Παλλακεία

Ως παλλακεία ορίζονται διάφορες μορφές διαπροσωπικών διαρκών σχέσεων μεταξύ των δύο φύλων, που όμως δε συνιστούν γάμο. Η έλλειψη γαμικής διάθεσης οφείλεται, συνήθως, σε διαφορά κοινωνικής θέσης ή οικονομικής κατάστασης. Στο πλαίσιο του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου ως παλλακεία ορίζεται η σταθερή συμβίωση και συγκατοίκηση ενός άνδρα και μιας γυναίκας, από την οποία, όμως, συμβίωση λείπει η γαμική διάθεση (affectio maritalis).[1]

Η παλλακεία ίσχυσε ως κοινωνικά αποδεκτή ή ανεκτή κατάσταση—ενίοτε δε και ως νομικά αναγνωρισμένος και ρυθμιζόμενος θεσμός—σε διάφορες ιστορικές περιόδους και πολιτισμούς (αρχαία Ελλάδα, Ρώμη, Βυζάντιο, αρχαία Κίνα, Ισλάμ, Ιουδαϊσμός, Η.Π.Α. [για όσο διάστημα απαγορεύονταν οι διαφυλετικοί γάμοι]). Αποτελούσε δε συχνά τη μόνη εναλλακτική επιλογή σύναψης νομικά αναγνωρισμένης σχέσης, όταν ο νόμος ρητά απαγόρευε την τέλεση γάμου σε ορισμένες περιπτώσεις.

Ορολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι όροι παλλακή/παλλακίς και παλλακεία/παλλακία απαντούν ήδη στα ομηρικά κείμενα. Γενικά, στην αρχαία ελληνική γραμματεία η παλλακή διακρινόταν σημασιολογικά από την πόρνη και την ἑταίρα, ενώ ο όρος παλλακεία αναφερόταν στη συμβίωση ενός άντρα και μίας γυναίκας, που, όμως, δε συνδέονταν μεταξύ τους με γαμική σχέση. Υπό μια ειδικότερη έννοια, ο όρος παλλακή δήλωνε και την ιέρεια που "παλλακευόταν" για τελετουργικούς λόγους.[2] Στο πλαίσιο της κλασικής γραμματείας, ο όρος παλλακή/παλλακίς απαντά μόλις 43 φορές τον 5ο αιώνα και 20 τον 4ο, σαφώς δηλαδή πιο σπάνια σε σχέση με τους όρους πόρνη και ἑταίρα.[3] Παρόλο που έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις (σημιτικό ή ιρανικό δάνειο, συσχετισμός με τη λέξη πῶλος), η ετυμολογική προέλευση της λέξης παλλακή παραμένει άγνωστη.[4]

Ιστορική διαδρομή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχαία Ελλάδα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δείτε επίσης: Γενετήσιες σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα#Παλλακεία
"Τὸ γὰρ συνοικεῖν τοῦτ᾽ ἔστιν, ὃς ἂν παιδοποιῆται καὶ εἰσάγῃ εἴς τε τοὺς φράτερας καὶ δημότας τοὺς υἱεῖς, καὶ τὰς θυγατέρας ἐκδιδῷ ὡς αὑτοῦ οὔσας τοῖς ἀνδράσιν. τὰς μὲν γὰρ ἑταίρας ἡδονῆς ἕνεκ᾽ ἔχομεν, τὰς δὲ παλλακὰς τῆς καθ᾽ ἡμέραν θεραπείας τοῦ σώματος, τὰς δὲ γυναῖκας τοῦ παιδοποιεῖσθαι γνησίως καὶ τῶν ἔνδον φύλακα πιστὴν ἔχειν."
Δημοσθένης, Κατὰ Νεαίρας, 122.

Παρά τους ισχυρισμούς του Αθήναιου ότι η παλλακεία ήταν ξένη στα ελληνικά ήθη,[5] από τις πρωτογενείς πηγές τις περιόδου εκείνης προκύπτει ότι ο εν λόγω θεσμός γινόταν γενικά ανεκτός στην αρχαία Ελλάδα.[6] Πάντως, οι διαθέσιμες πηγές είναι περιορισμένες και προερχόμενες, κυρίως, από αναφορές σε ρητορικούς λόγους, στα ιστορικά έργα του Ηρόδοτου και του Ξενοφώντα και σε κωμωδίες της Αθήνας.[7] Το ακριβές νομικό καθεστώς του θεσμού δεν είναι γνωστό, αλλά, σύμφωνα με τις διαθέσιμες αρχαίες πηγές, στην κλασική Αθήνα η παλλακή, που μπορούσε να είναι είτε ελεύθερη είτε δούλη, κατείχε θέση υποδεέστερη της συζύγου, αλλά ανώτερη της εταίρας. Κάποιες ομοιότητες με το θεσμό του γάμου προκύπτουν από το γεγονός ότι ο παλλακευόμενος μπορούσε να σκοτώσει τον εραστή της παλλακής του, δικαίωμα που είχε και ο νόμιμος σύζυγος στην περίπτωση της μοιχείας.[8] Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες του θεσμού των εταίρων, οι τελευταίες καθίσταντο παλλακές, όταν διατηρούσαν επί μακρόν σταθερή σχέση με ένα μόνο άντρα.[9]

Ορισμένοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η παλλακή αποτελούσε μέλος του οἴκου, ενώ ο παλλακευόμενος μπορούσε να διατηρεί την παλλακευτική σχέση του παράλληλα με κανονικό γάμο.[10] Σε ό,τι αφορά όμως την καθεαυτήν δυνατότητα συγκατοίκησης συζύγου και παλλακής, ενώ κάποιοι μελετητές φαίνεται να αφήνουν ανοιχτό υπό προϋποθέσεις το ενδεχόμενο αυτό,[3] άλλοι υποστηρίζουν ότι για τα αρχαία ήθη (ήδη από την εποχή του Ομήρου[11]) η συγκατοίκηση συζύγου και παλλακής συνιστούσε σκάνδαλο, δηλαδή μη ανεκτή κοινωνικά κατάσταση, ενώ στην αρχαία Αθήνα τα παιδιά που γεννιούνταν από παλλακές δε θεωρούνταν Αθηναίοι πολίτες.[12] Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια επικριτική αναφορά του Πλάτωνα στις παλλακές στο έργο του Νόμοι:[13]

Ρώμη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μετά το θάνατο της γυναίκας του, ο Μάρκος Αυρήλιος (εδώ σε προτομή στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου) διατήρησε επί πολλά έτη παλλακευτική σχέση με ελεύθερη γυναίκα.[14]

Στην αρχαία Ρώμη, η παλλακεία απαντά ήδη από την προκλασική περίοδο (αν και δε ρυθμιζόταν νομικά), ήταν κοινωνικά αποδεκτή και οι παλλακευτικές σχέσεις δεν είχαν καταρχήν χαρακτήρα ηθικά επιλήψιμο.[15] Από την άλλη, όμως, δε διέθετε και το ίδιο κύρος με το γάμο, κάτι που οφειλόταν στην κατώτερη κοινωνικά θέση του ενός εκ των δύο μερών (που συχνά ήταν ο άντρας[16]) της σχέσης. Οι επιγραφικές μαρτυρίες του θεσμού είναι πλούσιες, γεγονός που μαρτυρά τη διάδοσή του στη ρωμαϊκή κοινωνία.[17] Χαρακτηριστικό της έκτασης του θεσμού είναι ότι τρεις Ρωμαίοι αυτοκράτορες είχαν σχέσεις με παλλακές ύστερα από το θάνατο των νομίμων συζύγων τους (βάσει της ρωμαϊκής και, μετέπειτα, της βυζαντινής νομοθεσίας η παλλακευτική σχέση δεν μπορούσε να συνυπάρχει με γάμο).[18]

Η παλλακεία στην αρχαία Ρώμη αποκτά μάλλον για πρώτη φορά δικαιικό ενδιαφέρον με το νόμο του Αυγούστου Lex Iulia de adulteriis coercendis (18–17 π.Χ.), κύριο αντικείμενο, όμως, του οποίου δεν είναι ο εν λόγω θεσμός, αλλά η ποινικοποίηση της μοιχείας και των λοιπών μη αποδεκτών εκτός γάμου γενετήσιων σχέσεων.[19] Ο νόμος εξαιρεί από τις τιμωρητικές του ρυθμίσεις μόνο τις παλλακευτικές σχέσεις, οι οποίες δε στοιχειοθετούν την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος των ανήθικων γενετήσιων επαφών (stuprum).[20] Πάντως, το ακριβές κοινωνικό και θεσμικό καθεστώς της παλλακείας κατά τη ρωμαϊκή περίοδο έχει προκαλέσει αρκετές διαφωνίες μεταξύ των μελετητών.

Βάσει των διαθέσιμων πηγών και των πορισμάτων των σύγχρονων μελετητών, κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και, ιδίως, την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η νομοθεσία μάλλον διακρινόταν από αυστηρότητα απέναντι στο θεσμό της παλλακείας, κάτω από την επιρροή της Εκκλησίας. Έτσι, δεν αναγνώριζε κληρονομικά δικαιώματα στην περιουσία του επιφανούς παλλακευόμενου υπέρ των εκτός γάμου τέκνων της και, πιθανότατα, ούτε υπέρ της παλλακής.[21] Όι αυτοκράτορες, όμως, που διαδέχθηκαν στο θρόνο τον Κωνσταντίνο άνοιξαν σταδιακά ρήγματα στην απαγόρευση αυτή, αναγνωρίζοντας στοιχειώδη πλην περιορισμένα κληρονομικά δικαιώματα.

Βυζάντιο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κύριο λήμμα: Παλλακεία (Βυζάντιο)

Την εποχή του Ιουστινιανού παρατηρείται μια αρκετά ολοκληρωμένη νομική κατάστρωση και ρύθμιση ποικίλων πτυχών της παλλακείας (π.χ. μετατροπή σε γάμο, νομιμοποίηση φυσικών τέκνων,[22] κληρονομικά δικαιώματα παλλακής και φυσικών τέκνων), η οποία φαινομενικά δε συνάδει με την προηγηθείσα εχθρική στάση του Κωνσταντίνου απέναντι στο θεσμό. Πάντως, εκτιμάται ότι ένας από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν στις εν λόγῳ ρυθμίσεις των νομοθετών επί Ιουστινιανού είναι η διευκόλυνση της μετατροπής των παλλακευτικών σχέσεων σε γάμο, κάτι που εξυπηρετούσε και τις επιδιώξεις της Εκκλησίας, τουλάχιστον όσο η τελευταία δεν μπορούσε να επιβάλει στο κράτος την κατάργηση του θεσμού. Βασισμένοι στις ως άνω ευνοϊκές ρυθμίσεις της ιουστινιάνειας νομοθεσίας, ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές υποστηρίζουν ότι τον 6ο αιώνα η παλλακεία κατέστη «γάμος δεύτερης τάξης» ή ότι και σχεδόν εξισώθηκε με το γάμο (inaequale coniugium).[23]

Σύγχυση επικρατεί ως προς τη μετά τον Ιουστινιανό τύχη της παλλακείας. Στη θεωρία κρατεί η άποψη ότι με την Εκλογή η παλλακεία απορροφήθηκε νομικά από το θεσμό του άγραφου γάμου, αν και μια ισχυρή μειοψηφία υποστηρίζει ότι, παρά την επιθυμία των Ισαύρων να ενισχύσουν περαιτέρῳ το θεσμό του γάμου, η παλλακεία δεν καταργήθηκε.[24] Σε κάθε περίπτωση, ζητήματα απτόμενα της παλλακείας ρυθμίζονται από τα Βασιλικά, γεγονός που πιθανώς να σημαίνει ότι αποτέλεσε για ένα μικρό διάστημα νομικά αναγνωρισμένο θεσμό κατά την αρχή της εποχής των Μακεδόνων και, ειδικότερα, μέχρι τα τέλη του 9ου αιώνα, εώς ότου ο Λέων ΣΤ´ ο Σοφός με δύο διαδοχικές νομοθετικές παρεμβάσεις του, η μία λίγο μετά το 890 και η άλλη το 906–907, την κατάργησε οριστικά.[25]

Η νομοθετική, όμως, απαγόρευση δεν ήταν δυνατό να προκαλέσει και την αυτόματη κοινωνική εξαφάνιση της παλλακείας. Παλλακευτικές σχέσεις συνέχισαν να υφίστανται εντός της αυτοκρατορίας και, γι’ αυτό, αναγκάστηκαν οι μεν νομοσυλλέκτες (π.χ. ο Αρμενόπουλος) να περιλάβουν διατάξεις που ρυθμίζουν πτυχές της (κυρίως κληρονομικά δικαιώματα) και οι δε εφαρμοστές του δικαίου να εφαρμόσουν τις εν λόγῳ διατάξεις και να αγνοήσουν εν μέρει τη νομοθεσία του Λέοντα ή, εν πάσῃ περιπτώσει, να μην εξαντλήσουν την αυστηρότητα της τελευταίας. Όπως προκύπτει από τη νομολογία του Δημήτριου Χωματιανού, Αρχιεπισκόπου πρώτης Ιουστινιανής και πάσης Βουλγαρίας, ο οποίος ενέκυψε αρκετές φορές σε υποθέσεις αφορώσες σε παλλακευτικές σχέσεις, το 13ο αιώνα ο παράνομος πλέον θεσμός επιβιώνει στην Ήπειρο και τη Μακεδονία.[26] Αυτό, κατά την Αγγελική Λαΐου, οφείλεται στην αστάθεια και τις ευμετάβλητες συνθήκες στην ευρύτερη περιοχή, σε οικονομικούς και κληρονομικούς λόγους, αλλά και σε εμπόδια που έθετε η Εκκλησία στην πραγματοποίηση τρίτων ή ακόμη και δεύτερων γάμων, με αποτέλεσμα να εξαναγκάζονται οι πολίτες να συνάπτουν «παλλακευτικές» σχέσεις. Φαίνεται δε ότι, αν και η παλλακεία αφορούσε, κυρίως, στα μεσαία και κατώτερα στρώματα, το φαινόμενο δεν ήταν άγνωστο ούτε στην αριστοκρατία.[27] Σε μία, μάλιστα, περίπτωση, ο Χωματιανός αντιμετωπίζει την παλλακευτική σχέση ενός παντρεμένου ως δεσμό από τον οποίο προκύπτουν δικαιώματα και υποχρεώσεις, κάτι που κανονικά δεν επιτρεπόταν από το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο.[28]

Υποσημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ https://www.andro.gr/style/prosopa-styl/aris-velouxiotis/
  2. ↑ Πάπυρος 2008, Παλλακή · Liddell & Scott 1996, Παλλακεία.
  3. ↑ 3,0 3,1 McClure 2003, σελ. 18–19.
  4. ↑ Πάπυρος 2008, Παλλακή.
  5. ↑ Βλ. Αθήναιο, Δειπνοσοφισταί, 556d, ο οποίος βασίζεται στις επικριτικές αναφορές του Ομήρου για τις παράλληλες με γάμο παλλακευτικές σχέσεις στην Ιλιάδα, ΙΧ, 447–457.
    * McClure 2003, σελ. 19–20.
  6. ↑ Τρωιάνος & Βελισσαροπούλου-Καράκωστα 1997, σελ. 67.
  7. ↑ Ferrari 2002, σελίδες 195–196 · McClure 2003, σελ. 19–20
  8. ↑ Δημοσθένης, Κατ' Άριστοκράτους, 53 · Λυσίας, Ὑπέρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογία, 31
    * Τρωιάνος & Βελισσαροπούλου-Καράκωστα 1997, σελίδες 68–69 · McClure 2003, σελ. 20.
  9. ↑ Davidson 2011, σελ. 101 · McClure 2003, σελ. 19 · Post 1951, σελίδες 289–290.
  10. ↑ Ferrari 2002, σελίδες 195–196 · McClure 2003, σελ. 19–20. Οι Τρωιάνος & Βελισσαροπούλου-Καράκωστα 1997, σελ. 64, δεν περιλαμβάνουν την παλλακή στον ορισμό του οίκου που δίνουν: "Κατά τους ιστορικούς χρόνους, στην έννοια του όρου οίκος περικλείεται ένα αδιάσπαστο σύνολο προσώπων, περιουσιακών αγαθών και στοιχείων θρησκευτικής λατρείας. Στο έμψυχο στοιχείο του οίκου περιλαμβάνονται ο αρχηγός του, η νόμιμη σύζυγος και οι γνήσιοι κατιόντες."
  11. ↑ Όμηρος, Ιλιάδα, ΙΧ, 447–457.
  12. ↑ Post 1951, σελίδες 289–290.
  13. ↑ Πλάτων, Νόμοι, 841d.
  14. ↑ Γκόφας 1989, σελ. 127.
  15. ↑ Γκόφας 1989, σελίδες 126–127.
  16. ↑ Ο J. Plassard, Concubinat (αναφέρεται σε Καραμπελιάς 1988, σελίδες 71–72, σημ. 86), έχει μετρήσει, μελετώντας τις επιτάφιες επιγραφές της περιόδου της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής εποχής, τουλάχιστον 28 περιπτώσεις, που αναφέρονται σε ενώσεις ελεύθερων γυναικών με τους δικούς τους δούλους.
  17. ↑ Crook 1967, σελίδες 101–102.
  18. ↑ Crook 1967, σελίδες 101–102 · Stocquart & Bierkan 1905, σελ. 322.
  19. ↑ McGinn 1991, σελίδες 340–341.
  20. ↑ Stocquart & Bierkan 1905, σελ. 321.
  21. ↑ Όπως σχολιάζει ο Harper 2011, σελ. 443, με τη νομοθεσία του για τη ρύθμιση των ηθών και των κοινωνικών σχέσεων ο Κωνσταντίνος αναδεικνύεται στο θεμελιωτή μιας νέας, πιο συντηρητικής κοινωνίας. Αναλυτικά, για την αρνητική στάση του Κωνσταντίνου απέναντι στην παλλακεία και την επιρροή της Εκκλησίας την περίοδο αυτή, βλ. Meyer 1896, σελίδες 125–129 και Stocquart & Bierkan 1905, σελ. 324–327.
  22. ↑ Στο βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο, φυσικά (naturales liberi) αποκαλούνται τα τέκνα τα οποία προέρχονται από παλλακευτική σχέση. Αποτελούν δε κατά το ρωμαϊκό και πρώιμο βυζαντινό δίκαιο τη μόνη κατηγορία εκτός γάμου κατιόντων, που επιτρέπεται να νομιμοποιηθούν, δηλαδή να εξισωθούν ως προς τη νομική τους αντιμετώπιση με τα γνήσια τέκνα (Γκόφας 1989, σελίδες 128–129 · Hunter 1803, σελ. 201).
  23. ↑ Wagner 2005, σελίδες 20–21 · αντίκρουση από Καραμπελιάς 1988, σελίδες 16–20.
  24. ↑ Κύριος εκπρόσωπος της κρατούσας άποψης είναι ο Zachariae von Lingenthal 1856, σελ. 330. Σε αναλυτική κριτική παρουσίαση της σχετικής βιβλιογραφίας και αντίκρουση της κρατούσας άποψης προχωρεί ο Καραμπελιάς 1988, σελίδες 123–125, σημ. 182 & 183. Από τους Έλληνες θεωρητικούς, υπέρ της κρατούσας άποψης τάσσεται εκ του αποτελέσματος ο Πανταζόπουλος 1983, σελ. 44. Αντίθετα, με τη μειοψηφούσα θέση συντάσσονται οι Μαριδάκης 1922, σελ. 77, σημ. 17, Τρωιάνος & Βελισσαροπούλου-Καράκωστα 1997, σελ. 300 και Χριστοφιλόπουλος 1946, σελ. 125.
  25. ↑ Oikonomides 1976, passim.
  26. ↑ Laiou 1984, σελ. 296–297.
  27. ↑ Ο δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας διατηρούσε σχέση με παλλακή, ενώ ένα άλλο νεαρό μέλος της αριστοκρατίας προσέφυγε στο Χωματιανό (υπόθεση 28), ζητώντας να του επιτραπεί να πραγματοποιήσει τρίτο γάμο, ώστε να μην αναγκαστεί να συνάψει παλλακευτική σχέση. Ο Χωματιανός θα του χορηγήσει, τελικά, τη σχετική άδεια (Laiou 1984, σελίδες 285, 297).
  28. ↑ Laiou 1984, σελ. 285.

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Γκόφας, Δημήτριος Χ. (1989). «Παλλακεία και Νομιμοποίηση». Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου. II. Αθήνα: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. 
  • Crook, James N. (1967). «Family and Succession». Law & Life of Rome. Cornell University Press. ISBN 0-801-49273-4. 
  • Davidson, James N. (2011). «A Purchase on the Hetaera». Courtesans and Fishcakes: The Consuming Passions of Classical Athens. University of Chicago Press. ISBN 0-226-13743-0. 
  • Ferrari, Gloria (2002). «Between Men». Figures of Speech. University of Chicago Press. ISBN 0-226-24436-9. 
  • Harper, Kyle (2011). Slavery in the Late Roman Mediterranean, Ad 275–425: an Economic, Social, and Institutional Study. Cambridge University Press. ISBN 0-521-19861-5. 
  • Hunter, Alexander William (1803). A Systematic and Historical Exposition of Roman Law in the Order of a Code. Λονδίνο: Sweet & Maxwell. 
  • Καραμπελιάς, Βαγγέλης Κ. (1988). Γάμος και Παλλακεία στην Ύστερη Αρχαιότητα: Ρωμαϊκές Καταβολές και Βυζαντινές Θεσμικές Προεκτάσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. 
  • Laiou, Angeliki E. (1984). «Contribution à l’ Étude de l’ Institution Familiale en Épire au XIIIème Siècle». Fontes Minores 6: 275–323. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-05-12. https://web.archive.org/web/20110512172530/http://data.rg.mpg.de/byzanz/byzRg11p275laiou.pdf. Ανακτήθηκε στις 2012-08-02. 
  • Liddell, Henry George; Scott, Robert (1996). «Παλλακεία». Στο: Stuart Jones, Sir Henry; McKenzie, Roderick, επιμ. Greek–English Lexicon with a Revised Supplement. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9-780-19864-226-8. 
  • Μαριδάκης, Γ.Σ. (1922). Τὸ Ἀστικὸν Δίκαιον ἐν ταῖς Νεαραῖς τῶν Βυζαντινῶν Αυτοκρατόρων. Αθήνα. 
  • McClure, Laura (2003). «The Pallake». Courtesans at Table. Routledge. ISBN 0-415-93947-X. 
  • McGinn, Thomas A.J. (1991). «Concubinage and the Lex Iulia on Adultery». Transactions of the American Philological Association 121: 335–375. http://www.jstor.org/discover/10.2307/284457?uid=3737608&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid=21101125723157. 
  • Meyer, Paul (1896). Der Römische Konkubinat nach den Rechtsquellen und den Inschriften. Λειψία: Druck und Verlag von B.G. Teubner. 
  • Oikonomides, Nicolas (1976). «Leo VI's Legislation of 907 Forbidding Fourth Marriages: An Interpolation in the "Procheiros Nomos"». Dumbarton Oaks Papers 30: 173+175–193. http://www.jstor.org/stable/1291394. 
  • «Παλλακή». Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας. 8. Αθήνα: Πάπυρος. 2008. ISBN 9-789-60671-552-5. 
  • Πανταζόπουλος, Νικόλαος (1983). Άγραφος Γάμος–Παλλακεία: Συμβολή εις την Έρευναν του Δικαίου των Μικτών Γάμων κατά την Ελληνιστικήν και την Βυζαντινήν Περίοδον. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης (ανάτυπον). 
  • Post, Levi Arnold (1951). From Homer to Menander: Forces in Greek Poetic Fiction. University of California Press. 
  • Stocquart, Émile; Bierkan, Andrew T. (March 1905). «Marriage in Roman Law». The Yale Law Journal 16 (5): 303–327. http://www.jstor.org/stable/785389. 
  • Τρωιάνος, Σπύρος· Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Ιουλία (1997). Ιστορία Δικαίου. Αθήνα: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. ISBN 9-602-32594-1. 
  • Wagner, Stephan (2005). «Die Rechtsstellung nichtehelicher Lebensgemeinschaften—Legal Status of Cohabitants». Στο: Scherpe, Jens M.· Yassari, Nadjma, επιμ. Die Rechtsstellung nichtehelicher Lebensgemeinschaften – Legal Status of Cohabitants. Mohr Siebeck. ISBN 3-161-48705-2. 
  • Χριστοφιλόπουλος, Αναστάσιος Π. (1946). Σχέσεις Γονέων καὶ Τέκνων κατὰ τὸ Βυζαντινὸν Δίκαιον. Αθήνα: Εκδοτικόν Βιβλιοπωλείον "Το Νομικόν". 
  • Zachariae von Lingenthal, Karl Eduard (1856). «Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Δικαίου (Μέρος Ι μεταφρασθέν στην ελληνική από τον εκδότη)». Θέμις ἢ Ἐξέτασις τῆς Ἑλληνικῆς Νομοθεσίας 7: 327–387.