδεί κανείς μια περίεργη τοπική μέθοδο διακόσμησης. Το επάνω μέρος των τοίχων διακοσμείται από ένα διάζωμα με θεούς και θεές της αρχαίας Ελλάδος.

Πνευματική άνθηση και λόγιοι συγγραφείς

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το 1700 περίπου, κτίζεται το πρώτο σχολείο, και από το 1775, λειτουργούν η Αστική σχολή (Αρρεναγωγείο),[7] το Ελληνικό σχολείο (ημιγυμνάσιο)[23] και το Αλληλοδιδακτικό σχολείο, το λεγόμενο Ελληνομουσείο Κλεισούρας. Μέγας δωρητής της σχολής ήταν ο αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Μπαρτζουλάς, ο οποίος κατέβαλε 34 χιλιάδες άσπρα. Το 1866, κάηκε το Ελληνομουσείο Κλεισούρας και μαζί με τη βιβλιοθήκη του, που αριθμούσε περίπου 2000 τόμους βιβλίων.[23] Τα κτίρια αυτά ξανακτίστηκαν αργότερα, ενώ λειτούργησε και παρθεναγωγείο. Δάσκαλος από το 1862, είχε διετελέσει ο Αναστάσιος Πηχιών, όπου συνδέθηκε με τον γιατρό Ιωάννη Αργυρόπουλο.[34]

Το 1868 ανοίγει ρουμάνικο Αρρεναγωγείο με την ονομασία Δημοτικό Σχολείο της Βλαχοκλεισούρας (Ρουμάνικα: Scοala Primara din Vlaho-Clisura), καθώς και Παρθεναγωγείο το 1881, τα οποία κάηκαν το Φεβρουάριο του 1943.[35] Το έργο των ελληνικών σχολείων βοηθούσαν τοπικοί φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι:[7]

  • ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κλεισούρας-Η Ομόνοια με έτος ίδρυσης το 1882],
  • η Φιλεκπαιδευτική και Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κλεισουριέων Κωνσταντινουπόλεως-Ο Προφήτης Ηλίας
  • και η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα. Αργότερα ιδρύθηκε το 1918, ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος των Απανταχού Κλεισουριέων-Ο Άγιος Μάρκος. Επίσης λειτουργούσε και η Οθωμανική Λέσχη-Η Ένωσις.

Σημαντική ήταν η συνεισφορά των αδερφών Δάρδαρη Δήμητριου[36] και Πέτρου στην εκπαίδευση της κωμόπολης αλλά και στην έκδοση βιβλίων για τον ελληνισμό και την εκκλησία. Ο Μιχαήλ Παρτζουλάς, συγγραφέας γαλλικών βοηθημάτων.[37] Παρακάτω, παρατίθεται ένα απόσπασμα που αναφέρεται στην εκπαίδευση της εποχής εκείνης:[38]

Έν Κλεισούρα, τα γράμματα εκαλλιεργούντο θερμώς δια τον φιλέλμπορον των κατοίκων. Αυτόθεν κατήγοντο οι Δαρβάρεις Δημήτριος και Πέτρος (1800), ελληνισταί αξιόλογοι, συγγραφείς και εκδόται βιβλίων φιλογενέστατοι, ο γαλλοδιδάσκαλος Μιχαήλ Π. Π. Στεφάνου Παρτζούλας (1814) και έτεροι...Εν Βιέννην...εδίδασκε...[οι Δαρβάρεις]...και πλείστοι έτεροι. Αυτόθι εξεδίδοτο και η πλείστου λόγου αξία φιλολογική εφημερίς ο "Λόγιος Ερμής" (1811-1821)

Θρησκεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πίστη των κατοίκων στην Ορθόδοξη Εκκλησία αντικατροπτίζεται από τις καλαίσθητες εκκλησίες αλλά και από το γεγονός ότι οι απόδημοι Κλεισουριώτες διατηρούσαν την πίστη τους και συνέδραμαν στο χρήσιμο εκκλησιών.[εκκρεμεί παραπομπή] Όμως ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, λόγω κυρίως της αντίθεσης μέρους των κατοίκων στην επιρροή του Μητροπολίτη Καστοριάς σε θέματα του τοπικού συμβουλίου, σημειώνεται διαχωρισμός των κατοίκων σε αυτούς που υποστήριζαν ότι ο τοπικός μητροπολίτης μπορούσε να παρεμβαίνει στα ζητήματα της κοινότητας και των υπολοίπων που έβλεπαν με συμπάθεια την ρουμανική επιρροή στα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά πράγματα της κωμόπολης.[39] Η δεύτερη ομάδα ονομάζονται στην ιστοριογραφία ως «ρουμανίζοντες» και αυτή η ένταση των δυο ομάδων του πληθυσμού διατηρείται μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.

20ος αιώνας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μακεδονικός Αγώνας και Βαλκανικοί Πόλεμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η κατάληψη της Κλεισούρας κατά την Εξέγερση του Ίλιντεν.
Ο Γεώργιος Σεϊμένης από την Άνω Πόλη Σφακιών αιχμαλωτίστηκε κατά την πολιορκία της Κλεισούρας στο Ίλιντεν και θανατώθηκε από τους Βούλγαρους κομιτατζήδες στο Λέχοβο. Θεωρείται ο πρώτος νεκρός μακεδονομάχος από την νότια Ελλάδα.

Σε μια ταραχώδη περίοδο πριν τον Α' Βαλκανικό Πόλεμο, η ρουμανική κατά πρώτον, και η βουλγαρική προπαγάνδα κατά δεύτερον, προσπαθούσαν να προσεταιρίσουν τον βλαχόφωνο πληθυσμό συχνά χωρίς μεγάλο αποτέλεσμα.[40][41] Σημαντικός παράγοντας της ρουμανικής διείσδυσης ήταν ο Απόστολος Μαργαρίτης,β[›] δάσκαλος και κάτοικος της κωμόπολης, καθώς και ο ιερέας Ν. Ποπέσκου της Κλεισούρας. Μια περίοδος εντάσεων παρατηρείται τα έτη 1890-91 σε Νυμφαίο και Κλεισούρα λόγω της προσπάθειας των ρουμανιζόντων να λειτουργήσουν σε εκκλησίες. Ο Απόστολος Μαργαρίτης μετά τις καταγγελίες της πλειοψηφίας των κατοίκων φυλακίζεται για κάποιο διάστημα.[34]

Μετά το 1902, οργανώνεται ένοπλη ομάδα από το Προξενείο Μοναστηρίου, η Άμυνα με το τμήμα της Κλεισούρας να αποτελείται από τους Ιωάννη Αργυρόπουλο, Γεώργιο Κιάντο, Γεώργιο Πάτσα και Κωνσταντίνο Βούτση.[42] Στις 22 Ιουλίου 1903, η Κλεισούρα δέχεται, μαζί με το Κρούσοβο και το Νυμφαίο την επίθεση των κομιτατζήδων της Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση στην Εξέγερση του Ίλιντεν[29] και βρίσκεται υπό των ανταρτών για περίοδο 23 ημερών.[43] και επέβαλαν βαριά φορολογία.[44] Την κωμόπολη είχε υπερασπιστεί, μαζί με την τοπική οθωμανική φρουρά, ο Ευάγγελος Νάτσης από τα Ασπρόγεια Φλώρινας , ο Αλέξανδρος Καραλίβανος από το Προσήλιο Κοζάνης[44] και ο Γεώργιος Σεϊμένης από την Ανώπολη Σφακίων, που σκοτώνεται και θεωρείται ο πρώτος νεκρός Μακεδονομάχος από την νότια Ελλάδα.[45] Αποχωρώντας οι κομιτατζήδες, έκαψαν γειτονικά χωριά ως αντιπερισπασμό προς τις τουρκικές δυνάμεις που κατάφθαναν. Στις 27 Ιουλίου μπαίνει ο τουρκικός στρατός στην κωμόπολη.[44] Ο μακεδονομάχος Τσόντος Βάρδας οργάνωσε την επιτροπή αγώνα με υπολοίπους αρχηγούς τους Ανδρέα Παναγιωτόπουλο (καπετάν Τζήκα), τον Δημήτριο Στάγκα και με πρόεδρο τον γιατρό Ιωάννη Αργυρόπουλο, γραμματέα τον Γεώργιο Κιάντο και ταμία τον Γ. Πάτσιου.[46]

Η οικονομική ανάπτυξη που γνώρισε η κωμόπολη, άρχισε να φθίνει από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι κυριότεροι λόγοι ήταν η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου και των σιδηροδρομικών μεταφορών χωρίς την χρήση ιππηλατών άμαξων, η αύξηση των ληστρικών επιθέσεων εις βάρος των πλούσιων οικογενειών, η ρουμανική προπαγάνδα που δίχασε τους κατοίκους της περιοχής, οι διώξεις από την αποκάλυψη της ίδρυσης της Νέας Φιλικής Εταιρίας το 1886. Παράλληλα αρχίζει να παρατηρείται σημαντική μείωση του πληθυσμού για να φτάσει τους 3.000 κατοίκους το 1912.[47]

Με την κήρυξη του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1912, οι Κλεισουριώτες ύψωσαν την ελληνική σημαία στο καμπαναριό του ναού του Αγίου Νικολάου. Στις 2 Νοεμβρίου 1912, η κωμόπολη πυρπολείται και λεηλατείται από τους Οθωμανούς και καίγονται αρκετά αρχοντικά σπίτια και εμπορικά καταστήματα κατά την αποχώρησή τους από την Μακεδονία.[29][48] Πυρπολείται επίσης ο ναός του Αγίου Νικολάου με το περίφημο ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ σκοτώνονται στη συνέχεια δέκα εναπομείναντες γέροντες, όταν ο υπόλοιπος πληθυσμός είχε καταφύγει σε διπλανές ορεινές περιοχές.[7]

Μάχη της Στενωπού της Κλεισούρας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κύριο λήμμα: Μάχη της στενωπού της Κλεισούρας
Η πρώτη γραμμή στις 14 Απριλίου 1941
Σχέδιο άμυνας του Ελληνικού Στρατού πριν την Μάχη της Κλεισούρας

Μετά την διάσπαση του μετώπου στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα δόθηκε μία από τις τελευταίες μάχες, πριν την συνθηκολόγηση της Ελλάδας. Τα γερμανικά στρατεύματα, μετά την κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους της Μακεδονίας, μαζί με την Θεσσαλονίκη, προωθούνταν προς τα δυτικά ώστε να ελέγξουν τις διαβάσεις που οδηγούσαν στα υπόλοιπα ελεύθερα εδάφη. Η Καστοριά αποτελούσε σημαντική βάση πολλών ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων που είχαν στρατεύματα στην Ελληνοαλβανική μεθόριο. Σκοπός της επιχείρησης των ναζιστικών δυνάμεων ήταν ο έλεγχος του περάσματος που συνδέει οδικά την Καστοριά με την υπόλοιπη Μακεδονία, καθώς ήταν ο κύριος οδικός άξονας εκείνη την εποχή.

Οι Γερμανοί, αφού κατέλαβαν την Εορδαία, προχωρούσαν προς τα δυτικά ώστε να καταλάβουν την στρατηγική για αυτούς διάβαση της Κλεισούρας.[49] Η επίθεση άρχισε στις 13 Απριλίου 1941,[50] αλλά σύντομα αποκόπτεται καθώς συναντά σθεναρή αντίστασηγ[›] στην προέλασή του μετά την Μάχη της Βεύης. Η ελληνική 20η μεραρχία ήταν καλά εδραιωμένη τόσο στην κωμόπολη και στα ορεινά σημεία. Μία από τις χαρακτηριστικές ιστορίες πάνω στην μάχη είναι αυτής του αξιωματικού του Τάγματος Αντιχνευτών Κουρτ Μάγιερ (Kurt Meyer). Ο Μάγιερ είχε οργάνωσει το τάγμα του σε τρεις ομάδες επίθεσης, με επικεφαλής τον ίδιο και τους αξιωματικούς Κράας (Kraas) και Γιούντσε (Wünsche). Η σφοδρή επίθεση είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί τέτοια ανάγκη οπισθοχώρησης, επειδή οι άνδρες του δεν υπάκουαν σε αλλεπάλληλες διαταγές του να επιτεθούν, που ο Γερμανός αξιωματικός προκειμένου να τους εξαναγκάσει να προχωρήσουν, να εκσφενδονίσει μία χειροβομβίδα. Έως το απόγευμα της 14ης Απριλίου[51], η κωμόπολη της Κλεισούρας και οι γύρω ορεινές περιοχές είχαν καταλυφθεί και ο δρόμος προς Καστοριά ήταν ανοιχτός. Η μάχη κατέληξε σε κατάληψη της Κλεισούρας, με 600 στρατιώτες αιχμαλώτους από τις γερμανικές δυνάμεις και με απώλειες ενός αξιωματικού και έξι οπλιτών, ενός γερμανού χωροφύλακα, και 17 συνολικά τραυματιών. Για τις ενέργειες αυτές, απονεμήθηκε στον Μάγιερ ο Σταυρός των Ιπποτών του Σιδηρού Σταυρού στις 18 Μαΐου του 1941.

Τα αίτια της ήττας της 20ης Μεραρχίας οφείλονταν στην σύνθεσή της. Τα περισσότερα ελληνικά τμήματα μετά την Μάχη της Βεύης και της πτώσης της γραμμής του Βερμίου, ήταν καταπονημένα, ήρθαν εσπευσμένα, ήταν κατάκοπα, μειωμένα σε έμψυχο και υλικό δυναμικό, καθώς τα τμήματα είχαν χάσει αρκετούς και τα πολεμοφόδια ήταν λίγα. Αλλά η άμυνα ήταν πολύ σημαντική, καθώς είχε εξασφαλίσει 24 ώρες προετοιμασίας για τις άλλες ελληνικές δυνάμεις πεζικού και βρετανικές δυνάμεις τεθωρακισμένων, ώστε να περάσουν στα δυτικά του Αλιάκμονα και να αποφύγουν το βέβαιο εγκλωβισμό. Παράλληλα δόθηκε πολύτιμος χρόνος ώστε να συμπτηχθούν και να προετοιμαστούν με ασφάλεια οι ελληνικές δυνάμεις της Ηπείρου.[εκκρεμεί παραπομπή]

Σφαγή της Κλεισούρας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κύριο λήμμα: Σφαγή της Κλεισούρας

Στις 5 Απριλίου 1944, η Κλεισούρα δέχεται ακόμη ένα πλήγμα. Αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που δρούσαν στην περιοχή, με αρχηγό τον Σιατιστινό Αλέξη Ρόσιο (Καπετάν Υψηλάντη), επιτίθενται σε γερμανική στρατιωτική φάλαγγα στην θέση Νταούλι, όπου σκοτώνουν τρεις προπομπούς στρατιώτες μοτοσικλετιστές. Οι άνδρες κάτοικοι, φοβούμενοι αντίποινα κρύβονται σε ορεινές περιοχές.

Γερμανικές δυνάμεις με διοικητή τον Καρλ Σύμερς (Karl Schümers), διοικητή του 7ου Συντάγματος της 4ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας των SS, καταφθάνουν στην κωμόπολη, συγκεντρώνει τα γυναικόπαιδα και τους γέροντες στην πλατεία του χωριού, χωρίς να δείξει τις κακές του προθέσεις. Τότε μια άλλη ομάδα στρατιωτών, ορμάει με τα πολυβόλα όπλα και βάλλει κατά των συγκεντρωμένων, ενάντια στον άμαχο πληθυσμό. Έπειτα κατευθύνονται προς τα σπίτια, παραβιάζουν τις θύρες των σπιτιών, βάζουν φωτιά και σκοτώνουν όσους απέμειναν. Συνολικά σκοτώθηκαν 270 κάτοικοι ενώ περίπου 35 κάτοικοι, κυρίως γυναικόπαιδα γλύτωσαν από το εκτελεστικό απόσπασμα την τελευταία στιγμή, όταν ο δάσκαλος του χωριού προέτρεψε την μαθήτρια του τότε ρουμάνικου σχολείου, Ευδοξία Γκίκαρνα το γένος Φαρσαλιώτη 8 ετών, να απαγγείλει ένα ρουμάνικο τραγούδι, αυτό έφερε αποτέλεσμα και έτσι γλύτωσαν από την εκτέλεση εκείνα τα γυναικόπαιδα. Στην θηριωδία συμμετείχαν και Βούλγαροι που ήταν στην γερμανική πολιτοφυλακή, με αρχηγό τον Άντον Κάλτσεφ.[29][52][53][54]

Μεταπολεμικά, η Κλεισούρα τιμήθηκε με Πολεμικό Σταυρό Α’ Τάξεως και συμπεριλήφθηκε στο Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων & Χωριών της Ελλάδας 1940-45. Κάθε χρόνο τελείται μνημόσυνο εις μνήμην των θυμάτων του Ολοκαυτώματος της Κλεισούρας στο μεγαλοπρεπές μνημείο που στήθηκε, δίπλα στο ναό του Αγίου Δημητρίου.[55]

Σήμερα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η μετανάστευση από τα μεταπολεμικά χρόνια, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό, στην Καστοριά και σε άλλες μεγάλες ελληνικές πόλεις, έχει οδηγήσει σε μεγάλη μείωση του πληθυσμού. Οι κάτοικοι του χωριού ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, καθώς και με την βιοτεχνία της γούνας, αν και τα τελευταία χρόνια η δραστηριότητα αυτή βρίσκεται σε σημαντική κάμψη.[εκκρεμεί παραπομπή] Το 2011 έκλεισαν το νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο Κλεισούρας μετά την απόφαση του Υπουργείου Παιδείας.[56] Στη κωμόπολη λειτουργεί Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών,[57] υποθηκοφυλακείο, συμβολαιογραφείο, και ορισμένες ημέρες του χρόνου Ειρηνοδικείο,[58] κάποιες μέρες την εβδομάδα υπάρχει αγροτικός ιατρός, ενώ από το έτος 2003 υλοποιείται το πρόγραμμα Βοήθεια στο Σπίτι.[59]

Τα παλαιά αρχοντικά, τα γραφικά σοκάκια, οι εκκλησίες και τα αρχοντικά σπίτια, θυμίζουν το ένδοξο παρελθόν στον επισκέπτη. Εκδηλώσεις μνήμης για την Θηριωδία της Κλεισούρας, γίνονται την πρώτη Κυριακή μετά της 5 Απριλίου, με εκπροσώπους της πολιτείας και πλήθος κόσμου. Τα τελευταία χρόνια, ξενοδοχειακές μονάδες έχουν ανοίξει στην περιοχή, με προοπτική να αναδείξουν την Κλεισούρα, σε ταξιδιωτικό προορισμό. Η θέση της ιστορικής κωμόπολης, κοντά σε ταξιδιωτικούς προορισμούς, μπορεί να αποτελέσει βάση για εξορμήσεις όπως το Νυμφαίο, η Καστοριά, οι Πρέσπες, τα χιονοδρομικά κέντρα του Βόρα και του Βέρνου.

Αξιοθέατα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μονή Παναγίας Κλεισούρας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Μονή Παναγίας Κλεισούρας.

Η Μονή της Παναγίας είναι αφιερωμένη στην Γέννηση της Θεοτόκου. Ιδρύθηκε το 1813 ως ανδρώα μονή, σε προϋπάρχουσα θέση, από τον κλεισουριώτη μοναχό Ησαΐα Πήστα. Η εκκλησιαστική παράδοση παραθέτει, ότι ο μοναχός Ησαΐας, είδε ένα όραμα όταν όταν εγκαταβιούσε στην Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους και τον οδήγησε στην ανασύσταση της μονής. Βρίσκεται χτισμένη σε μια εύφορη κοιλάδα, κάτω από την Κλεισούρα. Αποτελεί σημαντικό θρησκευτικό προσκύνημα για την περιοχή.

Το συγκρότημα, με τον φρουριακό του χαρακτήρα, σώζεται στο σύνολο του. Τα υπάρχοντα κτίσματα είναι του 18ου και 19ου αιώνα. Αποτέλεσε χώρο κρησφύγετου την εποχή της Επανάστασης του 1821 και του Μακεδονικού Αγώνα, όπου φιλοξενήθηκε ο Παύλος Μελάς και οι συναγωνιστές του. Στο μέσον της εσωτερικής αυλής βρίσκεται το καθολικό, στο οποίο υπάρχει επιγραφή όπου ιστορείται η Μονή. Η εκκλησία είναι τρίκλιτη τρουλαία βασιλική με νάρθηκα και ανακαινίστηκε το 1813 με δαπάνες του μοναχού Ησαΐα και της τοπικής μητρόπολης, επί Μητροπολίτη Καστοριάς Νεοφύτου. Οι αγιογραφίες που ολοκληρώθηκαν το 1813, αποτελούν ένα ποιοτικό έργο του Γεωργίου από τους Χιονάδες της Ηπείρου, με μια πρωτότυπη θεματολογία από την δημιουργία του κόσμου.[60]

Αξιόλογο είναι ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού, που είναι επιχρυσωμένο από τον Λινοτοπίτη χρυσοχόο Κωνσταντίνου το 1772 επί ηγουμενίας του μοναχού Παϊσίου. Η επίχρωσή του πρέπει να έγινε δεκαπέντε χρόνια μετά την τοποθέτηση του τέμπλου, από την χρονολογία 1757 που αναγράφεται στον Τίμιο Σταυρό στην κορυφή του. Έχει ανάγλυφες παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη και την Καινή Διαθήκη. Το τέμπλο έχει καταπληκτική ομοιότητα με την εκκλησία της Παναγίας στο Λάμποβο της Δρόπολης στην Αλβανία. Στα νεότερα χρόνια, το μοναστήρι εγκαταλήφθηκε, για να λειτουργήσει ως γυναικεία κοινοβιακή μονή το 1993.[61] Το 1996, το καθολικό και το μοναστηριακό συγκρότημα εντάχθηκε στον κατάλογο του Υπουργείου Πολιτισμού ιστορικών και διατηρητέων μνημείων των μεταβυζαντινών εκκλησιών της Δυτικής Μακεδονίας.[62] Σήμερα στην μονή εγκαταβιούν πέντε μοναχές.[63]

Την 1η Ιουλίου 2012 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος παρέστει στις εορταστικές εκδηλώσεις αγιοκατατάξεως της Οσίας Σοφίας, της «εν τη Ιερά Μονή Παναγίας Θεοτόκου Κλεισούρας ασκησάσης», η μνήμη της οποίας τιμάται από την Ορθόδοξη εκκλησία στις 6 Μαΐου.[64]

Εθνολογικό Λαογραφικό Μουσείο Κλεισούρας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Εθνολογικό Λαογραφικό Μουσείο της Κλεισούρας φιλοξενεί ιστορικά κειμήλια και φωτογραφικό υλικό από της διάφορες περιόδους της ιστορίας της ιστορικής κωμόπολης. Ιδρύθηκε από τον Φιλανθρωπικό Σύλλογο των Απανταχού Κλεισουριέων Ο Άγιος Μάρκος Θεσσαλονίκης. Στεγάζεται σε αίθουσα κτηρίου που παραχωρήθηκε από τον Κλεισουριώτη Ιωάννη Κεχαγιά, ενώ με την τελευταία διοικητική μεταρρύθμιση η διαχείρισή του εντάσσεται στον Δήμο Καστοριάς.

Μεταβυζαντινές εκκλησίες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι δύο σημαντικότερες εκκλησίες της ιστορικής κωμόπολης, είναι ο Άγιος Νικόλαος, που βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της Κλεισούρας και ορίζει την μία ενορία, και ο Άγιος Δημήτριος, που βρίσκεται στην κάτω γειτονιά, και αποτελεί την άλλη ενορία.

Άγιος Δημήτριος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η υπάρχουσα εκκλησία κτίστηκε στην θέση παλαιότερης εκκλησίας που χτίστηκε το 1700. Η οικοδόμηση της τοποθετείται στα έτη 1846 με 1856 με ρυθμό ξυλόστεγης τρίκλιτης βασιλικής. Το κωδωνοστάσιο της εκκλησίας με τετράγωνη κάτοψη, κατασκευάστηκε το 1858 και αναπαλαιώθηκε πρόσφατα από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Αξιόλογης τέχνης είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ ιστορικής αξίας θεωρούνται η φορητή εικόνα του Αγίου Δημητρίου με χρονολογία την 30η Μαΐου 1733, καθώς και ο δεσποτικός θρόνος και το προσκυνητάρι με χρονολογία την 25η Μαρτίου 1820. Οι τοιχογραφίες φέρονται να δημιουργήθηκαν από Σαμαρινιώτες και Κλεισουριώτες αγιογράφους, ενώ οι φορητές εικόνες του ναού είναι μεταβυζαντινής τέχνης. Στα θρησκευτικά κειμήλια της εκκλησίας, σημαντικότερο θεωρείται η ασημένια λειψανοθήκη του 1870 που φιλοξενεί τα λείψανα του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου.[65]

Δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, βρισκόταν σε μεγαλόπρεπο κτήριο στο περίβολο του ναού, το Ελληνόμουσο Κλεισούρας (ή Ελληνική Σχολή με την περίφημη βιβλιοθήκη του και το οποίο ήταν κέντρο των φιλόμουσων της εποχής. Δίπλα υπήρχε και το Αλληλοδιδακτικό.[εκκρεμεί παραπομπή] Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου έχει ενταχθεί ως μνημείο στον Κατάλογος των Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος από το Υπουργείο Πολιτισμού.[66]

Άγιος Νικόλαος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, οικοδομήθηκε το 1839. Είναι ρυθμού τρίκλιτης βασιλικής με ξύλινη στέγη. Πυρπολήθηκε από τους Τούρκους στις 2 Νοεμβρίου 1912, κατά την αποχώρησή τους από την περιοχή. Στην πυρκαγιά καταστράφηκε το περίτεχνο τέμπλο του ναού. Ανοικοδομήθηκε στα 1920 με 1922 με την συνδρομή των μελών του Συλλόγου Απανταχού Κλεισουριωτών "Ο Άγιος Μάρκος". Ο ναός είχε ένα εξαγωνικό κωδωνοστάσιο, που χτίστηκε το 1856 αλλά μετά τους βομβαρδισμούς της μάχης της στενωπού της Κλεισούρας το 1941, πήρε επικίνδυνη κλίση και ανοικοδομήθηκε το 1959. Η γιορτή του Αγίου Νικολάου στις 6 Δεκεμβρίου γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα στο παρελθόν. Το διάστημα μεταξύ της γιορτής και της γιορτής του Αγίου Σπυρίδωνα, ο μητροπολίτης Καστοριάς, έμενε για μια εβδομάδα στην κωμόπολη για να λειτουργηθεί και να επιθεωρήσει την συντήρηση των εκκλησιών, των εγγράφων και των εκκλησιαστικών βιβλίων και της βιβλιοθήκης, να ασχοληθεί με τα κοινοτικά ζητήματα, και την ημέρα του Αγίου Σπυρίδωνα, τοπική σχολική εορτή, να επισκεφτεί τις εκπαιδευτικές μονάδες της Κλεισούρας.[67]

Άλλες εκκλησίες της ιστορικής Κλεισούρας όπως ο Άγιος Αντώνιος, ο Προφήτης Ηλίας, ο Άγιος Μάρκος και ο Άγιος Αθανάσιος, κοιμητηριακός ναός, στον οποίο υπήρχε μέχρι πρόσφατα, μανουάλι που δωρίθηκε από Κλεισουριώτες αποδήμους της Κωνσταντινούπολης το 1901.[68]

Τοπικά προϊόντα και τοπική κουζίνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η τοπική κατανάλωση συμβάλλει στην ανάπτυξη της αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής της κωμόπολης. Πολλά προϊόντα που στο παρελθόν περιορίζονταν αποκλειστικά για οικιακή χρήση, τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται σε τοπικά καταστήματα και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Στη Κλεισούρα υπάρχει μια μονάδα παραγωγής τυροκομικών προϊόντων, με σημαντικότερο το ομώνυμο προϊόν της Φέτα Κλεισούρας. Εκτός από τα αγροτικά προϊόντα, όπως τα κάστανα, τα καρύδια, οι πατάτες και τα φασόλια, τα υψώματα της περιοχής προσφέρουν μεγάλη ποικιλία από αρωματικά φυτά, όπως τσάι του βουνού, ρίγανη, φλαμούρι, μέντα, ζουμπούχου και σαλέπι.[69]

Πολλά τυποποιημένα προϊόντα από την τοπική παραδοσιακή κουζίνα διατίθεται στους επισκέπτες της όπως γλυκά του κουταλιού (κυδώνι πελτέ και στο ρεντέ, κολοκύθι, κεράσι, βύσσινο, καρύδι, πορτοκάλι), ζυμαρικά (τραχανάς και χυλοπίτες), λικέρ (βατόμουρο, καρύδι, βύσσινο, κράνα), καθώς και τσίπουρο και κρασί από τα αμπέλια της περιοχής. Κάποια τοπικά φαγητά είναι οι αλμυρές και οι γλυκές πίτες, φασόλια ή κρέας ή κοτόπουλο με λάχανο τουρσί, λαχανοντολμάδες με λάχανο τουρσί και άλλα.[69]

Πολιτισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Έθιμα και εκδηλώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κλεισουριώτισσα που πλέκει δίπλα στη σαρμανίτσα. Βραβευμένη φωτογραφία των Αβδελλιωτών φωτογράφων και κινηματογραφιστών αδελφών Μανάκη. Μουσείο Ρουμάνου Αγρότη, Βουκουρέστι.

Τα Αραγκουτσάρια και το Μισνακού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα Αραγκουτσάρια είναι το παραδοσιακό καρναβάλι της Κλεισούρας, που συντελείται την ημέρα του Άι Γιάννη στις 6 Ιανουαρίου κάθε έτους. Ντυμένοι καρναβαλιστές με δέρματα ζώων και κουδούνες, περιφέρονται στα σοκάκια της κωμόπολης με την συνοδεία μουσικής και επισκέπτονται τα σπίτια των κατοίκων για να κεραστούν.[70] Το Μπισνακού είναι ένα καλοκαιρινό έθιμο που δεν διατηρείται σήμερα. Ανήμερα της εορτής της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στις 6 Αυγούστου, νιόπαντρες και ανύπαντρες κοπέλες, πήγαιναν στην τοποθεσία Μπιλιάνη και χόρευαν με τους γονείς και τις πεθερές τους.[71]

Παραδοσιακός γάμος στην Κλεισούρα Καστοριάς.

Το έθιμο της Γκαλιάτας και οι κρήνες της κωμόπολης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Γκαλιάτα, γνωστό και ως Κλήδωνας σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, είναι ένα ακόμα έθιμο της το σαββατοκύριακο του Γενεθλίου του Ιωάννη του Προδρόμου στις 23 με 24 Ιουνίου. Οι κοπέλες της Κλεισούρας, μάζευαν λουλούδια και στόλιζαν ένα γκιούμι το οποίο γέμιζαν με νερό από τις τρεις κρήνες της πόλης, τη Φαντάνα ντι Σούπρου, τη Μπουχουρήτου και τη Ρούγκο. Αφού γέμιζαν το γκιούμι με νερό από την τελευταία κρήνη, οι κοπέλες, που σήμερα φορούν τις παραδοσιακές στολές τους, χόρευαν παραδοσιακούς βλάχικους χορούς.[72]

Παιδιά από την Κλεισούρα, αρχές 20ου αιώνα.

Ο τρανός χορός και το δρώμενο του βαλμά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το δρώμενο του Βαλμά είναι μια θεατρικό δρώμενο σε συνδυασμό με μια στιχομυθία μεταξύ ενός αφεντικού και ενός αλογοβοσκού, του βαλμά, και αναπαριστάται μετά το τέλος του τρανού χορού, ενός βλάχικου χορευτικού τραγουδιού. Το βλάχικο αυτό δρώμενο εξιστορείται επίσης στο έργο του συγγραφέα Αριστοτέλη Βαλαωρίτη Δημώδης περί βαλμά θρύλος που συνέγραψε το 1878.[73]

Άλλες εκδηλώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Εκδηλώσεις μνήμης για το Ολοκαύτωμα της Κλεισούρας, την πρώτη Κυριακή μετά την θλιβερή επέτειο της 5ης Απριλίου 1944.
  • Αντάμωμα Απανταχού Κλεισουριέων το πρώτο σαββατοκύριακο του Αυγούστου που διοργανώνουν οι σύλλογοι Κλεισουριέων (Καστοριάς, Πτολεμαΐδας, Θεσσαλονίκης) με εκκλησιασμό στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου και στην συνέχεια χορευτική εκδήλωση στο περίβολο του ναού.
  • Φεστιβάλ Αρκούδα Πάρτι, (παλαιότερα Ρούγκου Πάρτυ) που διοργανώνει ο Πολιτιστικός Σύλλογος "Ο Δάρβαρης" το δεύτερο σαββατοκύριακο του Αυγούστου στο προαύλιο χώρο του ξωκλησιού του Αγίου Νεκταρίου στη θέση Ρούγκου.[74][75]

Πολιτιστικοί φορείς και σύλλογοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πολιτιστικοί σύλλογοι

  • Πολιτιστικός Σύλλογος Κλεισουριέων Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Μάρκος" (παλ. Σύλλογος των Απανταχού Κλεισουριέων "Ο Άγιος Μάρκος" Θεσσαλονίκης), με έτος ίδρυσης το 1918.[76]
  • Πολιτιστικός Σύλλογος Κλεισουριέων "Ο Άγιος Μάρκος" Πτολεμαϊδας.[77]
  • Πολιτιστικός Σύλλογος Κλεισούρας "Ο Δάρβαρης", με έτος ίδρυσης τον Απρίλιο του 1984.[78]

Έντυπος Τύπος

  • Μηνιαία εφημερίδα "Κλεισούρα", με έτος πρώτης έκδοσης το 1986. Εκδότης ο Σύλλογος των Απανταχού Κλεισουριέων ο "Άγιος Μάρκος" Θεσσαλονίκης.[79]

Αθλητισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Άγιος Μάρκος Κλεισούρας, ποδοσφαιρικό σωματείο που αγωνίζεται στην Β΄ Ερασιτεχνική κατηγορία Καστοριάς.[80] Αγωνίζεται στο κοινοτικό γήπεδο Κλεισούρας, το οποίο έχει ανακατασκευαστεί το 2008 με σκοπό να φιλοξενεί προπονητικές και αγωνιστικές ανάγκες ομάδων της ομάδων ανώτερων κατηγοριών του ελληνικού ποδοσφαίρου.[81][82][83][84]

Μεταφορές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από την Αθήνα απέχει 603 χιλιόμετρα και από την Θεσσαλονίκη 166 χιλιόμετρα (Εγνατία Οδός & A27 έως την Πτολεμαΐδα μέσω Βαρικού). Από την Καστοριά απέχει 31 χιλιόμετρα, από την Έδεσσα 79 χιλιόμετρα και από τα Γρεβενά 85 χιλιόμετρα (Εγνατία Οδός & A29 έως το Δισπηλιό μέσω Κορησού).

Εκτελούνται δρομολόγια ΚΤΕΛ από την Καστοριά προς Αμύνταιο μέσω Κλεισούρας, μία φορά την ημέρα ανά κατεύθυνση.[85] Ο κοντινότερος σιδηροδρομικός σταθμός είναι ο Σ.Σ. Αμυνταίου που απέχει 35 χιλιόμετρα[86] και το κοντινότερο αεροδρόμιο είναι το Αεροδρόμιο Καστοριάς που απέχει 30 χιλιόμετρα (30 λεπτά).

Προσωπικότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λόγιοι και συγγραφείς

Μακεδονομάχοι

Άλλα πρόσωπα

Ιστορικά πρόσωπα

  • Αλκιβιάδης Νούσιας (Μπράνισλαβ Νούσιτς), βλάχικης καταγωγής από την Κλεισούρα, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και ιδρυτής της σύγχρονης ρητορικής στη Σερβία.
  • Γεώργιος Σεϊμένης, Κρητικός που θανατώθηκε στη Κλεισούρα και που θεωρείται ότι είναι ο πρώτος νεκρός μακεδονονάχος από την νότια Ελλάδα.

Φωτογραφίες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Οικογενειακή φωτογραφία Κλεισουριωτών στα τέλη του 19ου αιώνα.
    Οικογενειακή φωτογραφία Κλεισουριωτών στα τέλη του 19ου αιώνα.
  • Γυναίκα της Κλεισούρας Καστοριάς, αρχές 20ου αιώνα. Φωτογραφία του Λεωνίδα Παπάζογλου.
    Γυναίκα της Κλεισούρας Καστοριάς, αρχές 20ου αιώνα. Φωτογραφία του Λεωνίδα Παπάζογλου.
  • Οικογενειακή φωτογραφία οικογένειας Καραγίτση, στα τέλη του 19ου αιώνα.
    Οικογενειακή φωτογραφία οικογένειας Καραγίτση, στα τέλη του 19ου αιώνα.
  • Εξώφυλλο βιβλίου: "Γραμματική Απλοελληνική / Σχεδιασθείσα υπό Δημητρίου Νικολάου του Δαρβάρεως", Βιέννη 1806.
    Εξώφυλλο βιβλίου: "Γραμματική Απλοελληνική / Σχεδιασθείσα υπό Δημητρίου Νικολάου του Δαρβάρεως", Βιέννη 1806.
  • Γυναίκα της Κλεισούρας Καστοριάς, αρχές 20ου αιώνα. Φωτογραφία του Λεωνίδα Παπάζογλου.
    Γυναίκα της Κλεισούρας Καστοριάς, αρχές 20ου αιώνα. Φωτογραφία του Λεωνίδα Παπάζογλου.
  • Αναμνηστική φωτογραφία, η οποία απεικονίζει τρεις νέες γυναίκες από την περιοχή της Κλεισούρας, στις αρχές του 20ου αιώνα.
    Αναμνηστική φωτογραφία, η οποία απεικονίζει τρεις νέες γυναίκες από την περιοχή της Κλεισούρας, στις αρχές του 20ου αιώνα.

Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

^ α:  Απόσπασμα:"Η πόλη αυτή επονομάστηκε από τους Έλληνες Κοσμόπολη (Cosmopolis), κι εδώ κατοικούν πεντακόσιες οικογένειες Βλάχων Δασσαριτών (Valaques Dassarets), οι περισσότεροι από τους οποίους είναι πρόσφυγες από τη Μοσχόπολη. Οι κάτοικοί της ισχυρίζονται, ότι οι έποικοι από τους οποίους ιδρύθηκε αυτή, εμφανίστηκαν πάνω στα υψώματα του όρους Σαρακίνα, στο δέκατο πέμπτο αιώνα, μια εποχή κατά την οποία οι Τούρκοι λεηλατούσαν την Μακεδονία. έκαναν τους Χριστιανούς να αποτραβηχτούν πάνω στα απρόσιτα βουνά, ώστε να γλυτώσουν από τον εξανδραποδισμό ή και από τον θάνατο. Έκτοτε, στον πληθυσμό της προστέθηκε κι ένας μεγάλος αριθμός Βλάχων" (Πηγή: Φρανσουά Πουκεβίλ, Ιστορία και περιγραφή της Ελλάδος, 1826)

^ β:  Αρκετοί ερευνητές θεωρούν ότι ο Απόστολος Μαργαρίτης (1832-1903), το εκτελεστικό όργανο της ρουμανικής προπαγάνδας στον βλαχόφωνο πληθυσμό της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, κατάγεται από την κωμόπολη (σσ. Ε. Αβέρωφ, Α. Κολτσίδας, Ε. Νικολαϊδου, Μ. Τρίτος κ.ά.). Σύμφωνα όμως με τα κοινοτικά βιβλία, ο Α. Μαργαρίτης προέρχεται από την Αβδέλλα Γρεβενών, σύμφωνα με τον Κοινοτικό Κώδικα σ. 23-24 (σ. 25-27),Τόμος 18, εγγραφή 475 Οδηγίαι κοινωνικής συμπεριφοράς και βιβλίον ισολογισμών-Χειρόγραφα πρακτικών Δημογερόντων Κλεισούρας (1868-1880), που βρίσκεται στην Σχολική Βιβλιοθήκη Κλεισούρας. (Πηγή: Νικ. Δ. Σιώκης, Η ιστορία και τα κειμήλια των Ιερών Ναών Αγίου Νικολάου και Αγίου Δημητρίου Κλεισούρας Καστοριάς, έκδοση Συλλόγου των Απανταχού Κλεισουριέων «Ο Άγιος Μάρκος», Θεσσαλονίκη 2001).

^ γ:  Απόσπασμα από ελεύθερη μετάφραση: "... Την επόμενη μέρα απόσπασμα του 73ου τμήματος πεζικού συνάντησε ελληνικά στρατεύματα που αποχωρούσαν από την Αλβανία σε όλη την οροσειρά της Πίνδου στη δυτική περιοχή της Καστοριάς. Σκληρές μάχες έλαβαν χώρα σε αυτό [τον τόπο] και την επόμενη ημέρα, ειδικά στο πέρασμα για την Καστοριά, όπου οι Γερμανοί είχαν μπλοκάρει την ελληνική αποχώρηση, η οποία είχε επεκταθεί σε ολόκληρο το αλβανικό μέτωπο, με τους Ιταλούς να τηρούν διστακτική στάση..." (Πηγή:Blau (1953)[91])

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Μιχάλης Κ. Παπαμιχαήλ, Κλεισούρα Δυτικής Μακεδονίας, ακμή, πολιτισμός, αγώνες, θυσίαι, ιστορία, ηθογραφία, λαογραφία (η παλαιά Κλεισούρα από αρχαίων χρόνων μέχρι του 1913), Αθήνα, 1972
  • Νίκος Σιώκης και Δημήτρης Παράσχος, Οι Βλάχοι του Μουρικίου και του Σινιάτσικου, εκδ. Χριστοδουλίδη, Θεσσαλονίκη, 2001, ISBN 978-960-8183-12-4
  • Αριστοτέλης Ι. Τζιώγας, Συνοπτική ιστορία της Κλεισούρας Δυτικής Μακεδονίας και το ιστορικόν αυτής μνημείον της χριστιανωσύνης της Ιεράς Μονής Παναγίας - Γεννήσεως της Θεοτόκου, Θεσσαλονίκη, 1962.
  • Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου για την Κλεισούρα, εκδ. Δήμου Κλεισούρας, Καστοριά, 2000
  • Δημοτικό Σχολείο Κλεισούρας, Η Κλεισούρα παλιά και σήμερα - Περίπατος στα περασμένα, Εργασία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Κλεισούρα, 2000
  • Νίκος Σιώκης, Ενδυμασία και κοινωνία στην Κλεισούρα Καστοριάς: Μελέτη βασισμένη σε φωτογραφικά τεκμήρια (τέλη 19ου - α΄μισό 20ού αιώνα), Αθήνα, 2012, σσ. 192, ISBN 978-960-93-4575-0

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ιστορικά θέματα

Πολιτισμός

Πρόσωπα

Περιβάλλον

Φωτογραφία

Διάφορα

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 «Κλεισούρα ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ, Δήμος ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ». buk.gr. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Ιστοσ. Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου-Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλους:Λέχοβο, Κλεισούρα, Βαρικό
  3. ↑ Κωστόπουλος, Βασίλης (5 Μαΐου 2015). «Διοικητικά και πληθυσμιακά στοιχεία των οικισμών της Καστοριάς μετά την απελευθέρωση (μέρος 1ο): 1912 - 1950». Ιστορικά Καστοριάς. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  4. ↑ «ΚΑΣΤΟΡΙΑ: Απογραφή 2011 – Πόσοι είμαστε – Σε πόλεις και χωριά!». OlaDeka. 29 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  5. ↑ «clausura» (στα αγγλικά). Wiktionary. 2022-09-11. https://en.wiktionary.org/w/index.php?title=clausura&oldid=69221625. 
  6. ↑ Νικόλαος Μέρτζος, Αειμάνιοι Βλάχοι Αρχειοθετήθηκε 2010-08-03 στο Wayback Machine., Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Αναδημ. Ιστοσ. Λαός Ημαθίας, 24/07/2010
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Νικόλαος Σιώκης, Συνοπτική Ιστορία της Κλεισούρας Αρχειοθετήθηκε 2013-07-27 στο Wayback Machine., Ιστοσ. ΒλάχοιΝετ
  8. ↑ Αρχείο Εθνολογικού-Λαογραφικού Μουσείου Κλεισούρας, Οδηγίαι κοινωνικής συμπεριφοράς και βιβλίον ισολογισμών, Χειρόγραφα πρακτικών Δημογερόντων Κλεισούρας (1868-1880), τόμος 18
  9. ↑ Τσάρας, Γιάννης (1978). «Η ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ ΤΟΥ 1849» (PDF). media.ems.gr. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. σελ. 222. 
  10. ↑ Σωτηριάδης, Γεώργιος (22 Ιουλίου 1895). «Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΠΑΤΡΙΣ» (PDF). invenio.lib.auth.gr. Εφημερίδα Εστία. 
  11. ↑ Ιστοσ. Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Νορμανδικοί Πόλεμοι (1081-1185) Αρχειοθετήθηκε 2016-08-22 στο Wayback Machine.
  12. ↑ Ιστοσ. Δήμου Καστοριάς, Πολιτισμός-Λαογραφία: Ιστορία: Τουρκοκρατία
  13. ↑ (Τουρκικά) Ιστοσ. Tarih ve Medeniyet, 20. yüzyılda Osmanli Vilayetleri, Ανακτήθηκε 14 Οκτωβρίου 2012
  14. ↑ 14,0 14,1 Ιστοσ. Ελληνικής Εταιρείας Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης, Κοινότητα Κλεισούρας[νεκρός σύνδεσμος]
  15. ↑ Ιστοσ. Υπουργείου Εσωτερικών, Σύσταση Δήμων-Περιφερειών
  16. ↑ Τα στοιχεία προέρχονται από το αρχείο Αρχειοθετήθηκε 2015-10-16 στο Wayback Machine. της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για την Απογραφή Πληθυσμού και Κατοικιών του 2011 και τον πίνακα του μόνιμου πληθυσμού
  17. ↑ (Αγγλικά) «Lagga». Mapping Migration in Kastoria, Macedonia. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιουλίου 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2013. 
  18. ↑ Τα στοιχεία προέρχονται από το αρχείο της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για την Απογραφή Πληθυσμού και Κατοικιών του 2001 και τον πίνακα του μόνιμου και του πραγματικού πληθυσμού
  19. ↑ Τα στοιχεία προέρχονται από το [https://web.archive.org/web/20150924120941/http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/General/defacto_population_census2011.xls Αρχειοθετήθηκε 2015-09-24 στο Wayback Machine. της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για την Απογραφή Πληθυσμού και Κατοικιών του 2011 και τον πίνακα του πραγματικού (de facto) πληθυσμού
  20. ↑ Ιστοσ. West Macedonia, Νέος Μετεωρολογικός Σταθμός στην Κλεισούρα Καστοριά[νεκρός σύνδεσμος]
  21. ↑ Ιστοσ. Εθνικού Αστεοσκοπείου Αθηνών, Μετεωρολογικός σταθμός Κλεισούρας [Επιλογή από βάση δεδομένων]
  22. ↑ Οι οικισμοί αυτοί είναι: Kotori di Iazia, Agru al Kiaku , Tsiresi, Kardzia, Gura.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Γιάννης Τσάρας, Η Κλεισούρα στα 1849, Περιοδικό Μακεδονικά, τ. 18, [Πρωτότυπο], Αναδ. Ίδρυμα Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1978, σ. 224
  24. ↑ Νικόλαος Σιώκης, Η ιστορία και τα κειμήλια των Ιερών Ναών Αγίου Νικολάου και Αγίου Δημητρίου Κλεισούρας Καστοριάς, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2001, σ. 40
  25. ↑ 25,0 25,1 Ιωάννης Μέρτζος, Οι Βλάχοι της Θεσσαλονίκης τον 20ό και 21ο αιώνα Αρχειοθετήθηκε 2011-09-21 στο Wayback Machine., Ιαν. 2011
  26. ↑ (Γερμανικά) Ιωάννης Κολιόπουλος, επιμ. (2007). Geschichte des Mazedonien (PDF). Θεσσαλονίκη: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. σελίδες 194, 196. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2012. 
  27. ↑ (Γαλλικά) Synvet, A., Les Grecs de l'Empire ottoman : Étude statistique et ethnographique, Constantinople, 1878, σελ. 55.
  28. ↑ (Αγγλικά) Απόστολος Βακαλόπουλος, History of Macedonia 1354-1833, σ .440
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Νικόλαος Σιώκης, Σαν σήμερα 5 Απριλίου 1944: Οι Γερμανοί εκτελούν 270 κατοίκους της Κλεισούρας της Καστοριάς, Πρώτη δημοσ. Καστοριανός Πολίτης, έτος 2ο, φ. 74, 23/05/2003 Αναδημ. Iστοσ. Πτολεμαϊδα TV, 05/04/2011 Αρχειοθετήθηκε 2018-07-28 στο Wayback Machine.
  30. ↑ 30,0 30,1 Νικόλαος Μέρτζος, Η συμβολή των Βλαχόφωνων Ελλήνων στον Μακεδονικό Αγώνα Αρχειοθετήθηκε 2014-01-03 στο Wayback Machine., Πρακτικά Συνεδρίου, Ιστοσ. Πανελλήνια Ένωση Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων
  31. ↑ Νικόλαος Δημ. Σιώκης, "Ο Μακεδονομάχος ιατρός Ιωάννης Αργυρόπουλος (1852-1920)", Πρακτικά συνεδρίου για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Παύλου Μελά, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, σσ. 197-98.
  32. ↑ Λεωνίδας Πουλιόπουλος, Η διαχρονικότητα του κλάδου της γούνας Αρχειοθετήθηκε 2012-01-11 στο Wayback Machine., Εφ. Νέα Καστοριά, 31.03.11 Απόσπ.:"Το χωριό αυτό που βρίσκεται πάνω σε ένα ψηλό βουνό με απότομη κορυφή, κατοικείται από καθαρούς άπιστους [σσ. Χριστιανούς] γουνοποιούς".
  33. ↑ Νικόλαος Μέρτζος, Οι Αρμάνοι Βλάχοι, εκδ. Φιλόπτωχος Αδερφότης Ανδρών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 33]
  34. ↑ 34,0 34,1 Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Ο Μακεδονικός Αγώνας (μέρος 1ο) : Τα πρόδρομα γεγονότα (1870-1893), 26/08/2011
  35. ↑ Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία (μέρος 2ο) : Τα αλλόγλωσσα σχολεία, 02/08/2011
  36. ↑ Νερουλός, Ιακωβάκης Ρίζος, Ιστορία των γραμμάτων παρά τοις Νεωτέροις Έλλησι / συνταχθείσα υπό Ιακώβου Ρίζου Νερουλού ... ; εξελληνίσθη δε υπό Ολυμπίας Ι.Ν. Αββοτ, Κατάλογος των διαπρεψάντων συγγραφέων εν τη νεωτέρα ελληνική φιλολογία], σσ. 165-66, εκδ. Περρή και Βαμπά, Αθήνα, 1870
  37. ↑ Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρεττός, Νεοελληνική φιλολογία : ήτοι κατάλογος των από πτώσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι εγκαθιδρύσεως της εν Ελλάδι βασιλείας τυπωθέντων βιβλίων παρ' Ελλήνων εις την ομιλουμένην, ή εις την αρχαίαν ελληνικήν γλώσσαν, σσ. 174 και 317, εκδ. Βιλαρά και Λιούμη, Αθήνα, 1854-1857
  38. ↑ Ματθαίος Κ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ') εκατονταετηρίδος, σσ. 60 κ 137, εκδ. Α. Κορομηλά, Κωνσταντινούπολη, 1867]
  39. ↑ (Αγγλικά) Βασίλης Γούναρης (Χειμώνας 1995). «Social cleavages and national "awakening" in ottoman Macedonia». East European Quasterly: 417. ISSN 0012-8449. 
  40. ↑ Αρχειακές Συλλογές ΑΠΘ, Φάρος της Μακεδονίας, Επιφυλλίδες "Τα εν Κλεισούρα" και "Εκ των επαρχειών", Η ρουμανική προπαγάνδα, τα επεισόδια, τα κλειστά εκπαιδευτικά ιδρύματα και ο θάνατος του Γιαννάκη Σικκώτα, ο απόδημος από Βουκουρέστι και η δωρεά του Κωνσταντίνου Παππάζογλου στα σχολεία, Αρ. 1291, Θεσσαλονίκη, 30/11/1880
  41. ↑ Αρχειακές Συλλογές ΑΠΘ, Αρχειακές Συλλογές ΑΠΘ: Φάρος της Μακεδονίας, Επιφυλλίδες "Τα εν Κλεισούρα" Η ρουμανική προπαγάνδα: Μαργαρίτης, υιός Μαργαρίτη, Στηρίκης, Χασάν Αβούζμ, δικαστήριο, Σίμος Τζιαγάννη, Ν. Νέσσα, απόστολος και εκκλησία, Σίμος Κ. Ναούμ, Αρ. 1333, Θεσσαλονίκη, 17/05/1889
  42. ↑ Ιστοσ. e-Istoria, Η Οργάνωσις του Ελληνισμού εις την Περιοχήν Πελαγονίας, Αναδ. Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, έκδ. ΓΕΣ, 1979έκδ. ΓΕΣ, 1979
  43. ↑ Ιστοσ. Ελλήνων Δίκτυο, Εθνολογική Σύσταση της Μακεδονίας στις αρχές του 20ου αιώνα Αρχειοθετήθηκε 2010-10-23 στο Wayback Machine., 2009
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Ο Μακεδονικός Αγώνας (μέρος 2ο) : Από την ίδρυση των κομιτάτων στο Ίλιντεν (1894-1903), 19/09/2011
  45. ↑ Ιωάννης Κακουδάκης, Η συμβολή και οι θυσίες των Κρητικών στον Μακεδονικό Αγώνα Αρχειοθετήθηκε 2013-03-21 στο Wayback Machine., Αναδ. Ιστοσ. Παμμακεδονικής Ένωσης ΗΠΑ
  46. ↑ Επίσης συμμετείχαν στην επιτροπή οι: ο Κ. Βούτσιας μέλος, πράκτορες τους Ι. Πάντσιου, Κ. Ρόκα, Γ. Παπα-Ντούλα, Π. Λιγκανάρη (Φανόπουλος) και οδηγούς τους Γ. Σιάββα, Κ. Ζώττα, Κ. Κουκότα, Θ. Μυρώνη, Δ. Ντριστέλα, Ι. Κώφα και Γ. Βούτσια.
  47. ↑ Αστέριος Κουκούδης, Η Θεσσαλονίκη και οι Βλάχοι, Η βλάχικη παρουσία στην Θεσσαλονίκη ανάμεσα στα 1821 με 1912, Αναδ. Ιστοσ. Βλάχοι Νετ, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2000, ISBN 9607760522
  48. ↑ Από τα 700 σπίτια της κωμόπολης, έμειναν άθικτα μόνο 300 σπίτια.
  49. ↑ Γιώργος Καραβίτης, Το σύνταγμα των Δωδεκανησίων Εθελοντών, Από τη συγκρότηση ως τη διάλυσή του (Νοέμβριος 1940 - Απρίλιος 1941) Αρχειοθετήθηκε 2012-03-22 στο Wayback Machine., Αγώνας Στενωπού Κλεισούρας (13-14 Απριλίου 1941), Αναδ. Ιστοσελίδα Νήσος Κω, εκδ. Μπατσιούλας, 2011, ISBN 978-960-6813-31-3
  50. ↑ Ιστοσ. Νήσως Κω, Χάρτης: 13 Απριλίου 1941 Αρχειοθετήθηκε 2012-03-22 στο Wayback Machine.
  51. ↑ Ιστοσε. Νήσος Κω, Χάρτης: 14 Απριλίου 1941 Αρχειοθετήθηκε 2012-03-22 στο Wayback Machine.
  52. ↑ (Αγγλικά) Ιστοσ. The Mazal Library, The Blood Bath of Klissura[νεκρός σύνδεσμος], [Πρακτικά Στρατιωτικού Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης], τόμος XI, σ. 1035
  53. ↑ Ιστοσ. Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών, Κλεισούρας Καστοριάς: Συνοπτικό Ιστορικό των Γεγονότων Αρχειοθετήθηκε 2011-09-28 στο Wayback Machine., [Αφήγηση Εθελόντριας Ερυθρού Σταυρού Ε. Καλφόγλου], 08/04/1944
  54. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Η καταστροφή της Κλεισούρας Καστοριάς από τους Γερμανούς, 5 Απριλίου 1944, Περιοδ. Κλειώ, τ/χ1, εκδ. Επίκεντρο, Φθινόπωρο 2004, σσ. 31-67
  55. ↑ Κωστόπουλος, Βασίλης (3 Απριλίου 2017). «Η Κλεισούρα λίγα χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα». Ιστορικά Καστοριάς. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  56. ↑ Εφημ. Νέα Καστοριά, Σεισμός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση Αρχειοθετήθηκε 2012-01-11 στο Wayback Machine., Αναδ. Ιστολ. Νέα Καστοριά, 17/03/2011
  57. ↑ Ιστοσ. Κέντρου Εξυπηρέτησης Πολιτών, ΚΕΠ Δήμου Κλεισούρας Ν. Καστοριάς Αρχειοθετήθηκε 2011-10-21 στο Wayback Machine.
  58. ↑ Ιστοσ. Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διάρθρωση Πολιτικών κ Ποινικών Δικαστηρίων Αρχειοθετήθηκε 2012-02-10 στο Wayback Machine.
  59. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Υπηρεσίες
  60. ↑ Ιστοσ. Αμήν, Η Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου – Παναγίας Κλεισούρας Καστοριάς Αρχειοθετήθηκε 2011-12-09 στο Wayback Machine., 07/09/2011
  61. ↑ Ξάνθη Σαββοπούλου-Κατσίκι, Χρονολογημένα Μεταβυζαντινά Τέμπλα από της Δυτική Μακεδονία (16ος-18ος αι.), Recueil des travaux de l’Institut d’études byzantines XßIV, σσ. 579-580, 2007
  62. ↑ Ιστοσ. Υπουργείου Πολιτισμού-Διαρκής Κατάλογος Διακηρυγμένων Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος, Ιερά Μονή της Παναγίας Αρχειοθετήθηκε 2021-10-28 στο Wayback Machine.
  63. ↑ Ιστοσ. Μητρόπολης Καστοριάς, Ιερές Μονές: Γυναικεῖαι Αρχειοθετήθηκε 2011-09-26 στο Wayback Machine.
  64. ↑ Άρθρο της εφημερίδας «Η Καθημερινή», 25 Ιουνίου 2012, «Σε Κοζάνη και Καστοριά ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος»
  65. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Άγιος Δημήτριος, Ανακτήθηκε 30/10/2008
  66. ↑ Ιστοσ. Υπουργείου Πολιτισμού-Διαρκής Κατάλογος Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος, Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου Αρχειοθετήθηκε 2014-12-28 στο Wayback Machine.
  67. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Άγιος Νικόλαος, Ανακτήθηκε 30/10/2008
  68. ↑ Νικόλαος Σιώκης, Κρούσμα Ιεροσυλίας Στην Κλεισούρα, Ιστοσ. Άλφα fm, Δεκέμβριος 2010]
  69. ↑ 69,0 69,1 Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Τοπικά Προϊόντα, Ανακτήθηκε 30/10/2008
  70. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Άι Γιάννης
  71. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Μπισνάκου Ανακτήθηκε 30/10/2008
  72. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Γκαλιάτα, Ανακτήθηκε 30/10/2008
  73. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Το δρώμενο του Βαλμά και η μαρτυρία του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Ανακτήθηκε 30/10/2008
  74. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Άλλες Ετήσιες Εκδηλώσεις, Ανακτήθηκε 30/10/2008
  75. ↑ Ιστοσ. Ράδιο Άργος, 5ο Φεστιβάλ Αρκούδα Party[νεκρός σύνδεσμος]
  76. ↑ Ιστοσ. Ομοσπονδίας Δυτικομακεδονικών Σωματείων Θεσσαλονίκης, Σωματεία από τον Νομό Καστοριάς Αρχειοθετήθηκε 2016-03-06 στο Wayback Machine.
  77. ↑ Ιστοσ. Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων, Πολιτιστικοί Σύλλογοι - Μέλη Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων Αρχειοθετήθηκε 2012-01-19 στο Wayback Machine.
  78. ↑ Ιστοσ. In.Gr, Πολιτιστικοί Σύλλογοι Αρχειοθετήθηκε 2017-02-09 στο Wayback Machine.
  79. ↑ Ιστοσ. Tamos, Έντυπα συλλογικών φορέων των Βλάχων – διαδικτυακοί τόποι: "Κλεισούρα"
  80. ↑ Ιστολ. Ένωσης Ποδοσφαιρικών Σωματείων Καστοριάς, Προκήρυξη πρωταθλήματος Α΄ και Β΄ κατηγορίας ΕΠΣ Καστοριάς, 11/08/2011
  81. ↑ Ιστοσ. Δήμου Κλεισούρας, Δελτίο Τύπου: Ανακατασκευή Ποδοσφαιρικού Γηπέδου
  82. ↑ Ιστοσ. Εξέδρα, Προετοιμασία στην Κλεισούρα[νεκρός σύνδεσμος], 10/06/2010
  83. ↑ Ιστοσ. Εξέδρα, Αναχωρεί για Κλεισούρα[νεκρός σύνδεσμος], 29/07/2010
  84. ↑ Ιστοσ. Match News, Ισόπαλη χωρίς γκολ με τον Πυρσό η Μεγάλη Κυρία Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine., 07/08/2009
  85. ↑ «Πρόσβαση». Δήμος Αμυνταίου. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2012. 
  86. ↑ «Επαναλειτουργεί η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκη - Αμύνταιο - Φλώρινα». Τα Νέα. 10 Οκτωβρίου 2012. http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4759004. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2012. 
  87. ↑ Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Βιογραφία Δημήτριου Ν. Δάρβαρη
  88. ↑ Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Βιογραφία Δημητρίου και Πέτρου Δάρβαρη
  89. ↑ Θεόδωρος Δαρδαβέσης, Γιατροί Μακεδονομάχοι της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Ανδρών Θεσσαλονίκης Αρχειοθετήθηκε 2012-06-13 στο Wayback Machine., Αναδ. Ιστοσ. Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Περιοδ. Ιατρικού Συλλόγου θεσσαλονίκης, τ. 52]
  90. ↑ Ι. Κ. Μαζαράκης, Ο Μακεδονικός Αγώνας Αρχειοθετήθηκε 2013-10-19 στο Wayback Machine., Αγωνισθέντες κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, Αναδ. Ιστοσ. Σύνδεσμος Θεσσαλονικέων Αθήνας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα, 1981]
  91. ↑ (Αγγλικά) George Blau· John E. Jessup (1953). «Part Three: The german campaign in Greece (Operation Marita)». Invasion Balkans!: The German Campaign in the Balkans, Spring 1941. ISBN 1572490705. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Ιανουαρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2012.