Ψαλτήριο Χλουδόφ

Ψαλτήριο Χλουδόφ
ΟνομασίαΨαλτήριο Χλουδόφ
Έτος δημιουργίαςπερ. 850
Ύψος19,5 εκ
Πλάτος15 εκ
Διαστάσεις400px
ΜουσείοΚρατικό Ιστορικό Μουσείο
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Το Ψαλτήριο Χλουδόφ (ρωσικά: Хлудовская псалтырь‎‎) είναι χειρόγραφο στην ελληνική γλώσσα, που δημιουργήθηκε στο Βυζάντιο περίπου το 850, πιθανώς στο μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη.

Είναι ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα ψαλτήριο και ένα από τα τρία που επιβιώνουν από τον 9ο αιώνα. Δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της περιόδου της εικονομαχίας και περιλαμβάνει μερικές εικόνες πάνω σε αυτό το θέμα. Βρίσκεται στη χειρόγραφη συλλογή του Κρατικού Ιστορικού Μουσείου στη Μόσχα (Moscow, Hist. Mus. MS. D.129).

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το χειρόγραφο πήρε το όνομά του από το επώνυμο του συλλέκτη, Αλεξέι Χλουδόφ. Ο Β. Ν. Λάζαρεφ το χρονολογεί περίπου από το 787-815 μ.Χ. Ο Κοντάκοφ υπέθετε ότι δημιουργήθηκε στη μονή Στουδίου. Ο Α. Ν. Γκράμπαρ πίστευε ότι η εικονογραφία δημιουργήθηκε στο εργαστήρι του Πατριάρχη Φωτίου, και ο καλλιτέχνης ήταν ο κοντινός του φίλος, ο επίσκοπος Γρηγόριος ο Ασβεστίτης. Χρονολογείται περίπου από το 858-867 μ.Χ..

Τον 12ο-13ο αιώνα, οι εικόνες του Ψαλτηρίου Χλουδόφ αποκατασταθήκαν πλήρως[1]. Από τις σημειώσεις που σώζονται στις σελίδες του χειρογράφου, γνωρίζουμε ότι βρίσκονταν για κάποιο χρονικό διάστημα στο Άγιον Όρος, στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, και στη συνέχεια στο νησί Χάλκη. Ο σλαβολόγος του 19ου αιώνα, Βίκτορ Γκρίγκοροβιτς, το έφερε από το ταξίδι του στα Βαλκάνια το 1844-1847[2]. Οι λεπτομέρειες και οι συνθήκες της αγοραπωλησίας είναι άγνωστες. Για κάποιο διάστημα βρισκόταν στη συλλογή του Α. Ι. Λόβκοφ, γι’ αυτό τον λόγο ονομαζόταν επίσης "χειρόγραφο Λόβκοφ". Προς το τέλος της δεκαετίας του 1860, το χειρόγραφο ήταν ήδη στη συλλογή του Χλουδόφ και από αυτή τη στιγμή έγινε ευρέως γνωστό με’ αυτό το όνομα. Ο Χλουδόφ κληροδότησε τη συλλογή των χειρογράφων και των παλαιών εκδόσεων βιβλίων του στη Μονή Αγίου Νικολάου του Ομόθρησκου στη Μόσχα, όπου και κατέληξε το βιβλίο μετά τον θάνατο του συλλέκτη το 1882. Από το 1917 μπήκε στην δημόσια περιουσία και βρίσκεται έκτοτε στο Ιστορικό Μουσείο της Ρωσίας.

Αυτό το χειρόγραφο είναι, σε κάθε περίπτωση, ένα από τα πλέον εξαιρετικά που έχουμε στην πατρίδα μας, όχι μόνο λόγω της σημασίας των εικόνων του, αλλά και από καλλιτεχνική, αρχαιολογική και θρησκευτική άποψη. (Φ.Ι. Βουσλάεφ)

Εικονομαχικά θέματα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Σταύρωση με εικονομάχους.
ο Μέγας Κωνσταντίνος

Η εικονογραφία του χειρογράφου είναι ξεχωριστή: εκτός από τις εικόνες που αναφέρονται στους Ψαλμούς, ο καλλιτέχνης σχολιάζει τις ενέργειες των εικονομάχων, συγκρίνοντάς τις με ευαγγελικά γεγονότα. Για παράδειγμα, μια από τις γνωστότερες εικόνες του χειρογράφου είναι αυτή με της Σταύρωσης, όπου ένας Ρωμαίος στρατιώτης δεξιά δίνει στον Χριστό το σφουγγάρι με το ξύδι και ένας άλλος τον τρυπά με δόρυ, ενώ κάτω από αυτούς οι εικονομάχοι Πατριάρχες Ιωάννης Ζ΄ Γραμματικός και Αντώνιος Α΄ Κασυματάς απλώνουν λάσπη στον Χριστό με ένα μακρύ κοντάρι, παρόμοιο με αυτό με το οποίο προσφέρεται το ξύδι.

Περιγραφή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η φθαρμένη εικόνα με τη σκηνή εξημέρωσης του μονόκερου.

Το Ψαλτήριο Χλουδόφ είναι ένα μικρό χειρόγραφο σε περγαμηνή διαστάσεων 19,5×15 εκ., με 169 φύλλα και 23 γραμμές ανά σελίδα. Αρχικά, το κείμενο είχε γραφτεί με την ευαγγελική γραφή με κεφαλαία γράμματα του 9ου αιώνα μ.Χ., αλλά με την πάροδο του χρόνου το καφέ μελάνι ξεθώριασε, το αρχικό κείμενο σβήστηκε, και το κείμενο επαναγράφτηκε με τα μεταγενέστερο πεζό τρόπο γραφής του 13ου αιώνα. Τα παλαιά κεφαλαία γράμματα αντικρίζονται εν μέρει κάτω από το νέο κείμενο. Οι επικεφαλίδες των Ψαλμών περιέχουν μελάνι από κινναβάρη.

Το κύριο περιεχόμενο του χειρογράφου αποτελείται από το βιβλίο των Ψαλμών. Στο τέλος του χειρογράφου (φύλ. 147-169) υπάρχουν 15 ψαλμωδίες και εκκλησιαστικές ακολουθίες. Οι εικόνες του χειρογράφου (εκτός από δύο) βρίσκονται στα περιθώρια και αποτελούν τον αρχαιότερο τύπο του λεγόμενου μοναστηριακού ή προδρομικού σχήματος εικονογράφησης ψαλτηρίου. Διασώθηκαν 209 εικόνες, κατανεμημένες ανομοιόμορφα στο κείμενο. Οι εικόνες έχουν υποστεί εκ βάθρων αποκατάσταση περίπου τον 13ο αιώνα. Κατά καιρούς, από το χειρόγραφο αφαιρέθηκαν ολόκληρες σελίδες ή μεμονωμένες εικόνες - 9 σελίδες πλήρως και 11 μεμονωμένες εικόνες ή τα εν λόγω τους αποσπάσματα.

Ο δερματόδετος τόμος χρονολογείται στον 15ο αιώνα, και μερικές εικόνες έχουν υποστεί ζημιές από το κόψιμο των φύλλων του χειρογράφου κατά τη μεταφορά του στο νέο εξώφυλλο. Επομένως, υποθέτεται ότι η αρχική διάσταση μπορεί να ήταν μεγαλύτερη, περίπου 21,5×17 εκ.[3].

Υπάρχει έντονη αντι-αυτοκρατορική προπαγάνδα. "Οι εικονομάχοι κατηγορούνται για κάθε θανατηφόρο αμάρτημα: ο διάβολος τους προσφέρει χρυσά, βρίζουν το Θεό, σέρνουν μεγάλες γλώσσες στο έδαφος, με ένα μακρύ κοντάρι καλύπτουν την εικόνα του Χριστού με άσβεστο. Σε μια από τις εικόνες παριστάνεται ο Πατριάρχης Νικηφόρος, που πατάει με οργή τον εικονομάχο Γραμματικό, που αργότερα έγινε πατριάρχης (837-843 μ.Χ.). Όλα αυτά δίνουν στις εικόνες του Ψαλτηρίου Χλουδόφ μια εξαιρετικά ευρύτερη επίκαιρη φύση. Σε πολλές σελίδες του χειρογράφου αντιλαμβάνονται τις ζωντανές αντηχήσεις της παθιασμένης πάλης των εικονολατρών με τους εικονομάχους»[1].

Όπως σημειώνει ο Λαζάρεφ, η επικαιρότητα των εικόνων, στις οποίες κυριαρχεί ο Πατριάρχης Νικηφόρος (806-815 μ.Χ.) και απουσιάζουν οι Πατριάρχης Μεθόδιος και η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, οι οποίοι αποκατέστησαν την εικονολατρεία το 843 μ.Χ., είναι αντίθετα στην χρονολόγηση του Ψαλτηρίου Χλουδόφ στα χρόνια 858-867 μ.Χ., όπως κάνει ο Α. Ν. Γκραμπάρ[1]. Από την άλλη πλευρά, υποθέτεται ότι το χειρόγραφο δημιουργήθηκε όταν η εικονομαχία είχε ήδη νικηθεί.

Στυλιστικά Χαρακτηριστικά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ένας άγγελος σέρνει έναν εικονομάχο από τα μαλλιά.

Όπως σημειώνουν οι ειδικοί της τέχνης, το Ψαλτήριο Χλουδόφ είναι αρκετά ασυνήθιστο ως πρότυπο χειρόγραφου: οι εικόνες στα περιθώρια συγχωνεύονται οργανικά με το κείμενο. Δεν σχηματίζουν οριζόντιες ζώνες και δεν είναι πλευρικές μινιατούρες, αλλά είναι ελεύθερα διασπαρμένες στην επιφάνεια της σελίδας και σχηματίζουν μια ενιαία συνθετική δομή με το κείμενο[4]. Μια παρόμοια τεχνοτροπία εμφανίστηκε στις αρχές του χριστιανισμού στη Συρία και κατά την περίοδο της αποκατάστασης της εικονολατρείας διευρύνθηκε σημαντικά και αναδιαμορφώθηκε. Όπως απέδειξε ο Ν. Β. Μαλίτσκι, το Ψαλτήριο Χλουδόφ και τα παρακείμενα χειρόγραφα των Ψαλμών στη Μονή Παντοκράτορος στο Άγιο Όρος (cod. 61, τέλος 9ου αιώνα μ.Χ.) και στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού (gr. 20, αρχές 10ου αιώνα μ.Χ.) αντιπροσωπεύουν ακριβώς αυτήν την ύστερη επεξεργασία. Από τις τρία αναφερόμενα χειρόγραφα, το Ψαλτήριο Χλουδόφ είναι το καλύτερης ποιότητας[1]. Το βιβλίο αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα του χειρόγραφου κειμένου με σημειώσεις περιθωρίου, με τον καλλιτέχνη να χρησιμοποιεί κυρίως το κάτω μέρος της σελίδας, συνδυάζοντας το με τη γωνία του κειμένου.

Στο σχεδιασμό των φιγούρων εμφανίζονται ξεκάθαρα οι αρχαίες παραδόσεις: στρογγυλές, με υπέροχες κλασικές αναλογίες, δείχνουν τη σαφή γνώση της ανατομικής δομής του ανθρώπινου σώματος, ελαφρώς παραμορφωμένη για μεγαλύτερη εκφραστικότητα. Η δράση εξελίσσεται δυναμικά, οι χαρακτήρες παρουσιάζονται σε απροσδόκητες γωνίες και ξεχωρίζουν για την έντονη κίνηση των χεριών τους. Στις εικόνες των αρνητικών χαρακτήρων υπάρχουν πολλές σχεδόν καρικατούρες.

Τα εκφραστικά μέσα των μινιατούρων του Ψαλτηρίου Χλουδόφ φαίνονται μερικές φορές ριζικά, εκκεντρικά και ακόμα και ραγδαία. Ωστόσο, λάθος θα ήταν να νομίζουμε ότι το στυλ τους είναι μια έκφραση αρχαϊκής λαϊκής τέχνης. Πίσω από το βέβαιο και τολμηρό πνεύμα στην αναπαράσταση του ορατού κόσμου βρίσκεται η ώριμη τεχνική, η υψηλή πολιτιστική γλώσσα που αναδύεται από τις ελληνικές παραδόσεις[4].

Η Ανάληψη του Κυρίου.
Ο Απόστολος Πέτρος και ο αλέκτωρ

Δυστυχώς, οι εικόνες του Ψαλτηρίου Χλουδόφ έχουν επαναζωγραφιστεί τον 12ο-13ο αιώνα, επειδή τα αρχικά μελάνια ξεθώριασαν σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, βασιζόμενοι σε μεμονωμένα τμήματα της αρχαίας ζωγραφικής, όπως σημειώνει ο Λαζάρεφ, μπορούμε να αποκτήσουμε μια εικόνα του αρχικού στιλ των μινιατούρων. Αυτές ήταν διακοσμημένες σε μια ελαφριά ζωγραφική μέθοδο. Οι φιγούρες δεν είχαν σχεδιαστεί με χοντρές γραμμές περιγράμματος, αλλά ξεχώριζαν από την περγαμηνή ως απαλά σημεία, που διατηρούσαν ακόμα τη σύνδεσή τους με τις παραδόσεις του αρχαίου εντυπωσιασμού. Τα χρώματα βασίζονταν σε απαλές, ευγενείς αποχρώσεις, με κυρίαρχες τις αχνο-μωβ, μπλε, ροζ-κόκκινες, πράσινες και αμμο-κίτρινες αποχρώσεις. (Αυτή η ζωγραφική ερμηνεία επιβεβαιώνει την καταγωγή του χειρογράφου από την Κωνσταντινούπολη).

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι καθαρά λαϊκές χαρακτηριστικές που, κατά τη γνώμη του Λαζάρεφ, εμφανίζονται στο στυλ των μινιατούρων. Μεγάλα, βαριά κεφάλια, χαμηλά εκφραστικά σώματα, γωνιώδεις, αιχμηρές, γεμάτες κίνηση γραμμές, ιδιαίτερος τρόπος φόρτισης των περιθωρίων της σελίδας με μεγάλες εικόνες, αφελείς λεπτομέρειες στην αφήγηση, που συχνά πλημμυρίζουν από ρεαλιστικές λεπτομέρειες, χονδροειδές χιούμορ - όλα αυτά τα στοιχεία πηγάζουν από λαϊκές πηγές. «Ποτέ άλλοτε το Κωνσταντινουπολίτικο έργο δεν είχε μιλήσει με αυτήν τη γλώσσα. Υποκείμενο στην πίεση της λαϊκής τέχνης για μερικές δεκαετίες, σύντομα προχώρησε σε αντίποινα, γυρίζοντας αποφασιστικά στην ελληνιστική παράδοση, η οποία συνέβαλε στην επίλυση των τόσο επικίνδυνων για την αυθεντικότητά του επιρροών στο νεοκλασικό ύφος του τέλους του 9ου αιώνα»[1]. Αυτή η καμπή συνέβη ήδη στην εποχή της Μακεδονική δυναστεία, της οποίας ο καλλιτεχνικός πολιτισμός αποτελεί μια από τις πιο λαμπρές σελίδες στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης"[1]

Βλέπε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Λαζάρεφ Β. Ν. Ιστορία της βυζαντινής ζωγραφικής
  2. ↑ Μ. Β. Στσέπκινα. Εικόνες από το Ψαλτήριο Χλούδοφ. Μ., 1977. Σελ. 7.
  3. ↑ Μ. Β. Στσέπκινα, σελ.29
  4. ↑ 4,0 4,1 «Σταύρωση. Μινιατούρα από το Ψαλτήριο Χλούδοφ». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουλίου 2008. 

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Μάρφα Β. Στσεπκίνα Μινιατούρες του Ψαλτηρίου Χλουδόφ. Μόσχα: Искусство, 318 σελίδες. 1977.
  • Γκαλίνα Σ. Κόλπακοβα Τέχνη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πρώιμη και μέση περίοδος. - Αγία Πετρούπολη: «Азбука-Классика», 2004.
  • Νικόδημ Π. Κοντάκοφ Μινιατούρες του ελληνικού χειρογράφου του ψαλτηρίου του 9ου αιώνα από τη συλλογή του Α. Ι. Χλουδόφ στη Μόσχα. - Древности. Труды МАО VII 3 1878, 162-183

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Chludov Psalter στο Wikimedia Commons