Ρίνους Μίχελς

Ρίνους Μίχελς

1984
Προσωπικές πληροφορίες
Πλήρες όνομα	Μαρίνους Γιάκομπους Χέντρικους Μίχελς
Ημερ. γέννησης	9 Φεβρουαρίου 1928
Τόπος γέννησης	Άμστερνταμ, Ολλανδία
Ημερ. θανάτου	3 Μαρτίου 2005 (77 ετών)
Τόπος θανάτου	Αλστ, Βέλγιο
Ύψος	1,86 μ.
Θέση	Επιθετικός
Επαγγελματική καριέρα*
Περίοδος	Ομάδα	Συμμ.^†	(Γκ.)^†
1946–1958	Άγιαξ	264	(122)
Σύνολο		264	(122)
Εθνική ομάδα
Περίοδος	Ομάδα	Συμμ.^†	(Γκ.)^†
1950–1954	Ολλανδία	5	(0)
Προπονητική καριέρα
Περίοδος	Ομάδα
1953–1954	Άσερ Μπόις
1960–1964	JOS
1964–1965	A.F.C.
1965–1971	Άγιαξ
1971–1975	Μπαρτσελόνα
1974	Ολλανδία
1975–1976	Άγιαξ
1976–1978	Μπαρτσελόνα
1979–1980	Λος Άντζελες Άζτεκς
1980–1983	Κολωνία
1984–1985	Ολλανδία
1986–1988	Ολλανδία
1988–1989	Μπάγερ Λεβερκούζεν
1990–1992	Ολλανδία
Τίτλοι Ολλανδία - Προπονητής Φιναλίστ Παγκόσμιο Κύπελλο 1974 Νικητής Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου 1988
* Οι συμμετοχές και τα γκολ στις προηγούμενες ομάδες υπολογίζονται μόνο για τα εγχώρια πρωταθλήματα. † Συμμετοχές (Γκολ).

Ο Ρίνους Μίχελς (Rinus Michels, 9 Φεβρουαρίου 1928 – 3 Μαρτίου 2005) ήταν Ολλανδός ποδοσφαιριστής και προπονητής. Του αποδίδεται η δημιουργία ενός κύριου αγωνιστικού τρόπου ποδοσφαίρου όσον αφορά την τακτική, το ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο. Το 1999 αναγνωρίστηκε από τη FIFA ως ο κορυφαίος προπονητής του 20ού αιώνα,^[1][2] συχνά θεωρούμενος ως ο σημαντικότερος όλων των εποχών.^[3][4][5]

Βιογραφία

Καριέρα ως ποδοσφαιριστής

Ο Μίχελς γεννήθηκε το 1928 στο Άμστερνταμ. Το πρώτο ενδιαφέρον του μικρού για τον Άγιαξ, προήλθε από τον πατέρα του. Ο τελευταίος, αγόρασε ως δώρο γενεθλίων στον τότε εννιάχρονο γιο του, ένα ζευγάρι ποδοσφαιρικά παπούτσια μαζί με τη χαρακτηριστική ερυθρόλευκη ριγωτή φανέλα της ομάδας.^[6] Πέρασε ολόκληρη την ποδοσφαιρική του καριέρα στον Άγιαξ αγωνιζόμενος ως κεντρικός επιθετικός, όπου σε 264 συμμετοχές αγώνων πρωταθλήματος από το 1946 μέχρι το 1958 σημείωσε 122 τέρματα. Στο ντεμπούτο του τον Ιούνιο του 1946 σημείωσε πέντε γκολ στον αγώνα με τη Χάγη (8–3) και κέρδισε το πρωτάθλημα την επόμενη χρονιά.^[7][8] Ένας τραυματισμός στα 30 του τον ανάγκασε να σταματήσει το ποδόσφαιρο.^[9]

Στην πρώτη χρονιά του στην ομάδα κατέκτησε το πρωτάθλημα και επανήλθε το 1965 στην ομάδα αυτή τη φορά ως προπονητής, ενώ αγωνίστηκε επίσης για την εθνική Ολλανδίας, της οποίας ανέλαβε αργότερα προπονητής.^[10]

Προπονητής

Το 1946, είπε τη διάσημη φράση «η επίθεση είναι ο καλύτερος τρόπος άμυνας», και με βάση αυτή τη λογική το 1965 ανέλαβε τον Άγιαξ ως προπονητής. Χρησιμοποίησε ένα σύστημα 4–3–3 στο οποίο οι παίκτες αντάλλασσαν τις θέσεις και έπρεπε να μπορούν να παίξουν σε οποιοδήποτε θέση. Ο παίκτης πρέπει να ξέρει πώς να επιτίθεται και να αμύνεται.^[2] Αποφασισμένος να αλλάξει τα πάντα στην ομάδα έδιωξε κάποιους βασικούς παίκτες και βασίστηκε σε άγνωστους ποδοσφαιριστές άλλων ομάδων, που θεωρεί ότι ταιριάζουν στο στυλ ποδοσφαίρου που έχει στο μυαλό, και προώθησε νέους, στους οποίους μπορεί να εμφυσήσει πιο εύκολα τις ιδέες του. Ο μεγάλος στόχος του δεν ήταν μόνο να επιστρέψει ο Άγιαξ στις πρώτες θέσεις του πρωταθλήματος, αλλά να δημιουργήσει κάτι πιο μεγάλο, με σταθερές βάσεις και καλύτερες προοπτικές. Για να το καταφέρει αυτό, πρέπει να αλλάξει τη νοοτροπία όλου του συλλόγου, που ως τότε λειτουργούσε τελείως ερασιτεχνικά σε όλα τα επίπεδα. Ήδη από την πρώτη χρονιά η ομάδα από την 14η θέση του πρωταθλήματος βρέθηκε στην κορυφή, αρχικά της χώρας και στις 7 Δεκεμβρίου 1966 με τη νίκη επί της Λίβερπουλ με 5–1 στο Άμστερνταμ (μέχρι και σήμερα είναι η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή ήττα της αγγλικής ομάδας) με το πρώτο μήνυμα να στέλνεται στο ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο. Κατέκτησε το πρώτο από τα τρία συνεχόμενα Κύπελλα Πρωταθλητριών, το πρώτο νικώντας τον ΠΑΟ με 2–0. Με την ομάδα του Άμστερνταμ κατέκτησε τέσσερις τίτλους πρωταθλήματος (1966, 1967, 1968, 1970), τρία Κύπελλα Ολλανδίας KNVB (1967, 1970, 1971) και το Ευρωπαϊκό Κύπελλο Πρωταθλητριών (1971).^[11][12][13] Στη συνέχεια ανέλαβε προπονητής της Μπαρτσελόνα, όπου το 1973 άρχισε να αγωνίζεται και ο Γιόχαν Κρόιφ, και το 1974 κατέκτησε το πρωτάθλημα και το 1978 το Κύπελλο Ισπανίας.^[1][14] Στην Ισπανία τον αποκαλούσαν και ως ο «Άνθρωπος του Μάρμαρου» για την άψογη συμπεριφορά του όταν ήταν υπεύθυνος του συλλόγου.^[15]

Το 1974 ανέλαβε ως «επιβλέπων προπονητής» την εθνική Ολλανδίας: ουσιαστικά είχε τον πρώτο λόγο σε οποιαδήποτε προπονητική απόφαση, με τον επίσημο προπονητή Φράντισεκ Φάντρονκ να λειτουργεί περισσότερο ως βοηθός του, έστω κι αν στα χαρτιά ήταν ο πρώτος. Παρά τα μη ενθαρρυντικά αποτελέσματα στα φιλικά, οι τρεις αλλαγές του Μίχελς στη βασική ενδεκάδα άλλαξαν την εικόνα της και έτσι έφτασε μέχρι τον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 1974 και η οποία εντυπωσίασε με τον τρόπο παιχνιδιού της.^[16][17][18] Η ιδιαίτερη ικανότητα του αποδείχθηκε με την επίτευξη κάτι ασυνήθιστου: να μεταφέρει τη συνοχή του Άγιαξ στην εθνική ομάδα. Τη δομή και την πειθαρχία ενός συλλόγου με καθημερινές προπονήσεις και τριβή μέσα σε ένα ομοσπονδιακό συγκρότημα, το οποίο - όπως κάθε Εθνική - αποκτούσε τα στοιχεία μιας ομάδας πολύ πιο σπάνια.^[19] Παρά την ήττα στον τελικό, η Ολλανδία ήταν η επιτομή ενός τρόπου παιχνιδιού που ήταν όχι μόνο αποτελεσματικό αλλά και αισθητικά όμορφο. Ο Μίχελς και η ομάδα του εξασφάλισαν μια θέση στις καρδιές των γνήσιων φίλων του ποδοσφαίρου και στα χρονικά της ιστορίας του Παγκοσμίου Κυπέλλου.^[20] Ο Μίχελς ανέλαβε την εθνική ομάδα συνολικά τέσσερεις φορές και κέρδισε το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα το 1988.^[1][18] Σε εκείνη τη διοργάνωση η Ολλανδία παρά την πρώτη ήττα της από τη Σοβιετική Ένωση, ανέκαμψε γρήγορα και νικώντας τη Δυτική Γερμανία στον ημιτελικό με γκολ του Μάρκο φαν Μπάστεν στο 89ο λεπτό είχε την δεύτερη ευκαιρία εναντίον της ανατολικοευρωπαϊκής ομάδας που δεν την άφησε να πάει χαμένη νικώντας στον τελικό με 2–0.^[21] Για την Ολλανδία, αυτό ήταν το πρώτο της διεθνές τρόπαιο. Ήταν προπονητής της εθνικής της χώρας του και στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα του 1992, φτάνοντας στον ημιτελικό, όπου έχασε από τη μεγάλη έκπληξη της διοργάνωσης Δανία. Έτσι έκλεισε την προπονητική του καριέρα έχοντας κατακτήσει 13 τίτλους.^[22]

Λόγω του αυταρχικού του στυλ ως προπονητή ονομαζόταν «ο στρατηγός». Είχε πει ότι «Το επαγγελματικό ποδόσφαιρο είναι κάτι σαν πόλεμος. Όποιος συμπεριφέρεται πολύ σωστά, χάνεται». Αυτό συχνά αναφέρεται εσφαλμένα ως «Το ποδόσφαιρο είναι πόλεμος».^[23] Ο Μίχελς θεώρησε ότι το απόσπασμα ήταν εκτός πλαισίου, καθώς δεν σκόπευε να εξισώσει τον πόλεμο με το ποδόσφαιρο. Καινοτόμος τεχνικός, εφάρμοσε στρατηγικά σχέδια γύρω από έξυπνη κινητικότητα και παίκτες με πλήρη τεχνικό υπόβαθρο. Υποστηρίζει αδιάκοπες αλλαγές στις θέσεις των παικτών, συστηματική κάλυψη αμυντικών χώρων και συνεχή έλεγχο της μπάλας. Γρήγορη κυκλοφορία μπάλας, πίεση, αλληλοκάλυψη, δημιουργία κενών χώρων, ταχύτητα. Ο Μίχελς το περιέγραψε ως «καρουσέλ θέσεων» και ενσωμάτωσε σε μεγάλο βαθμό την παγίδα του οφσάιντ. Ξεκίνησε αυξάνοντας τους μισθούς των ποδοσφαιριστών θέλοντας να εισάγει τον πλήρη επαγγελματισμό.^[7][24]

Αυτές οι αρχές δεν είναι από μόνες τους επαναστατικές, επειδή εμπνέονται από τη συλλογική λειτουργία της μεγάλης Ουγγαρίας της δεκαετίας του 1950 (όπως ο ίδιος αποκάλυψε η ουγγρική ομάδα «έθεσε τα θεμέλια» για τα δικά του επαναστατικά επιτεύγματα.^[25]), της Ρίβερ Πλέιτ της δεκαετίας του 1940 και λιγότερο της Βραζιλία της δεκαετίας του 1960. Αλλά ο Μίχελς είναι ο πρώτος που καταλαβαίνει ότι αυτές οι αρχές του παιχνιδιού απαιτούν τη βέλτιστη φυσική κατάσταση για να φτάσουν στο μέγιστο των δυνατοτήτων τους: επομένως απαιτεί από τους παίκτες του να έχουν ένα ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο φυσικής προετοιμασίας. Η επιτυχία της φιλοσοφίας του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου εξαρτάται σχεδόν πλήρως από τη ρευστότητα και την ικανότητα κάθε ποδοσφαιριστή μέσα στην ομάδα, καθώς και από την ικανότητά τους να αλλάζουν θέσεις γρήγορα και ανάλογα με τα γεγονότα στο γήπεδο. Η φιλοσοφία απαιτεί από τους παίκτες να αισθάνονται άνετα με το να παίζουν σε περισσότερες από μία θέσεις (και όχι μόνο με την παραδοσιακή, όπως είναι συνήθως συνηθισμένη), συνεπώς χρειάζεται οι παίκτες που συμμετέχουν να είναι λειτουργικά ευέλικτοι και προσαρμόσιμοι.^[26][27] Αυτό δεν σημαίνει ότι οι παίκτες δεν είχαν βασικές αρχικές θέσεις. Η καινοτομία του Μίχελς, ο οποίος είχε προηγουμένως προτιμήσει το 4–2–4 για το πιο ρευστό 4–3–3 τη δεκαετία του 1970, αναπτύχθηκε στην ομάδα του Άγιαξ και εισήχθη στην ολλανδική εθνική ομάδα τις εβδομάδες πριν από το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1974 και ήταν πιο τακτική από τη διαμόρφωση: υψηλή οφσάιντ γραμμή, σε συνδυασμό με αδιάκοπη πίεση.^[28][9]

Από την άφιξη της Πρωταθλήτριας Ευρώπης Ολλανδίας το 1988

Η επιρροή του Μίχελς στο ποδόσφαιρο επεκτάθηκε πέρα ​​από τα όρια της Ολλανδίας και της Ισπανίας, επηρεάζοντας την ευρύτερη ποδοσφαιρική κοινότητα. Οι προπονητές και οι παίκτες άντλησαν έμπνευση από την προσέγγισή του, αναγνωρίζοντας το βάθος της φιλοσοφίας του.^[20] Το ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο βρέθηκε αντιμέτωπο με το σύστημα κατενάτσιο που εισήγαγε η Ίντερ στις αρχές της δεκαετίας του 1960 έχοντας μεγάλη επιτυχία, καθώς εξαντλούσε την άκαμπτη αμυντική γραμμή, τραβώντας τους παίκτες από τη θέση τους και δημιουργώντας κενά πίσω από τις γραμμές. Το νέο ολλανδικό σύστημα άλλαξε το παιχνίδι για πάντα ερμηνεύοντας το άθλημα ως προς τη χρήση και τη μετάβαση σε χώρους. Τα συστατικά που εφάρμοσε έχουν μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη του ποδοσφαίρου από τότε, στο σημείο που ο Μίχελς θεωρείται ο «πατέρας» του σύγχρονου ποδοσφαίρου.^[29] Έφερε ελπίδα και χαμόγελο στο πρόσωπο του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου εισάγοντας ένα ελκυστικό τρόπο παιχνιδιού σε μια εποχή που άρχισε να επικρατεί η αμυντική στειρότητα, αφήνοντάς το ως κληρονομιά στις μεταρρυθμίσεις του συνόλου του αθλήματος τις επόμενες δεκαετίες.^[15][30]

Στο επίκεντρο των καλύτερων χρόνων στην ιστορία του Άγιαξ ήταν η απαράμιλλη ικανότητα του Μίχελς στην ανάπτυξη παικτών. Η προσέγγισή του ξεπέρασε την απλή τεχνική κατάρτιση και αφορούσε την καλλιέργεια μιας νοοτροπίας, την ενστάλαξη ενός ήθους για την ομάδα που έδινε προτεραιότητα στη συλλογική επιτυχία έναντι της ατομικής δόξας. ^[20] Ο Μίχελς βοηθήθηκε από μία σειρά εξαιρετική ομάδα ταλαντούχων παικτών, εμφυσώντας τους την ιδέα ότι ο χώρος του γηπέδου είναι ευμετάβλητος. Μπορεί να μεγαλώσει ή να μικρύνει αναλόγως του πως θέλει να τον χρησιμοποιήσει κανείς.^[31] Ο αγαπημένος του παίκτης και του οποίου ήταν ο μέντορας ήταν ο Γιόχαν Κρόιφ, που είχε τις ικανότητες να ενσαρκώνει τις απόψεις του στον τρόπο ανάπτυξης του παιχνιδιού. Ο Κρόιφ ήταν αυτός που εξασφάλισε τη τη διαιώνιση των αντιληψεων και μεθόδων παιχνιδιού στις επόμενες γενιές. ^[32][33] «Τόσο ως παίκτης όσο και ως προπονητής δεν υπάρχει κανένας που να με δίδαξε τόσα πολλά όσο αυτός», δήλωσε ο Κρόιφ, η αγωνιστική παρουσία του οποίου έκανε το ολοκληρωτικό ποδόσφαιρο συνώνυμο του όμορφου ποδοσφαίρου.^[22] Οι δυο τους έχουν εμπνεύσει μια γενιά, ενώ χρησιμοποιούσαν ένα σύστημα που ώθησε τον Άγιαξ σε νέα επιτυχία στη χώρα και στην Ευρώπη. Πάνω απ' όλα, το ποδόσφαιρο ήταν υπέροχο για να το παρακολουθήσετε και η κληρονομιά τους είναι ακόμα αισθητή σήμερα μέσω του Πεπ Γκουαρδιόλα που διευκρίνησε ότι «δεν ήξερε τίποτα για το ποδόσφαιρο πριν συναντήσει τον Κρόιφ».^[34][35]

Η FIFA το 1999 τον ανακήρυξε καλύτερο προπονητή του 20ού αιώνα^[1] και το 2007 η βρετανική εφημερίδα The Times τον χαρακτήρισε ως τον καλύτερο μεταπολεμικό προπονητή ποδοσφαίρου.^[2] Το 2012 ήταν ο πρώτος προπονητής που εισήχθη στο Αίθουσα Φήμης του ποδοσφαίρου (Salón de la Fama del Fútbol) στην Πατσούκα της πολιτείας Ιδάλγο του Μεξικού, εξαιρουμένων αυτών που είχαν διαπρεπή καριέρα ως παίκτες.^[36][37] Το 2019 το γαλλικό περιοδικό France Football τον ψήφισε ως κορυφαίο προπονητή όλων των εποχών.^[4] Το βραβείο Ρίνους Μίχελς, το οποίο δίδεται στους καλύτερους προπονητές στο ολλανδικό ποδόσφαιρο, ονομάστηκε προς τιμήν του.

Τίτλοι

Ποδοσφαιριστής

Άγιαξ

• Πρωτάθλημα Ολλανδίας (2) : 1946–47 , 1956–57

Προπονητής

Άγιαξ

• Πρωτάθλημα Ολλανδίας (4) : 1965–66 , 1966–67 , 1967–68 , 1969–70
• Κύπελλο Ολλανδίας KNVB (3) : 1966–67 , 1969–70 , 1970–71
• Ευρωπαϊκό Κύπελλο : 1970-71
  • Φιναλίστ : 1968–69

Μπαρτσελόνα

• Πρωτάθλημα Ισπανίας : 1973-74
• Κύπελλο Ισπανίας : 1977–78
• Inter-Cities Fairs Cup : 1971

Κολωνία

• Κύπελλο Γερμανίας (DFB Pokal) : 1982-83

Εθνική Ολλανδίας

• Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα : 1988
• Φιναλίστ του Παγκόσμιου Κυπέλλου : 1974

Ατομικές διακρίσεις

• FIFA προπονητής του 20ού αιώνα : 1999
• France Football : Κορυφαίος προπονητής ποδοσφαίρου όλων των εποχών : 2019
• World Soccer περιοδικό : 2ος καλύτερος προπονητής όλων των εποχών : 2013
• ESPN : 2ος καλύτερος προπονητής όλων των εποχών: 2013
• The Times: Καλύτερος προπονητής στη μεταπολεμική ιστορία : 2007
• Καλύτερος Ολλανδός προπονητής του 20ού αιώνα: 1999
• Βραβείο διάρκειας ζωής UEFA : 2002
• Καλύτερος προπονητής στα 50 χρόνια επαγγελματικού ποδοσφαίρου στην Ολλανδία : 2004
• World Soccer προπονητής της χρονιάς : 1988
• Προπονητής της δεκαετίας του Βερολίνου-Britz : 1970
• Ιππότης του Τάγματος του Οράγγης-Νάσσαου : 1974
• Αξιωματικός του Τάγματος του Οράγγης-Νάσσαου : 1988
• Ιππότης του KNVB : 2002

Παραπομπές

1. UEFA.com (3 Μαρτίου 2005). «Michels - a total footballing legend | Inside UEFA» (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Αυγούστου 2023. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2020. 
2. «El 'Fútbol Total' cumple 50 años: el mítico Ajax de Cruyff». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Αυγούστου 2023. Ανακτήθηκε στις 31 Αυγούστου 2023. 
3. «Rinus Michels: The Most Influential Manager There Ever Was & His Total Football Legacy». Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2021. 
4. «Los 50 mejores entrenadores de la historia del fútbol». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Μαρτίου 2022. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2020. 
5. «Γιατί ο Ρίνους Μίχελς είναι ο κορυφαίος προπονητής όλων των εποχών». Ανακτήθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 2022. 
6. «Ρίνους Μίχελς: Ο Αϊνστάιν των προπονητών που οι ιδέες του άλλαξαν για πάντα τον τρόπο που βλέπουμε το ποδόσφαιρο!». Ανακτήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 2021. 
7. «FIFA : The watchmaker behind the Clockwork Oranje». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Μαΐου 2021. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
8. «Brian Glanville : Rinus Michels». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Δεκεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 2020. 
9. «Ρίνους Μίχελς: O άνθρωπος που άλλαξε το ποδόσφαιρο». Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2020. 
10. «Encyclopædia Britannica : Rinus Michels». Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2020. 
11. «RINUS MICHELS AND THE TOTAL FOOTBALL REBELLION». Ανακτήθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 2020. 
12. «Η πρώτη μεγάλη ευρωπαϊκή παράσταση του Άγιαξ». Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2022. 
13. «Greatest Managers, No. 2: Michels». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Δεκεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 15 Μαΐου 2020. 
14. «Los entrenadores con más partidos en la historia del FC Barcelona» (στα Ισπανικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Ιουνίου 2024. Ανακτήθηκε στις 8 Ιουνίου 2024. 
15. « THE TIMES : Rinus Michels». Ανακτήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 2020. 
16. «FIFA : How Total Football revolutionised the game». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Ιουνίου 2024. Ανακτήθηκε στις 16 Ιουνίου 2024. 
17. «Ολλανδία 1974-1978: Η καλύτερη ομάδα που δεν κέρδισε τίποτα». Ανακτήθηκε στις 15 Μαΐου 2020. 
18. «Holanda: un reinado sin corona». Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
19. «Ολοκληρωτικό ολλανδικό ποδόσφαιρο». Ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2020. 
20. «Rinus Michels: Architect of the Beautiful Game's Revolution». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαρτίου 2024. Ανακτήθηκε στις 7 Μαρτίου 2024. 
21. «European Championship 1988». Ανακτήθηκε στις 15 Μαΐου 2020. 
22. «Why Rinus Michels remains the greatest coach of all time». Ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2020. 
23. «Legends: Rinus Michels». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Ιουλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2020. 
24. «HISTORY'S GREATEST TEAMS: THE TOTAL FOOTBALL OF 1974 NETHERLANDS». Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2021. 
25. «FIFA : Hungarians facing future with confidence». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουνίου 2021. Ανακτήθηκε στις 28 Ιουνίου 2021. 
26. «What is Total Football? Famous tactics explained: the clubs, countries & players to use it». Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2020. 
27. «Selección de Holanda, la 'Naranja mecánica' (1974)». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Νοεμβρίου 2021. 
28. «What formation did Holland's Total Football side actually play?». Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2020. 
29. «Formation. Pourquoi le Barça a dix ans d'avance». Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2020. 
30. «The New York Times : The Legacy of Rinus Michels». Ανακτήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 2020. 
31. «Ο κενός χώρος, ο Πυθαγόρας και ο Γιόχαν Κρόϊφ». 8 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 16 Οκτωβρίου 2020. 
32. «El día que Cruyff ganó su única Liga en España». Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2020. 
33. «A King and his Prince: Rinus Michels, not Johan Cruyff, is the originator of Barcelona's style and must not be forgotten». Ανακτήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 2020. 
34. «How Johan Cruyff and Rinus Michels revolutionized Dutch football forever». Ανακτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2020. 
35. «World Football: Μορφές που άλλαξαν την ιστορία». Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2020. 
36. «Salón de la Fama del Fútbol Internacional: ¿cuándo es y quiénes son todos los investidos?». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Σεπτεμβρίου 2024. Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2024. 
37. «Hall of Fame of Soccer Mexico and World: World». Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2021. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

εικονίδιο Ποδόσφαιρο

Πύλη Ποδόσφαιρο

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Ρίνους Μίχελς

• FIFA : The watchmaker behind the Clockwork Oranje - Αφιέρωμα της FIFA
• Ο Άγιαξ τα έχει... 121: Ο Μίχελς, ο Κρόιφ και το... totaal voetbal!
• Total Management: What We Can Learn From Dutch Football (Αγγλικά)