Παντάλικα

Μνημείο Παγκόσμιας
Κληρονομιάς της UNESCO
Συρακούσες και η Βραχώδης Νεκρόπολη της Παντάλικα
	Επίσημο όνομα στον κατάλογο μνημείων Π.Κ.
Χώρα μέλος	Ιταλία
Τύπος	Αρχιτεκτονικό
Κριτήρια	C (ii) (iii) (iv) (vi)
Ταυτότητα	1200
Περιοχή	Επαρχία Συρακουσών, Περιφέρεια Σικελίας
Συντεταγμένες	N37 13 E15 2
Ιστορικό εγγραφής
Εγγραφή	2005 ( συνεδρίαση)
Σε κίνδυνο	Όχι

Συντεταγμένες: 37°13′N 15°02′E / 37.217°N 15.033°E / 37.217; 15.033

Η Παντάλικα είναι μια αρχαιολογική θέση στη Σικελία της Ιταλίας. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες ξεκινούν από το τέλος της Εποχής του ορείχαλκου (13ος π.Χ. αιώνας) και φτάνουν με διαλείμματα μέχρι και τον Μεσαίωνα. Ο χώρος αποτελείται από ένα μικρό οροπέδιο στην κορυφή του οποίου υπάρχουν οικιστικά ίχνη ενώ στις βραχώδεις πλαγιές του έχουν σκαφτεί 5.000 χιλιάδες σπηλιές/τάφοι περίπου. Το όνομα της περιοχής προέρχεται πιθανότατα από την αραβική λέξη Buntarigah, που σημαίνει σπηλιές. Ο χώρος, μαζί με την γειτονική πόλη των Συρακουσών, συμπεριλήφθηκε το 2005 στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος που παρουσιάζει από αρχαιολογικής και σπηλαιολογικής πλευράς.

Γεωγραφία

Ο χώρος, που βρίσκεται επάνω σε ένα ασβεστολιθικό οροπέδιο με υψόμετρο 424μ.^[1], ορίζεται από βαθιά φαράγγια που έχουν δημιουργήσει ο ποταμός Άναπος^{[Σημ 1]} στη νότια πλευρά και ο παραπόταμός του, ο Καλτσινάρα, στη βόρεια πλευρά. Ο Άναπος, ξεκινά από τα Υβλαία Όρη, από υψόμετρο 986μ. και περνώντας μέσα από στενά περάσματα όπως αυτά της Παντάλικα, φτάνει στην πεδιάδα των Συρακουσών και αφού πρώτα τροφοδοτήσει το υδραγωγείο της πόλης, χύνεται στο Ιόνιο Πέλαγος. Το οροπέδιο έχει εύκολη πρόσβαση μόνο από την νοτιοδυτική πλευρά του, από το διάσελο του Φιλιπόρτο.

Τώρα πια η Παντάλικα, πέρα από το ότι προστατεύεται από την Ουνέσκο ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, έχει ενταχθεί στο Εθνικό Πάρκο "Παντάλικα, κοιλάδα του Άναπου και του χειμάρρου Κάβα Γκράντε", που δημιουργήθηκε το 1997, πάρκο το οποίο εκτός από τη δεδομένη αρχαιολογική του σημασία, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον όσον αφορά στη γεωλογία, στη σπηλαιολογία, στη βοτανική (ανατολικοί πλάτανοι, πάπυροι, πικροδάφνες, ιτιές, λεύκες του είδους Λεύκη η μέλαινα, βελανιδιές, λαγομηλιές κ.ά.) και στη ζωολογία (πέστροφες, χέλια, ποταμίσια καβούρια, πετροπέρδικες, σπιζαετοί, πετρίτες, τσαλαπετεινοί, κόκκινες αλεπούδες, δενδροκούναβα κ.ά.).

Ιστορία

Από αρχαιολογικές έρευνες που έχουν γίνει σε ολόκληρο το νησί της Σικελίας, είναι γνωστό ότι γύρω στα μισά του 13ου αιώνα π.Χ. οι πληθυσμοί που ζούσαν στα παράλια, αποσύρθηκαν σε πιο εσωτερικές τοποθεσίες για να γλυτώσουν από συνεχείς επιθέσεις εισβολέων. Η περιοχή της Παντάλικα, προστατευμένη τριγύρω από φαράγγια, κανονικό φυσικό οχυρό, θα πρέπει να απετέλεσε ιδανικό καταφύγιο γι' αυτούς τους πληθυσμούς. Η Παντάλικα έχει ταυτιστεί με την αρχαία Ύβλα^[2], της οποίας ο τελευταίος βασιλιάς ο Ύβλων, επέτρεψε στους αποίκους Μεγαρείς κατά τον Δεύτερο ελληνικό αποικισμό να ιδρύσουν την πόλη Μέγαρα Υβλαία το 729 π.Χ. Από τον προϊστορικό οικισμό, που πιθανώς καταστράφηκε από τους κατοίκους των Συρακουσών όταν ίδρυσαν την πόλη Άκραι το 664 π.Χ., απομένουν ελάχιστα ίχνη και μαζί η εντυπωσιακή σε μέγεθος βραχώδης νεκρόπολη, η οποία χρονολογείται από τον 13ο έως το 7ο αιώνα π.Χ. Η περιοχή ξανακατοικείται κατά την βυζαντινή περίοδο όταν δημιουργούνται μικροί βραχώδεις οικισμοί και πολλές από τις σπηλιές χρησιμοποιούνται σαν κατοικίες και εκκλησάκια. Κάτι που συνεχίστηκε και κατά την αραβική κατάκτηση της Σικελίας (827 - 902) και κατά την περίοδο των Νορμανδών (1060 - 1090)^[3]. Έκτοτε ο χώρος εγκαταλείφθηκε εντελώς μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ο αρχαιολόγος Πάολο Όρσι ξεκίνησε έρευνες και μελέτες στην περιοχή.

Αρχαιολογία

Οι αρχαιολογικές έρευνες που έγιναν στην περιοχή, αρχικά από τον Π. Όρσι^[4] και κατόπιν από τον Λουίτζι Μπερναμπό Μπρέα, κυρίως όσον αφορά στο Ανάκτορο, μεταξύ 1957 και 1971^[2], μας έδωσαν μια σαφή εικόνα για τη χρονολόγηση και δομή της Παντάλικα. Οι ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία και στα πιο πρόσφατα χρόνια δημιουργήθηκαν εμπορικές σχέσεις με την Ελλάδα. Τα κτερίσματα των τάφων και το υπόλοιπο αρχαιολογικό υλικό επέτρεψαν το διαχωρισμό της επονομαζόμενης "Κουλτούρα της Παντάλικα" σε 3 περιόδους:

Παντάλικα Ι (1200-1000 π.Χ.): Κεραμικά κατασκευασμένα (για πρώτη φορά σε αυτήν την περιοχή) στον τροχό,με ερυθρό γυαλιστερό χρώμα, αμφορείς με σφαιρικό λαιμό, πυξίδες με ψηλό πόδι μερικές φορές διακοσμημένες με κάθετους αύλακες, ομφαλοειδείς λεκανίδες, τετράωτες υδρίες και αγγεία με ηθμωτό στόμιο. Εξακολουθούν να υπάρχουν τα αγγεία με το ψηλό σωληνωτό πόδι, αντιπροσωπευτικά της προηγούμενης περιόδου. Δεν είναι σπάνιοι οι πελέκεις από βασάλτη. Μεταξύ των αντικειμένων μεταλλοτεχνίας βρίσκουμε ορειχάλκινα κάτοπτρα, εγχειρίδια μυκηναϊκής επιρροής, πόρπες απλές ή βιολόσχημες, στιλέτα και χρυσά δαχτυλίδια και ενώτια^[5] διακοσμημένα με οφθαλμούς και ιχθύες (αρχαιότατα αποτροπαϊκά σύμβολα). Οι τάφοι είναι θαλαμοειδείς στρογγυλοί ή ελλειψοειδείς, οι πιο μεγάλοι με "δρόμο".
Παντάλικα ΙΙ (1000-850 π.Χ.): Κεραμικά με γραπτή διακόσμηση, κάδοι με λοξά τοιχώματα, πυξίδες, πίθοι κ.ά. Μεταξύ των μεταλλικών αντικειμένων βρίσκουμε ορειχάλκινους πελέκεις και μια μεγάλη ποικιλία από πόρπες, κυρίως τοξωτές. Οι τάφοι είναι θαλαμοειδείς στρογγυλοί. Αυτήν την περίοδο ανθίζει μια άλλη Νεκρόπολη της περιοχής, η νεκρόπολη του Κασίμπιλε, ενώ στη Παντάλικα δεν έχουμε σχεδόν καθόλου νέους τάφους.
Παντάλικα ΙΙΙ (850-750 π.Χ.): Κεραμικά κατασκευασμένα στον τροχό με γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση, φιάλες, οινοχόες με βολβοειδές σώμα και τρίλοβο στόμιο, ασκοί κ.ά. Οι πόρπες εξακολουθούν να είναι το κύριο εύρημα μεταλλοτεχνίας^[6], παρουσιάζουν μεγαλύτερο άγκιστρο ενώ έχει μικρύνει το τόξο τους. Εμφανίζονται επίσης οι πρώτες πόρπες με σπιράλ και τα ορειχάλκινα και σιδερένια δαχτυλίδια. Οι τάφοι είναι θαλαμοειδείς ορθογώνιοι με επίπεδη οροφή.

Τα κτερίσματα των τάφων και τα λοιπά ευρήματα βρίσκονται στο "Αρχαιολογικό μουσείο των Συρακουσών Π. Όρσι"^[7].

Ανάκτορον

Στην κορυφή (έκτασης 1200x600μ.) του μικρού οροπεδίου της Παντάλικα, πρώτος ο Όρσι εντόπισε τα ίχνη ενός οικοδομήματος που ονόμασε Ανάκτορον, κατά τα μυκηναϊκά πρότυπα. Πρόκειται για τη βάση ενός μεγαρόσχημου κτηρίου 37,5x11,5μ. φτιαγμένο από μεγάλες πέτρες, κτίριο που αποτελείται από διάφορα ορθογώνια δωμάτια και είναι το μοναδικό μη ταφικό αρχιτεκτονικό εύρημα της Παντάλικα. Στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Σικελίας οι ανασκαφές έχουν δώσει κατά κύριο λόγο ταφικά μνημεία γι' αυτό και εικάζεται ότι οι κατοικίες κατασκευάζονταν από υλικά που εύκολα καταστρέφονται χωρίς ν' αφήσουν ίχνη, ήταν δηλαδή απλές καλύβες από ξύλα καλάμια και άχυρα. Η παρουσία λοιπόν ενός κτιρίου που η τοιχοποιία του δεν θύμιζε τις τοπικές συνήθειες, οδήγησε τον Όρσι στην υπόθεση ότι φτιάχτηκε από μυκηναίους εργάτες κατά παραγγελία του τοπικού άνακτα^[4], σε μια εποχή που ήδη έχουν πιστοποιηθεί οι επαφές των μυκηναίων με τη Σικελία ^[8]. Στο εσωτερικό του Ανακτόρου εντοπίστηκαν αρκετά ορειχάλκινα όπλα και τα ίχνη από ένα χυτήριο, κάτι που οδήγησε στην υπόθεση ύπαρξης μονοπωλιακού προνομίου από τον άνακτα που το κατοικούσε^[2]. Το Ανάκτορον πιστεύεται ότι ανήκει στην παλαιότερη περίοδο κατοίκησης, δηλαδή την Παντάλικα Ι.

Το κτήριο ξαναχρησιμοποιήθηκε, με κάποιες μετατροπές (ασβεστώθηκε και κατασκευάστηκε δάπεδο από τσιμέντο), κατά τη βυζαντινή περίοδο. Το 1903 βρέθηκε θαμμένο στο έδαφος από τα τέλη του 7ου αιώνα ένα ορειχάλκινο αγγείο από χιλιάδες χρυσά νομίσματα και κοσμήματα. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του θησαυρού όμως χάθηκε, καθώς δεν ήταν προϊόν επίσημης ανασκαφής.

Νεκρόπολη

Οι τάφοι είναι θαλαμοειδείς δηλαδή υπόγειοι χώροι σκαμμένοι στις πλαγιές του οροπεδίου, μερικές φορές με ένα μικρό όρυγμα να προηγείται του θαλάμου ταφής^{[Σημ 2]}. Το ορθογώνιο άνοιγμα 1,5μ. της εισόδου φρασσόταν με μια μεγάλη πέτρα ή με ξερολιθιά. Ο κύριος θάλαμος ταφής συχνά συνδεόταν και με άλλους σκαμμένους στα πλαϊνά τοιχώματα.

Στην ουσία πάντως δεν πρόκειται για μια ενιαία νεκρόπολη αλλά για ξεχωριστές ενότητες μοιρασμένες ως εξής:

η Βόρεια νεκρόπολη ανήκει στην Παντάλικα Ι. Εκτείνεται για 1,5 χλμ., είναι η πιο μεγάλη και η πιο αρχαία, έχει περίπου 1500 τάφους.
η Βορειοδυτική νεκρόπολη ανήκει στην Παντάλικα Ι. Αποτελείται από 600 τάφους, κατά μήκος ενός χιλιομέτρου, που χωρίζονται σε 5 βασικές ομάδες.
η νεκρόπολη του Φιλιπόρτο ανήκει κυρίως στην Παντάλικα ΙΙΙ. Έχει μήκος 500μ. και αποτελείται από 500 τάφους.
η νεκρόπολη της Καβέτα ανήκει κυρίως στην Παντάλικα ΙΙΙ. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του οροπεδίου και αποτελείται από 300 τάφους^[9], ενώ άλλοι 150 βρίσκονται στις απέναντι πλαγιές.
η Νότια νεκρόπολη ανήκει κυρίως στην Παντάλικα ΙΙΙ αν και υπάρχουν και τάφοι της Παντάλικα Ι. Έχει μήκος 1χλμ., αποτελείται από 700 τάφους χωρισμένους σε 3 ομάδες^[10]

Αρκετοί τάφοι βρίσκονται και στις απέναντι όχθες των δυο ποταμών. Υπάρχουν και ελάχιστοι τάφοι της επόμενης περιόδου, της επονομαζόμενης «κουλτούρα του Φινοκκίτο» (750-700 π.Χ.)^[6].

Βυζαντινοί οικισμοί

Το εσωτερικό του ναού του Αγίου Μιτσιντιάριο

Μετά από πολλούς αιώνες εγκατάλειψης η Παντάλικα ξαναζωντάνεψε από τον 7ο ως τον 9ο αιώνα μ.Χ. όταν οι ντόπιοι προσπάθησαν να γλυτώσουν από τις αραβικές επιδρομές και μετέτρεψαν τις ήδη σκαμμένες σπηλιές σε κατοικίες και χώρους λατρείας. Από αυτήν την εποχή έχουμε τρεις οικισμούς με τρεις εκκλησίες και την εγκατάσταση μιας στρατιωτικής λεγεώνας^[11].

Ο πιο μεγάλος οικιστικός πυρήνας βρίσκεται κοντά στην περιοχή του Φιλιπόρτο και αποτελείται από 150 σπιτάκια, με ένα ή και παραπάνω δωμάτια (από την ένωση πολλών σπηλιών). Εδώ βρίσκεται και το εκκλησάκι του Αγίου Μιτσιντιάριο, το οποίο διαθέτει τουλάχιστον 4 χώρους, που έχουν σκαφτεί σε διαφορετικές εποχές, το ιερό, τον χώρο για τους πιστούς και 2 πλαϊνά δωμάτια για τους λειτουργούς του ναού. Στο ιερό ακόμη αχνοφαίνεται μια αγιογραφία με τον Χριστό Παντοκράτορα πλαισιωμένο από 2 αγγέλους. Στα πλάγια υπήρχαν τοιχογραφίες που έχουν χαθεί αλλά σε ένα σημείο ξεχωρίζει ακόμα μια επιγραφή στα ελληνικά: Ο AΓΙΟC ΜΕΡΚ [ΟΥΡΙΟC].

Το δεύτερο χωριουδάκι δημιουργήθηκε στη νεκρόπολη της Καβέτα και αποτελείται από 70 κατοικίες. Χώρος λατρείας τους ήταν το εκκλησάκι του Εσταυρωμένου, που αποτελείται από 2 χώρους. Από τις τοιχογραφίες σώθηκαν αυτές της Σταύρωσης, του Αγίου Νικολάου και της Αγίας Βαρβάρας.

Ο τρίτος οικισμός βρίσκεται κάτω από το Ανάκτορον και έχει σαν θρησκευτικό του κέντρο το εκκλησάκι του Αγίου Νικολίκιο το οποίο παρουσιάζει περίπλοκη διαρρύθμιση. Από τις τοιχογραφίες σώζονται μόνο τμηματικά αυτές της Αγίας Ελένης και του Αγίου Στεφάνου, που έχουν αποδοθεί χρονολογικά στον 7ο αιώνα μ.Χ.^[11]

Σημειώσεις

↑ Το 413π.Χ. στις όχθες του Άναπου ποταμού έσφαξαν οι Συρακούσιοι τα τελευταία στρατεύματα των Αθηναίων κάτι που σήμανε την τελική ήττα της Εκστρατεία στη Σικελία των Αθηναίων κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου
↑ Είδος που αποτελεί και τον πιο διαδεδομένο τύπο τάφου της Μυκηναϊκής εποχής, εμφανίστηκε κατά την Υστεροελλαδική ΙΙ και συνεχίστηκε μέχρι την Υστεροελλαδική ΙΙΙ Γ περίοδο.

Παραπομπές

↑ Giovanna Bongiorno. «Pantalica nel panorama della preistoria siciliana». YouTube. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 «Pantalica». Madeleine Cavalier e Maria Bernabò Brea. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ «Pantalica». La Sicilia in Rete. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ ^4,0 ^4,1 Paolo Orsi (1899). «Pantalica e Cassibile». Monumenti Antichi dei Lincei IX: 33-146.
↑ Enrica De Melio (Απρίλιος 2009). «Pantalica». Instoria. Ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ ^6,0 ^6,1 Antonio M. Radmilli (1978). «Culture di Pantalica». Guida della preistoria italiana. Φλωρεντία: Sansoni. σελίδες 194 και Πίνακας LI.
↑ «Ενημερωτικό φυλλάδιο εκθεμάτων» (PDF). Αρχαιολογικό μουσείο των Συρακουσών Π. Όρσι. Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ Luigi Bernabò Brea (1990). «Pantalica. Ricerche intorno all'Anáktoron». Νάπολη: CENTRE JEAN BERARD. σελίδες 1–110. ISBN 9782903189341. Missing or empty |title= (βοήθεια)
↑ «Pantalica». pantalica.org. Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ «Pantalica». Επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου του Σορτίνο. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Σεπτεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2016.
↑ ^11,0 ^11,1 «Pantalica». Ιταλικό Υπουργείο Πολιτισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2016.

Πηγές

(Ιταλικά) Aresco, C.· Sanzaro, E. (1997). Pantalica, Guida completa per conoscere la necropoli. Συρακούσες.
(Αγγλικά) Bernabò Brea, Luigi (1957). Sicily before the Greeks. Λονδίνο: Thames & Hudson.
(Αγγλικά) Leighton, Robert, επιμ. (2019). Pantalica in the Sicilian Late Bronze and Iron Ages : Excavations of the Rock-Cut Chamber Tombs by Paolo Orsi from 1895 to 1910. Oxbow Books. ISBN 9781789253023.