Λιταί

Οι Λιταί^[α] στην ελληνική μυθολογία ήταν θεότητες με ηθική λειτουργία. Ηταν η προσωποποιήση των δεήσεων και των ικεσιών,^[3] των «προσευχών θλίψεως και μετανοίας».^[1]

Το μυθολογικό πλαίσιο

Ήταν κόρες του Δία, ρυτιδιασμένες, κουτσές και λοξοθωρούσες. Ακολουθούσαν την αδελφή τους, την ολέθρια Άτη, χωρίς ποτέ να την προφταίνουν, και προσπαθούσαν να θεραπεύσουν τα κακά που εκείνη προκαλούσε στους ανθρώπους. Όποιος από αυτούς που είχαν προβεί σε άφρονες πράξεις καλοδεχόταν τις Λιτές, λάμβανε απλόχερα θεϊκές ευεργετικές ευλογίες.^[3] Στην αντίθετη περίπτωση, που ο φταίχτης δεν τις καλούσε, του προκαλούσαν νέες συμφορές.^[4]

Όπως γράφεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα: «καὶ γάρ τε λιταί εἰσι Διὸς κοῦραι μεγάλοιο / χωλαί τε ῥυσαί τε παραβλῶπές τ' ὀφθαλμώ, / αἵ ῥά τε καὶ μετόπισθ' ἄτης ἀλέγουσι κιοῦσαι. / ἣ δ' ἄτη σθεναρή τε καὶ ἀρτίπος, οὕνεκα πάσας / πολλὸν ὑπεκπροθέει, φθάνει δέ τε πᾶσαν ἐπ' αἶαν / βλάπτουσ' ἀνθρώπους· αἳ δ' ἐξακέονται ὀπίσσω. / ὃς μέν τ' αἰδέσεται κούρας Διὸς ἆσσον ἰούσας, / τὸν δὲ μέγ' ὤνησαν καί τ' ἔκλυον εὐχομένοιο· / ὃς δέ κ' ἀνήνηται καί τε στερεῶς ἀποείπῃ,/ λίσσονται δ' ἄρα ταί γε Δία Κρονίωνα κιοῦσαι / τῷ ἄτην ἅμ' ἕπεσθαι, ἵνα βλαφθεὶς ἀποτίσῃ».^{[5] [β]} Τα παραπάνω λέγονται από τον παιδαγωγό Φοίνικα προς τον παλιό μαθητή του, τον Αχιλλέα, προκειμένου να καταλαγιαστεί η οργή του (η μήνις) ενάντια στον Αγαμέμνονα, που του πήρε τη Βρισηίδα, και την ολέθρια απόφασή του να αποχωρήσει -για αυτόν τον λόγο- από τη μάχη. Τον καλεί να δείξει τον δέοντα σεβασμό στις Λιτές, ώστε να αρθούν οι συμφορές που επέφερε η Άτη (που είτε είχε πλήξει απευθείας εκείνον, κατά μια εκδοχή, είτε άλλους γύρω από αυτόν, κατά μια άλλη). Η αποδοχή της συμφιλιωτικής προς αυτόν «πρεσβείας» του Αγαμέμνονα, μέλος της οποίας ήταν και ο ίδιος ο γερο-παιδαγωγός, συνιστά τον έμπρακτο σεβασμός προς τις Λιτές.^[6]

Σε κείμενα μεταγενέστερα των ομηρικών, η λειτουργία των Λιτών μεταβλήθηκε, ακολουθώντας την αντίστοιχη μεταστροφή στην αντίληψη σχετικά με την Άτη. Όλες πλέον παρουσιάζονται ως εκδικήτριες του κακού, με ρόλο ανάλογο της Δίκης, της Νεμέσεως και των Ερινυών.^[4]

Το ερμηνευτικό πλαίσιο

Τα βασικά χαρακτηριστικά των Λιτών, το ότι κουτσαίνουν, είναι αργές, γεμάτες ρυτίδες και κοιτούν πλαγίως, θεωρείται πως αποτυπώνουν -στην ομηρική περιγραφή- την ψυχική κατάσταση του Αχιλλέα: την απροθυμία του να δεχτεί την πρεσβεία και τα δώρα συμφιλίωσης του Αγαμέμνονα αφενός, και την πνευματική, ψυχική ταραχή του αφετέρου. Σύμφωνα με μια σύγχρονη ερμηνεία, η συγκεκριμένη παρουσίαση των Λιτών από τον Όμηρο, όπως και η ανάλογη της Άτης, δεν ανταπροκρινόταν σε μια προϋπάρχουσα αντίληψη για αυτές ως θεοτήτων, αλλά ήταν επινόηση, αλληγορία του ποιητή για να εξυπηρετήσει τη διήγησή του.^[7]

Σημειώσεις

1. Η λιτή (ουσ.), από το αρχαιοελληνικό ρήμα λίτομαι, είναι η «παράκλησις, δέησις, ικεσία». Συνήθως χρησιμοποιείται στον πληθυντικό.^[1] Δεν πρέπει να συγχέεται με το θηλ. του επιθέτου λιτός, που σημαίνει απλός, λείος, εκ του ουσιαστικού ἡ λίς.^[2]
2. Πβ. μετάφραση της Ιλιάδας από τον Ιάκωβο Πολυλά: «῞Οτ’ οἱ ῾Ικεσίες τοῦ Διὸς τοῦ ὑψίστου θυγατέρες, / εἶναι χωλές, ἀλλὴθωρες, στὴν ὄψιν ζαρωμένες / καὶ φροντισμένες σέρνονται ὀπίσω ἀπὸ τὴν Ἄτην. / Κι ἡ Ἄτη στερεόποδη, γερὴ πολύ, προτρέχει / σ’ ὅλην τὴν γῆν καὶ τοὺς θνητοὺς προφθάνει ν’ ἀδικήση. / Καὶ αὐτὲς ἔρχονται πίσω της τ’ ἀδίκημα νὰ σιάσουν. / Καὶ ὅποιος μ’ εὐλάβειαν δέχεται τὲς κόρες τοῦ Κρονίδη, / τὸν βοηθοῦν καὶ ἀκρόασιν στὲς προσευχές του δίδουν· / καὶ ἂν τὲς ἀρνῆται ἀμάλακτος, παρακαλοῦν τὸν Δία / νὰ στείλη εὐθὺς κατόπι του τὴν Ἄτην, διὰ νὰ πάθη / ὅμοια καὶ αὐτὸς καὶ ὁλόκληρον τὸ κρίμα νὰ πλερώση».

Παραπομπές

1. Δημητράκος 1974.
2. Βλ. Μέγα λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης. Γ΄. Αθήνα: Εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδη. 1904. σελίδες 49–50. 
3. New Larousse Encyclopedia of Mythology 1974
4. Peck 1898.
5. Ιλιάδα, I 502-512
6. Yamagata 2005, σελ. 21.
7. Yamagata 2005, σελ. 22-23.

Βιβλιογραφία

• New Larousse Encyclopedia of Mythology. (Πρόλογος: Ρόμπερτ Γκρέιβς). Νέα Υόρκη: Prometheus Press. 1974 [²1968]. σελ. 164. ISBN 0600023516. 

• Δημητράκος, Δημ., επιμ. (1974) [1936-50]. Μέγα λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης. 1. Αθήνα: Εκδόσεις Δομή. σελ. 2. 

• Peck, Harry Thurston (1898). «Até (Ἄτη)». Harpers Dictionary of Classical Antiquities. Νέα Υόρκη: Harper & Bros. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2017. 

• Yamagata, Naoko (2005). «Disaster Revisited: Ate and the Litai in Homer's Iliad». Στο: Emma Stafford· Judith Herrin. Personification in the Greek World: From Antiquity to Byzantium. (Publications of the Centre for Hellenic Studies, King's College London, αρ. 7). Άντελσοτ (Χαμσάιρ): Ashgate. σελίδες 21–28. ISBN 978-0-7546-5031-7.