Οκτώηχος, ή Οκτάηχος, ή Οκταηχία (Διεθνώς: Octoechos, Προφορά: Oktōēchos, Νέα Ελληνικά: Οκταηχία, Αρχαία Ελληνικά: Ὀκτώηχος → από το ὀκτώ + ἦχος, Σλάβικα: Октоихъ Οκτώηχ → από το Окто οκτώ + ихъ ήχος, ή Осмогласникъ Οσμογκλάσνικ → από το о́семь οκτώ + гласъ φωνή) είναι το όνομα του μουσικού συστήματος των οκτώ ήχων[1] που χρησιμοποιείται για την σύνθεση εκκλησιαστικών ψαλμών στην Βυζαντινή, Συριακή, Κοπτική, Αρμένικη, Λατινική και Σλάβικη εκκλησία.[2]
Οι οκτώ ήχοι ή τρόποι της είναι:[3]
| ήχος α΄ ήχος β΄ ήχος γ΄ ήχος δ΄ |
ήχος πλάγιος του α΄ ήχος πλάγιος του β΄ ήχος βαρύς ήχος πλάγιος του δ΄ |
Οι φθόγγοι ή τόνοι της οκτωήχου διακρίνονται σε επτά και ονομάζονται Α, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ, Η και για ευκολία εκφέρονται ως:[4]
| πΑ | Βου | Γα | Δι | κΕ | Ζω | νΗ |
Οἱ ἦχοι τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐκφράζουν μὲ τὸ ἦθος τους καὶ ὑπηρετοῦν τὰ ἑξῆς εἰδικὰ συναισθήματα εὐσεβείας:
Ὁ Α´ Ἦχος: χαρά, λαμπρότητα καὶ μεγαλοπρέπεια. (πρβλ. Πασχαλινοὺς Ὕμνους «Ἀναστάσεως ἡμέρα»)
Ὁ Β´ Ἦχος εἶναι ἱκετευτικὸς καὶ παθητικὸς πρὸς συναίσθηση ἁμαρτωλότητας.
Ὁ Γ´ Ἦχος εἶναι ἐμβατήριος, χαρμόσυνος, ὡς παιάνας νίκης.
Ὁ Δ´ Ἦχος: θεωρεῖται τῆς Παναγίας. Ἦχος γλυκύς. (πρβλ. «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου»)
Ὁ πλάγιος τοῦ Α´ Ἦχος εἶναι τῆς Δευτέρας Παρουσίας.
Ὁ πλάγιος τοῦ Β´ Ἦχος εἶναι δραματικὸς καὶ λυπηρός, τοῦ Πάθους.
Ὁ Βαρύς Ἦχος: τῆς ἐνδόξου Μεταμορφώσεως. (πρβλ. «Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει»)
Ὁ πλάγιος τοῦ Δ´: Ἦχος τοῦ Θεανθρώπου.
[5]
Το απήχημα ή ενήχημα κάθε ήχου είναι μία σύντομη μουσική φράση, η οποία αποδίδει -κατά το δυνατό- τα κύρια συστατικά του: βάση, διαστήματα, δεσπόζοντες φθόγγους, μελωδικές έλξεις και καταλήξεις, δίνοντας έτσι το χαρακτηριστικό του άκουσμα, την ιδέα του. Συνήθως το απήχημα ψάλλεται από αυτόν που διευθύνει τον χορό, για να μπορέσουν και οι υπόλοιποι που θα ψάλουν να ακούσουν την ιδέα του ήχου. Τα απηχήματα για κάθε ήχο είναι:[6]
| Ήχος | Απήχημα |
|---|---|
| α΄ β΄ γ΄ δ΄ πλάγιος του α΄ πλάγιος του β΄ βαρύς πλάγιος του δ΄ |
Ανανές Νεανές Νανά Άγια Ανέανες Νεχέανες Αανές Νεάγιε |
Τα ονόματα που αποδίδονται στους οκτώ ήχους διαφέρουν στις μεταφράσεις της εκκλησιαστικής σλαβονικής γλώσσας. Το σλαβονικό σύστημα υπολογίζει τους πλάγιους ήχους ως Glas 5, 6, 7, και 8. Αυτές οι διαφορές που παρουσιάζονται στον πίνακα παρακάτω μαζί με τα Αρχαία Ελληνικά ονόματα των οκτάβων και σύμφωνα με τους Αγιοπολίτες[7] και τις ψαλτικές πραγματείες των Καρολίγγειων θεωρητικών, καθώς και τα αντίστοιχα αρμενικά ονόματα. Παρακαλώ σημειώστε ότι οι συνθέτες του 15ου αιώνα, όπως ο Μανουήλ Χρυσάφης, Λαμπαδάριος στην Αυλή των Παλαιολόγων της Κωνσταντινούπολης, αντάλλαξαν τη Φρυγική με τη Λυδική.
| Αρχαιοελληνικός Τρόπος | Βυζαντινός Ήχος | Εκκλησιαστική Σλαβονική | Αρμενική | Καρολίγγειος | Διεθνής |
|---|---|---|---|---|---|
| Δωρικός | Πρῶτος | гласъ а. | Tzayn 1 | Tonus primus / Authentus protus | First |
| Φρυγικός | Δεύτερος | гласъ в. | Tzayn 2 | Tonus tertius / Authentus deuterus | Second |
| Λυδικός | Τρίτος | гласъ г. | Tzayn 3 | Tonus quintus / Authentus tritus | Third |
| Μιξολυδικός | Τέταρτος | гласъ д. | Tzayn 4 | Tonus septimus / Authentus tetrardus | Fourth |
| Υποδωρικός | Πλάγιος τοῦ πρώτου | гласъ є. | Koghm 1 | Tonus secundus / Plagis proti | Plagal of the First |
| Υποφρυγικός | Πλάγιος τοῦ δευτέρου | гласъ ѕ. | Koghm 2 | Tonus quartus / Plagis deuteri | Plagal of the Second |
| Υπολυδικός | Βαρύς | гласъ з. | Koghm 3 | Tonus sextus / Plagis triti | Grave |
| Υπομιξολυδικός | Πλάγιος τοῦ τετάρτου | гласъ и. | Koghm 4 | Tonus octavus / Plagis tetrardi | Plagal of the Fourth |
Σημειώστε ότι οι νότιοι Σλάβοι χρησιμοποιούν το βυζαντινό μουσικό σύστημα και, παρ' όλα αυτά, χρησιμοποιούν την παραλλαγή της αρίθμησης που βρίσκεται πάντα στα κείμενα της εκκλησιαστικής σλαβονικής γλώσσας.[8]
Ο όρος διαχωρίζεται χρονολογικά σε τρεις περιόδους:
| Οκτώηχος | Περίοδος | Εκπρόσωπος |
|---|---|---|
| Αγιοπολίτικη Οκτώηχος | 6ος-13ος αιώνας | Ιωάννης Δαμασκηνός[7] |
| Παπαδική Οκτώηχος | 13ος-18ος αιώνας | Ιωάννης Κουκουζέλης[9] |
| Νεοβυζαντινή Οκτώηχος | 18ος-21ος αιώνας | Χρύσανθος εκ Μαδύτου[2] |