Χωριστή Δράμας

Συντεταγμένες: 41°7′48″N 24°12′30″E / 41.13000°N 24.20833°E / 41.13000; 24.20833

Χωριστή
Χωριστή is located in Greece
Χωριστή
Χωριστή
Διοίκηση
ΧώραΕλλάδα
ΠεριφέρειαΑνατολικής Μακεδονίας και Θράκης
Περιφερειακή ΕνότηταΔράμας
Δημοτική ΕνότηταΔράμας
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμαΜακεδονία
ΝομόςΔράμας
Υψόμετρο114 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος2.512
Έτος απογραφής2021
Πληροφορίες
Παλαιά ονομασίαΤσατάλτζα
Ταχ. κώδικας661 00
Τηλ. κωδικός2521
δεδομένα

Η Χωριστή[1][2] (παλιότερα Τσατάλτζα[3]) είναι κωμόπολη του νομού Δράμας εντός του ομώνυμου δήμου. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της απογραφής του 2021 ο πληθυσμός της Χωριστής ανέρχεται σε 2.512 κατοίκους.[4]

Ονομασία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Επιγραφές και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα τεκμηριώνουν την ύπαρξη της ως "Δήμου" σε εποχή προγενέστερη της ρωμαϊκής. Σώζεται επιγραφή που συνοδεύει ανάγλυφο θρακικό ιππέα στο περίβολο του ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου όπου εικάζεται ότι η Χωριστή έφερε το όνομα Όχρα.[5]

Σε κώδικα της Μονής Παναγίας Εικοσιφοινίσσης του 12ου αιώνα αναφέρεται πλέον με την προσωνυμία Χωριστή, που έχει σχέση με τον χείμαρρο που τη "χώριζε" σε δύο άνισα μέρη και συμφωνεί με την από παράδοση προσωνυμία Χωριστιανή. Με αυτό το όνομα παραμένει μέχρι το 1383, έτος που την κατάλαβαν οι Τούρκοι και την μετονόμασαν σε Τσατάλτζα από το πρόθεμα " τσατάλι" (τουρκ. çatal) που σημαίνει δίχαλο. Με το όνομα Τσατάλτζα ή Τσιατάλτζια παραμένει ουσιαστικά μέχρι το 1927 οπότε με το Δ της 1-4-1927 (ΦΕΚ 76/1927 Τ.Α) μετονομάζεται πλέον οριστικά με το βυζαντινό όνομα Χωριστή.[3]

Ιστορικά στοιχεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Αγρότες της Χωριστής κατά τη βουλγαρική κατοχή.

Η Χωριστή βρίσκεται νοτιοανατολικά της Δράμας σε απόσταση 6 χλμ. από το κέντρο της, στον οδικό άξονα Δράμας - Καβάλας, στο βάθος ενός μικρού φαραγγιού που το δημιούργησε ο Ξηροχείμαρρος, που διευθετούσε με την κοίτη του, επιφανειακά βρόχινα νερά, στις δύο όχθες του οποίου είναι κτισμένη προφανώς για λόγους ασφάλειας και υδροδότησης των πρώτων κατοίκων. Επί των ρωμαϊκών χρόνων δέχθηκε Ρωμαίους εποίκους και εξαρτιόταν από τους Φιλίππους.

Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου, αποτέλεσε σημαντικό κέντρο των Ελλήνων στον καζά της Δράμας με πλούσια οικονομική, πολιτιστική, πνευματική και εθνική δραστηριότητα. Αρκετά γεγονότα εκείνης της εποχής είναι καταγεγραμμένα στον λεγόμενο Κώδικα της Τσατάλτζας (1842 - 1915).

Ήδη από το 1844 στη Χωριστή η παιδεία καλλιεργούνταν σε επίπεδο πρωτοβάθμιου σχολείου καθώς υπάρχουν αρχεία για μισθοδοσία διδασκάλου από την κοινότητα . Το έτος 1849 ανεγείρεται εκ θεμελίων η «Αλληλοδιδακτική Σχολή» στην αυλή της εκκλησίας.

Ο άγιος Χρυσόστομος Δράμας και η πνευματική αναγέννηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Άγιος Χρυσόστομος, ως μητροπολίτης Δράμας την περίοδο 1902-1910.

Η πνευματική κίνηση στη Χωριστή ενισχύεται με την άφιξη του Χρυσοστόμου Καλαφάτη ως μητροπολίτη Δράμας. Η ελληνική κοινότητα της Χωριστής, εξαιτίας έριδων που είχαν προκύψει, είχε περιέλθει σε μαρασμό. Ο Χρυσόστομος την πέμπτη ημέρα από την άφιξή του στη Δράμα, επισκέπτεται τη Χωριστή και την επόμενη, 26 Ιουλίου 1902, ιδρύεται με προτροπή του «η Φιλόπτωχος Αδελφότης Άγιος Γεώργιος» Τσατάλτζιας (Πρόδρομος της μετέπειτα «Αναγεννηθείσης Μακεδονίας» Χωριστής). Έτσι, ξεκινά μία περίοδος αναγέννησης για την ιστορία της Χωριστής. Ο φανερός στόχος της Αδελφότητος ήταν η ανέγερση του Αναγνωστηρίου και η βοήθεια προς τους φτωχούς. Ο κρυφός όμως στόχος ήταν η ενίσχυση του Μακεδονικού Αγώνα και η ανέγερση περικαλλών κτιρίων που θα ανέβαζαν το κύρος των Χριστιανών. Μέσα σε τρία χρόνια (1903-1906) με γενναία συνεισφορά των κατοίκων, σε χρήματα και σε οκάδες καπνού, το όνειρο έγινε πραγματικότητα και το Αναγνωστήριο με αίθουσα θεάτρου ορθώθηκε δίπλα στη νέα εκκλησία που χτιζόταν συγχρόνως με αυτό.[6]

Μέχρι το 1906 ολοκληρώνεται με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου ο μεγαλοπρεπής Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στη θέση του παλαιού, το «Αναγνωστήριο» με αίθουσα θεάτρου. Με την αποπεράτωση του Αναγνωστηρίου το 1906 ιδρύεται ο Μουσικοδραματικός Όμιλος Ερασιτεχνών «Ο Απόλλων» (γυμναστικός – μουσικός σύλλογος) που περιλαμβάνει φιλαρμονική, θεατρική ομάδα και γυμναστικό όμιλο. «Ο Απόλλων» Τσατάλτζας μετά τη ψήφιση του τουρκικού συντάγματος του 1908, εγκρίνεται από το οθωμανικό Πρωτοδικείο Δράμας. Μέχρι την απελευθέρωση που πραγματοποιείται την 1η Ιουλίου 1913 η Φιλόπτωχος Αδελφότης και «Ο Απόλλων» συνεργάζονται αρμονικά με στόχο την πολιτιστική και εθνική εξύψωση της Χωριστής.[7]

Μετά την απελευθέρωση της Ανατολικής Μακεδονίας η Φιλόπτωχος Αδελφότης «Ο Άγιος Γεώργιος» και ο σύλλογος «Ο Απόλλων» συγχωνεύονται και μετονομάζονται το 1914 σε Μουσικοδραματικό Σύλλογο «Η Αναγεννηθείσα Μακεδονία», με έμβλημα το δικέφαλο αετό. Ο τίτλος είναι πολύ χαρακτηριστικός και συμβολίζει την αναγέννηση της Μακεδονίας ύστερα από 530 χρόνια τουρκικής σκλαβιάς και 8 μηνών πρώτης βουλγαρικής (Οκτώβριος 1912-Ιούνιος 1913).

Νεότερα χρόνια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Χωριστή περιήλθε επίσημα στο ελληνικό κράτος μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων.

Από το 1915 εγκαθίστανται Έλληνες πρόσφυγες από το Ορτάκιοϊ της Βόρειας Θράκης.[8][9] Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Χωριστή δέχτηκε πρόσφυγες κυρίως από την Ανατολική Θράκη και τον Πόντο όπου εγκαθίστανται σε νέους οικισμούς, στο νότιο τμήμα της, τα αποκαλούμενα από τους ντόπιους Θρακιώτικα και Λαζαίικα. Επίσης εγκαταστάθηκαν και πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.

Κατά τη Β' Βουλγαρική Κατοχή (1916-1918) της Ανατολικής Μακεδονίας εφαρμόστηκε από τους Βούλγαρους ένα σκληρό μέτρο εξόντωσης του πληθυσμού: η εκτόπιση και η ομηρία χιλιάδων Ελλήνων κατοίκων, μεταξύ αυτών και του συνόλου σχεδόν των ιερέων της Ανατολικής Μακεδονίας σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικά έργα στη Βουλγαρία. Στην Ανατολική Μακεδονία όπου είχαν εγκατασταθεί μόνιμα από το 1913 πολλοί Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία και την Ανατολική Θράκη, μαζί με τους ντόπιους Μακεδόνες υπέστησαν αυτοί, μόλις λίγα χρόνια μετά την έλευσή τους, τον λιμό τις εξορίες και τις βιαιότητες του Βουλγαρικού κατοχικού στρατού.[10]

Ανάμεσα στους εκτοπισθέντες Έλληνες ιερείς ήταν και ο δημοδιδάσκαλος πατήρ Απόστολος Παπαποστόλου από το Ορτάκιοϊ της Βόρειας Θράκης, εφημέριος του ιστορικού ναόυ των Εισοδίων της Θεοτόκου Χωριστής, ο οποίος αρνήθηκε να διδάσκει και να λειτουργεί στη βουλγαρική γλώσσα, υπερασπιζόμενος την ελληνική γλώσσα και τα δίκαια του Ελληνισμού και του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη Μακεδονία. Στο Σεβλίεβο εξορίστηκαν 216 Έλληνες ιερείς από την υπό βουλγαρική κατοχή Μακεδονία. Μετά από τρίμηνη παραμονή στην περιοχή οδηγήθηκαν σε εγκλεισμό σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξοντωτική συμμετοχή σε χειρωνακτικά έργα. Δεκατρείς από τους Έλληνες ιερείς πέθαναν εκεί.

Γκόστιβαρ, Κίτσεβο, Σεβλίεβο, στρατόπεδο της Σούμλας και Κάρνομπατ υπήρξαν ορισμένοι από τους τόπους εξορίας, στους οποίους εστάλησαν οι Έλληνες αιχμάλωτοι. Τα καραβάνια των αιχμαλώτων μεταφέρονταν πεζή και στη συνέχεια με τρένα κάτω από αντίξοες συνθήκες.[11]

Μετά την ήττα του βουλγαρικού στρατού και την επακόλουθη ανακωχή, τον Σεπτέμβριο του 1918, όσοι όμηροι επέζησαν από τις κακουχίες και τα καταναγκαστικά έργα επέστρεψαν σε δεινή ψυχολογική και σωματική κατάσταση. Ο δημοδιδάσκαλος πατήρ Απόστολος Παπαποστόλου επέστρεψε στη Χωριστή συνεχίζοντας να λειτουργεί στην ελληνική γλώσσα, διδάσκοντάς την και στους μαθητές του. Είχε όμως υποστεί μαρτυρικούς βασανισμούς και βιαιότητες που τον καταπόνησαν ανεπανόρθωτα και εκοιμήθη στις 11 Νοεμβρίου 1920.[8]

Ήδη από το 1927, η Χωριστή ήταν ένα από τα κυριότερα καπνεργατικά κέντρα καθώς σε αυτόν τον τομέα απασχολούνταν 193 κάτοικοι του οικισμού.[12] Τον Σεπτέμβριο του 1941, οι βουλγαρικές δυνάμεις Κατοχής προέβησαν σε ομαδικές εκτελέσεις ως αντίποινα για την εξέγερση της Δράμας.[13], στην οποία η Χωριστή είχε κεντρικό ρόλο[14] Αργότερα, οι κάτοικοί της συμμετείχαν ενεργά στην Εθνική Αντίσταση στα πλαίσια του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (η Χωριστή αποτελούσε ήδη από τον Μεσοπόλεμο προπύργιο του ΚΚΕ καθώς στις εκλογές του 1936 το Παλλαϊκό Μέτωπο έλαβε εκεί ποσοστό της τάξης του 60,2%).[15] Υπολογίζεται πως κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1950 περίπου 400 κάτοικοι της Χωριστής μετανάστευσαν μαζικά στη Δυτική Γερμανία, ως επακόλουθο των αντίξοων συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί εξαιτίας της Κατοχής.[16]

Από τη Χωριστή κατάγονταν ο μακεδονομάχος Γεώργιος Δόδου[17] και ο Θεοχάρης Τσερπίσταλης, ο οποίος σκοτώθηκε σε ηλικία 17 ετών κατά την εξέγερση και σφαγή της Δράμας και θεωρείται ως ο πρώτος νεκρός αντάρτης κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην περιοχή της βουλγαροκρατούμενης ζώνης.[13]

Συνολικά κατά τις τρεις βουλγαρικές κατοχές, θυσιάστηκαν οκτακόσιοι Χωριστινοί. Για τον λόγο αυτό με το Πρ. Διάταγμα 140/5-8-2005, η Χωριστή ανακηρύχθηκε ως Μαρτυρική κωμόπολη.[18][19]

Κτίρια και αξιοθέατα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στον οικισμό υπάρχει ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, ο οποίος οικοδομήθηκε το έτος 1906 με μέριμνα του Μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου και λειτούργησε για πρώτη φορά του 1907. Ο ναός είναι κατασκευασμένος με τρίκλιτη βασιλική σε σχέδια του Αυστριακού αρχιτέκτονα Konrad Jacob Joseph von Vilas. Την εποπτεία του έργου είχε ο Σμυρναίος Αρχιτέκτονας Μιχαήλ Πανταλέων. Το τέμπλο του ναού είναι έργο της περιόδου 1842 - 1844.[20] Η παλαιότερη εικόνα του ναού ανάγεται στον 18ο αιώνα ενώ στις υπόλοιπες εικόνες συμπεριλαμβάνονται και έργα του Έλληνα ζωγράφου Κωνσταντίνου Παρθένη.[21] Στα σημαντικά κτίρια συμπεριλαμβάνονται το Αναγνωστήριο και το Δημοτικό Σχολείο που κτίσθηκαν την ίδια εποχή με τον ναό.

Απόγονοι Καππαδοκών που είχαν εγκατασταθεί στη Χωριστή μετά την Ανταλλαγή πληθυσμών, έκτισαν το 2012 ναό προς τιμήν των Αγίων Αρσενίου και Παϊσίου των Καππαδόκων εκ Φαράσων, τόπο καταγωγής αρκετών από τους προσφυγικής καταγωγής κατοίκων της κωμόπολης.[22][23]

Πολιτισμός και αθλητισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Χωριστή δραστηριοποιούνται το φιλανθρωπικό σωματείο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων[24], σύλλογος Φαρασιωτών Καππαδοκίας με την επωνυμία Άγιος Βασίλειος[25] και ο μουσικοδραματικός σύλλογος "Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙΣΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ".[26] Παράλληλα στη Χωριστή εδρεύει ο Αθλητικός Σύλλογος Ορφέας Χωριστής ο οποίος προέκυψε το 1974 μετά τη συγχώνευση του Εργατικού Αστέρα και του ΑΟ Χωριστής και μετέχει στα τοπικά ποδοσφαιρικά πρωταθλήματα. Κατά την αγωνιστική περίοδο 2014/15, συμμετείχε στην Α΄ Κατηγορία της Ε.Π.Σ. Δράμας.Η ακαδημία του Ορφέα Χωριστης δημιουργήθηκε το 2000 και απο τότε μετράει παρά πολλά παιδιά που έχουν περάσει από της ακαδημία.[27]

Είναι ξακουστό στην γύρω περιοχή το Καρναβάλι Χωριστής. Κάθε χρόνο από την Τσικνοπέμπτη ως την Καθαρή Δευτέρα η Χωριστή βρίσκεται σε αποκριάτικους ρυθμούς με πολλές εκδηλώσεις. Οι εκδηλώσεις κορυφώνονται την Καθαρή Δευτέρα με παρέλαση καρναβαλιστών και αρμάτων.

Πληθυσμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Απογραφή 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011 2021
Πληθυσμός 3200[28] 3184[28] 2633[28] 2625[28] 2111[29] 2625[30] 2725[31] 2512

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή. 35. Αθήνα: Τεγόπουλος - Μανιατέας. 1996. σελ. 268. 
  2. ↑ Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα. 61. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος. 1996. σελ. 393. 
  3. ↑ 3,0 3,1 «Χωριστή Δράμας». Διοικητικές μεταβολές των ΟΤΑ. Ελληνική Εταιρία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης. Ανακτήθηκε στις 14 Απριλίου 2024. 
  4. ↑ «Αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού-Κατοικιών έτους 2021 που αφορούν στο Μόνιμο Πληθυσμό της Χώρας. - Ελληνική Στατιστική Αρχή» (PDF). σελ. 5 του pdf. 
  5. ↑ [1] Αρχειοθετήθηκε 2017-04-24 στο Wayback Machine. Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1976 (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών), σ. 169. ISBN 960-7265-16-5
  6. ↑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (ΤΣΑΤΑΛΤΖΑΣ) ΧΩΡΙΣΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ
  7. ↑ «Ο κειμηλιακός πλούτος του Ιερού Ναού Εισοδίων της Θεοτόκου Χωριστής Δράμας». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Νοεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 2022. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Παπαδόπουλος, Ζήσης, 2023. Χωριστή και Ορτάκιοϊ Θράκης: η διαδρομή δύο οικογενειών. Στο: Α΄ Επιστημονικό Συμπόσιο: Χωριστή, Ιστορία και Πολιτισμός. Χωριστή, 22-24 Οκτωβρίου 2021. Χωριστή: Μουσικοδραματικός Σύλλογος Χωριστής «Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙΣΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ».
  9. ↑ Γεώργιος Καζάνας, Το Ορτάκιοϊ της Θράκης – μια ελληνική κοινότητα, άρθρο της Ένωσης Μικρασιατών Φοιτητών
  10. ↑ Β.Σ. Κάρτσιου, Ἡ Γενοκτονία τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀνατολικῆς Μακεδονίας κατά τή 2η Βουλγαρική Κατοχή (1916-18), ἐκδ. Ἐρωδιός, Θεσσαλονίκη 2010.
  11. ↑ Δημητρίου Πασχαλίδη, Ἡ Χωριστή Δράμας (Τσατάλτζα) κατά τή δεύτερη Βουλγαρική Κατοχή τῆς Ἀνατολικῆς Μακεδονίας (1916-18).
  12. ↑ Τάσος Χατζηαναστασίου, Αντάρτες και Καπετάνιοι - Η Εθνική Αντίσταση κατά της βουλγαρικής κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης 1942 - 1944, εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2003, σ. 241.
  13. ↑ 13,0 13,1 Τάσος Χατζηαναστασίου, 2003, σ. 28.
  14. ↑ Mark Mazower (επιμ.), Μετά τον Πόλεμο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα. 1943 - 1960, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, β΄ έκδοση αναθεωρημένη, Αθήνα 2004, σ. 299.
  15. ↑ Τάσος Χατζηαναστασίου, 2003, σ. 232, 243.
  16. ↑ Mark Mazower (επιμ.), 2004, σ. 305.
  17. ↑ Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος (επιστημονική επιμέλεια), Αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2008, σ. 27.
  18. ↑ Χωριστή -Τσατάλτζα : Μαρτυρική Κωμόπολη
  19. ↑ «Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (1916-1918)» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Μαΐου 2021. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2021. 
  20. ↑ «Χωριστή - Εισόδια της Θεοτόκου». Ιερά Μητρόπολις Δράμας. 
  21. ↑ «Ο κειμηλιακός πλούτος του Ιερού Ναού Εισοδίων της Θεοτόκου Χωριστής Δράμας». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Αυγούστου 2020. 
  22. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Αυγούστου 2015. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2015. 
  23. ↑ Λάζαρος Μ. Κελεκίδης, Τα Φάρασα της Καππαδοκίας. Μνήμες Φαρασιωτών γερόντων, Εκδόσεις Ιερού Ησυχαστηρίου Μοναζουσών «Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος», Βασιλικά Θεσσαλονίκης, 2005, σ. 105.
  24. ↑ «Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων: Ιστορικό». 
  25. ↑ «Σύλλογος Φαρασιωτών Καππαδοκίας Ο Άγιος Βασίλειος Χωριστή - Δράμας». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Αυγούστου 2015. 
  26. ↑ «ΜΟΥΣΙΚΟΔΡΑΜΑΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΧΩΡΙΣΤΗΣ - Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙΣΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - από το 1906». www.xoristi.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Ιανουαρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2016. 
  27. ↑ «Α.Σ. Ορφέας Χωριστής». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2015. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Μιχαήλ Σταματελάτος - Φωτεινή Βάμβα-Σταματελάτου, Επίτομο Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδος, Ερμής, Αθήνα 2001, σ. 803.
  29. ↑ Απογραφή 1971, σ. 55.
  30. ↑ «Απογραφή 2001, σ. 84» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 14 Νοεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2015. 
  31. ↑ Ελληνική Στατιστική Αρχή (2014) Τροποποίηση της Απόφασης με αριθμό 11247/28.12.2012 (ΦΕΚ 3465/Β΄/28.12.2012) και θέμα «Αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού−Κατοικιών 2011 που αφορούν στο Μόνιμο Πληθυσμό της Χώρας. ΦΕΚ 698/Β΄/20 Μαρτίου 2014 (pdf)