Φόρμα σονάτας
 |
Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν. |
Ο όρος φόρμα σονάτας (ιτ. Forma-Sonata, ή φόρμα Allegro σονάτας) αναφέρεται σε ορισμένη μορφολογική δομή η οποία συναντάται στο πρώτο μέρος της σονάτας, της συμφωνίας, του κοντσέρτου και των έργων μουσικής δωματίου της κλασικής περιόδου, εάν αυτό δεν έχει εισαγωγή (ιτ. Introduzione)· εάν το έργο έχει εισαγωγή (Largo, Grave ή Adagio), τότε η φόρμα σονάτας αντιπροσωπεύει μόνο το τμήμα του Allegro, από όπου προέρχεται και η ονομασία Allegro σονάτας η οποία χρησιμοποιόταν κατά την κλασσική περίοδο, με τον όρο φόρμα σονάτας να είναι μεταγενέστερος. Γι' αυτό και η φόρμα σονάτας μπορεί να βρεθεί όχι μόνο σε πρώτα μέρη, αλλά και σε άλλα που έχουν τον τίτλο Allegro.
Η σονάτα της προκλασικής περιόδου (βλ. τριο-σονάτα) δεν είναι γραμμένη σε φόρμα σονάτας, ενώ η φόρμα σονάτας χρησιμοποιήθηκε και μετά το τέλος της κλασικής περιόδου, από ρομαντικούς και σύγχρονους συνθέτες. Με την πάροδο του χρόνου ωστόσο ο όρος Allegro παρερμηνεύτηκε από συνθέτες που δε γνώριζαν την ιστορική του προέλευση, οι οποίοι έδωσαν εσφαλμένα τον τίτλο Allegro σε έργα που δεν ακολουθούσαν τη φόρμα σονάτας με αποτέλεσμα το Allegro να αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις απλά ένδειξη tempo.
Σε φόρμα σονάτας είναι γραμμένα όλα τα είδη του Allegro, όπως και αρκετά Andante· τα είδη του Allegro είναι:
- Allegro moderato: προέρχεται από το Allegro των 2/4 της εποχής μπαρόκ το οποίο έχει συχνό ισχυρό και συνεπώς μετριασμένο tempo σε σχέση με το κανονικό Allegro
- Allegro con spirito: πρόκειται για ένα Allegro με αντιστιξιακή γραφή, γι' αυτό ονομάζεται και "Allegro με πνεύμα"
- Vivace (ή Allegro vivace): δεν έχει ουσιαστική διαφορά με την ένδειξη Allegro· το Vivace σημαίνει ζωηρό, όπως και το Allegro με την εξαίρεση ότι το δεύτερο μπορεί να έχει πολύ σοβαρό χαρακτήρα αλλά παραμένει πάντα πολύ ενεργητικό
- Allegro assai: αρκετά γρήγορο Allegro
- Allegro molto: το γρηγορότερο Allegro
- Allegro con brio: το "con brio" δεν αποτελεί ένδειξη tempo, αλλά αφορά το χαρακτήρα που επιθυμεί ο Ludwig van Beethoven, στα έργα του οποίου και συναντάται αυτή η ένδειξη
- Presto: από τα ιταλικά που σημαίνει "νωρίς", "γρήγορα", αποτελεί ένδειξη "in uno" δηλαδή ότι υπάρχει μόνο ένας χτύπος για κάθε μέτρο
Δομικά μέρη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Έκθεση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πρώτη θεματική περίοδος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Στην πρώτη θεματική περίοδο παρουσιάζεται το πρώτο υλικό της φόρμας. Μπορεί να έχει κατά την απλούστατη περίπτωση τη μορφή ενός θέματος το οποίο μπορεί να επαναλαμβάνεται, ή αν το θέμα δεν είναι ορατό, τη μορφή ενός ενοποιημένου συνόλου που χωρίζεται σε επί μέρους προτάσεις, δηλαδή τη μορφή ενός μπλοκ.
Μεταβατική περίοδος της πρώτης θεματικής περιόδου
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αποτελείται από τρία τμήματα:
- τμήμα σύνθεσης στοιχείων: εδώ παρουσιάζονται παραλλαγμένα στοιχεία της πρώτης θεματικής περιόδου
- μετατροπικό τμήμα: το τμήμα της μεταβατικής περιόδου όπου γίνεται η μετατροπία προς την τονικότητα στην οποία είναι συνθεμένη η δεύτερη θεματική περίοδος
- τμήμα θεμελίωσης: το τμήμα στο οποίο θεμελιώνεται η μετατροπία που έγινε προηγουμένως. Υπάρχει περίπτωση η καινούρια τονικότητα να μη θεμελιώνεται όμως εδώ, αλλά μετά την εμφάνιση της δεύτερης θεματικής περιόδου, στην οποία περίπτωση θα υπάρχει ημίπτωση
Δεύτερη θεματική περίοδος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Παρουσιάζεται καινούριο υλικό, που πολλές φορές έχει χαρακτήρα λυρικότερο της πρώτης θεματικής περίοδου. Μπορεί πάλι να έχει τη μορφή ενός θέματος ή ενός μπλοκ.
Μεταβατική περίοδος της δεύτερης θεματικής περιόδου
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Δομικά αποτελείται από τα ίδια μέρη με την πρώτη μεταβατική περίοδο, χρησιμοποιώντας όμως το υλικό της δεύτερης θεματικής περιόδου.
Τελική περίοδος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πρόκειται για μία ανακεφαλαίωση που οδηγεί στην πτώση και χρησιμοποιεί και συνδυάζει το υλικό που εμφανίστηκε και στις δύο θεματικές περιόδους.
- Κλασσικό τέλος: μπορεί να βρίσκεται στο τέλος της τελικής περιόδου, μετά την τελική πτώση και αποτελείται από επανάληψη συγχορδιών, διαδοχής συγχορδιών, αλλαγής θέσης, κλίμακες κ.τ.λ.
Επανάληψη της έκθεσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αν και συχνά παραβλέπεται αποτελεί βασικό στοιχείο της μορφολογικής δομής της φόρμας σονάτας. Με την παράλειψή της δημιουργείται αστάθεια και ασυμμετρία μεταξύ των δομικών μερών.
Ανάπτυξη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Στην ανάπτυξη γίνεται επεξεργασία του υλικού των κύριων και των μεταβατικών περιόδων της έκθεσης, ή σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζεται μέχρι και ένα καινούριο θέμα ανάπτυξης. Σκοπός της ανάπτυξης είναι να περάσει το υλικό που εμφανίστηκε μέχρι τώρα μέσα από μία σειρά ασταθών πλαισίων, κυρίως τονικά, ώστε μέσα από αυτή να οδηγήσει πλέον στην επανέκθεση και στην επιστροφή του κύριου υλικού. Η ανάπτυξη αποτελείται από δύο τμήματα, την κύρια ανάπτυξη και το τμήμα της επαναφοράς που αποτελεί γέφυρα για την επανέκθεση.
Επανέκθεση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Δομικά έχει τα ίδια στοιχεία με την έκθεση. Ρόλος της επανέκθεσης είναι να αποκαταστήσει την αστάθεια που δημιούργησε η ανάπτυξη, γι' αυτό και δεν αποτελεί απλή επανάληψη του υλικού της έκθεσης όπως σε παλαιότερες φόρμες, αλλά προσαρμόζεται με βάση τις ανάγκες που έχουν δημιουργηθεί. Γι' αυτό καθεμία περίοδος που την αποτελεί μπορεί να έχει μετασχηματιστεί, ή επεκταθεί, είτε πρόκειται για κύρια περίοδο είτε για μεταβατική. Ωστόσο η συνηθέστερη παραλλαγή που εμφανίζεται είναι αυτή της δεύτερης μεταβατικής περιόδου η οποία αλλάζει ώστε να έρθει η δεύτερη θεματική περίοδος στην ίδια τονικότητα με την πρώτη, χωρίς αυτό να αποτελεί περιοριστικό κανόνα.
Ουρά
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το τελευταίο δομικό μέρος της φόρμας σονάτας, ακολουθεί την τελική περίοδο της επανέκθεσης, από την οποία παραλείπεται συνήθως το κλασσικό τέλος, εκτός αν είναι σύντομο. Σε αυτή την περίπτωση το κλασσικό τέλος μετατίθεται στο τέλος της ουράς, ή μπορεί να υπάρχει ένα άλλο μεγαλύτερο κλασσικό τέλος. Χρησιμοποιεί όλο το υλικό και κατά κανόνα σε μορφή stretto, για να δημιουργηθεί πύκνωση για το τέλος.
Βιβλιογραφία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Αθανασιάδης, Δημήτρης (1993), Μουσική Μορφολογία, 4η έκδοση. Θεσσαλονίκη: Μακεδονικό Ωδείο.