Τέταρτη εξουσία

Ο όρος Τέταρτη εξουσία αναφέρεται στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ). Αρχικά αναφερόταν στον Τύπο, καθώς ήταν το μόνο μέσο, αλλά στη συνέχεια με την ανάπτυξη και των υπολοίπων (π.χ. ραδιόφωνο, τηλεόραση, Internet), χαρακτηρίζει τα ΜΜΕ γενικότερα.

Ο τίτλος της Τέταρτης εξουσίας δίνεται με βάση τις τρεις (προηγούμενες) εξουσίες:

• νομοθετική
• εκτελεστική
• δικαστική

και με τη λογική ότι όλες τους υπάρχουν για τον ίδιο σκοπό, την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος.

Φιλελεύθερη Προσέγγιση

Σύμφωνα με τη φιλελεύθερη προσέγγιση απ' την οποία προέρχεται και η έννοια της Τέταρτης εξουσίας, τα ΜΜΕ ύστερα από την απελευθέρωση και ανεξαρτητοποίησή τους από το κράτος, συνέβαλαν στην εκδημοκράτισή του. Αυτό αιτιολογείται με κάποιες από τις λειτουργίες που πραγματοποιούν:

• Δρουν ελεγκτικά απέναντι στο κράτος και παρακολουθούν την άσκηση των τριών εξουσιών, αποκαλύπτοντας τυχόν καταχρήσεις και εξασφαλίζοντας τη διαφάνεια, επιτελούν δηλαδή το ρόλο "φύλακα".
• Παρέχουν ενημέρωση σχετικά με δημόσια ζητήματα σε ολοένα και περισσότερες ομάδες διευρύνοντας έτσι το πολιτικό έθνος. Καθώς αυξάνεται λοιπόν το μέγεθός του αυξάνεται και η δύναμη, δηλαδή ενισχύεται η δημοκρατικότητά του.
• Μεταφέρουν τη φωνή του λαού, ενοποιώντας όλες τις διαφορετικές απόψεις που έρχονται από τη κοινωνία και αξίζει να ακουστούν μέσα από το κοινό πρίσμα στο οποίο αυτές συγκλίνουν. Μεταδίδουν δηλαδή τη δημόσια ομοφωνία όπως προκύπτει μέσα από τον κοινωνικό διάλογο.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν, ειδικά από τα δυο τελευταία σημεία, ότι λειτουργούν ως επικοινωνιακός δίαυλος μεταξύ των κυβερνώντων και του λαού αλλά και ανάμεσα στις ετερόκλητες ομάδες του τελευταίου. Έτσι, υποστηρίζεται ότι τα ΜΜΕ ενισχύουν το λαό: απ' τη μια ασκώντας κριτική στην πολιτική εξουσία και ελέγχοντάς την εξονυχιστικά κι απ' την άλλη μεταφέροντας το λαϊκό παλμό κι αντιπροσωπεύοντας την κοινή γνώμη στην κυβέρνηση. Αυτή η μετατόπιση εξουσίας απ΄ το κράτος προς το λαό με τη μεσολάβηση των ΜΜΕ, δίνει στα τελευταία τον τίτλο της Τέταρτης Εξουσίας. Τέταρτη Εξουσία, με την έννοια ότι ενσαρκώνουν τη "φωνή του λαού στους διαδρόμους της εξουσίας".

Παράδειγμα της λειτουργίας των ΜΜΕ σύμφωνα με τη συγκεκριμένη θεώρηση είναι η αποκάλυψη του σκανδάλου Γουοτεργκέϊτ όπως φαίνεται και μέσα από την ταινία "Όλοι οι άνθρωποι του προέδρου"^{[νεκρός σύνδεσμος]} αλλά και η αποκάλυψη της φυλάκισης αθώων ανθρώπων οι οποίοι καταδικάστηκαν για συμμετοχή στον IRA και βόμβες κατά τη περίοδο διακυβέρνησης της Θάτσερ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα υπογραμμίζεται η σημασία και εξιδανικεύεται η αποστολή της δημοσιογραφίας.

Ριζοσπαστική Θεώρηση

Η ριζοσπαστική θεώρηση αντιτίθεται στην φιλελεύθερη θεώρηση και αυτό γιατί οι εκπρόσωποί της και οι εκπρόσωποι της πολιτικής οικονομίας των μέσων αρνούνται τη λειτουργία των ΜΜΕ ως Τέταρτης Εξουσίας. Θεωρούν ότι τα μέσα ποτέ δεν κατάφεραν να απελευθερωθούν απ´τη δομή της εξουσίας και να ανεξαρτητοποιηθούν πλήρως αλλά ούτε και να γίνουν η φωνή της κοινωνίας.

• Τα ΜΜΕ δεν είναι ουδέτερα εφόσον είναι μεγάλες επιχειρήσεις ή εξαρτώνται από επιχειρήσεις, υπόκεινται σε κάποιο ιδιοκτησιακό καθεστώς και μάλιστα πολλές φορές ολιγοπωλιακό, ακόμη και μονοπωλιακό. Αυτό εξ' ορισμού, τα κάνει φορείς ιδιωτικών (κυρίως) συμφερόντων και αλλοιώνει το ρόλο του "φύλακα" αφού είναι μέρος αυτού που πρέπει να ελέγχουν.(π.χ. η General Electric, η Toshiba και η Fiat είναι μερικές από τις επιχειρήσεις που έχουν εξαγοράσει ΜΜΕ)
• Τα ΜΜΕ, οι ιδιοκτήτες τους και οι δημοσιογράφοι που εργάζονται σε αυτά είναι μέρος του κατεστημένου. Δεν μπορούμε να ξεχνάμε τις πολιτικές τους δεσμεύσεις, τη δύναμη που τους ασκείται από ηγετικές ομάδες, τη σχέση που επιδιώκουν να έχουν με την κυβέρνηση και τη νομοθεσία στην οποία υπόκεινται. Όλα αυτά περιορίζουν την ανεξάρτητη δημοσιογραφία στα όρια του επιτρεπτού και του δυνατού έτσι όπως καθορίζεται από το καπιταλιστικό σύστημα.
• Η λογοκρισία μπορεί να μην πραγματοποιείται πια από το κράτος αλλά είναι εξίσου σκληρή. Αυτή τη φορά έρχεται από το σύστημα της ελεύθερης αγοράς και είναι με τη μορφή της εξάρτησης από τη διαφήμιση, του υψηλού κόστους εισαγωγής στην αγορά των περισσότερων ΜΜΕ, της συνεχούς αύξησης των ολιγοπωλίων. Έτσι δεν ακούγονται όλες οι φωνές ίσα, αλλά αυτές που διαθέτουν το κεφάλαιο.

Αυτά είναι κάποια απ' τα σημεία της κριτικής από τη ριζοσπαστική θεώρηση που δείχνουν ότι τα ΜΜΕ μάλλον χειραγωγούν και παράγουν την πραγματικότητα, παρά λειτουργούν ως καθρέφτης της. Έτσι, μάλλον δεν υπάρχει Τέταρτη Εξουσία, η δύναμη του λαού μέσω των μέσων όπως υποστηρίζει η φιλελεύθερη θεώρηση, αλλά φανερώνεται η δύναμη των μέσων, σύμφωνα με την οικονομική και πολιτιστική ελίτ που είναι στην εξουσία, πάνω στο λαό.

Η εφημερίδα El Mercurio, η οποία κάλυψε ένα στρατιωτικό πραξικόπημα στη Χιλή αλλά και υποστήριξε ένθερμα τη δικτατορία του Πινοσέτ, είναι ένα παράδειγμα των όσων υποστηρίζει η ριζοσπαστική προσέγγιση. Ακόμη η περίπτωση του Ιταλού πρωθυπουργού Μπερλουσκόνι εγείρει ανησυχίες στη σχέση της ιδιοκτησίας των μέσων με την πολιτική εξουσία και την ανεξαρτησία του λόγου.

Άλλες Θεωρήσεις

Φεμινιστική θεώρηση

Σύμφωνα με τη φεμινιστική προσέγγιση των μέσων η εξέλιξη των ΜΜΕ σχετίζεται με την δύσκολη και συνταρακτική προσπάθεια απελευθέρωσης των γυναικών. Συγκεκριμένα:

• Έως τα μέσα του 19ου αιώνα οι στερεότυποι ρόλοι των 2 φύλων παγιώνονταν μέσω των ΜΜΕ της εποχής, και κυρίως των βιβλίων που είχαν μεγάλη απήχηση.
• Ακόμα και στη συνέχεια, που οι γυναίκες μπαίνουν στο χώρο των ΜΜΕ, εκείνα συνεχίζουν να στηρίζουν την πατριαρχία και τον υποβιβασμό της γυναίκας. Αυτό μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτό με άπειρα παραδείγματα που τα μέσα προβάλλουν τη γυναίκα ως σεξουαλικό αντικείμενο, ως φορέα ηθικής ή ως ένα άτομο που αποκλειστικές του ασχολίες είναι τα οικιακά, το μεγάλωμα των παιδιών, η περιποίηση και η ομορφιά ώστε να είναι αρεστή στους άνδρες κ.λ.π.
• Το τέλος του 20 ου αιώνα αποτελεί ορόσημο στην πορεία του φεμινιστικού κινήματος το οποίο ενισχύθηκε και από αλλαγές που έγιναν στην οικονομία όπως η μετατόπιση του κέντρου βάρους στις υπηρεσίες. Οι γυναίκες καθιερώνονται πλέον σε πολλά επαγγέλματα ενώ συμμετέχουν ενεργά και στην πολιτική ζωή. Οι αλλαγές αυτές φυσικά αντικατοπτρίστηκαν και στα ΜΜΕ τα οποία πλέον έχουν περιορίσει σημαντικά τις στερεότυπες αναπαραστάσεις των γυναικών.

Η Θεώρηση της Λαϊκής Κουλτούρας

Η βασική θεωρία της λαϊκής κουλτούρας είναι ότι η απελευθέρωση των ΜΜΕ προς όλες τις κοινωνικές τάξεις δηλαδή η εκλαΐκευσή τους συντελεί στην εκδημοκράτισή τους.

Μέχρι και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα επικρατούσε μια πολιτιστική ελίτ η οποία περιφρονούσε και καταδείκνυε τη μαζική κουλτούρα με αλαζονεία. Η λογική αυτή ήταν φανερή σε όλες τις μορφές πολιτισμού από τις βιβλιοθήκες (όπου έχει ληφθεί απόφαση για κατάργηση της ευτελούς λογοτεχνίας) μέχρι το ραδιόφωνο με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κυριακάτικο ηθικοπλαστικό πρόγραμμα του BBC.

Καταλύτη της αλλαγής των Μέσων αποτέλεσε ο εμπορικός ανταγωνισμός. Νέα ιδιωτικά ραδιοφωνικά κανάλια και τηλεοπτικοί σταθμοί τα οποία κέρδιζαν ολοένα και περισσότερο την αγορά, διανέμοντας εκλαϊκευμένο προϊόν, ανάγκασαν και τα πιο συντηρητικά, "κλειστά" μέσα να προσαρμοστούν.

Η νέα λογική λοιπόν ορίζει ως κύριο στόχο κάθε μέσου την ευχαρίστηση του κοινού έχοντας ως κύριο πλαίσιο δράσης τον κοινωνικό σεβασμό. Τα ΜΜΕ συνδέονται πλέον με την προσωπική ζωή των ανθρώπων, ασχολούνται με ιστορίες ανθρώπινου ενδιαφέροντος και ακολουθούν τις λαϊκές προτιμήσεις χωρίς ταξικούς και ποιοτικούς διαχωρισμούς.

Πηγές

• James Curran- Μέσα Επικοινωνίας και Εξουσία
• Curran, J.(2001). "Μαζικά Μέσα και δημοκρατία." στο βιβλίο Curran, J. & Gurevitch, M. "ΜΜΕ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ" Εκδόσεις Πατάκη
• Βαν Ζόουνεν, Λ. (2001) "Φεμινιστικές θεωρήσεις των μέσων" στο βιβλίο Curran, J. & Gurevitch, M. "ΜΜΕ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ" Εκδόσεις Πατάκη
• Curran, J.(2003) "Τα όρια του τεχνολογικού ντετερμινισμού. Μια ιστορική θεώρηση" στο βιβλίο Παναγιωτοπούλου, Ρ. "Η ψηφιακή πρόκληση: ΜΜΕ και δημοκρατία." Αθήνα, Τυποθήτω.
• McChesney, R. Dan Schiller, D.(2002) " The Political Economy of International Communications: Foundations for the Emerging Global Debate over Media Ownership and Regulation" Geneva, UNRISD

Δείτε επίσης

• Διάκριση των εξουσιών