Castlarân
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Castlarân (Castellarano in italiân) l’é un cmûn ed 14.958 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz e l’é luntân 27 km da Rèz e 25 km da Mòdna.
A's câta lòngh la vâl dal Sècia. L’é stê ed la faméja Canòsa, ch’l'al gh’îva dèinter un lêregh teritôri, dmèj cgnusû cme zôni matéldichi. Int al teritôri a gh’è diferèinti zôni: pianûra, culèina e muntâgna; l’é pugêda insém a dal rôci e crēta scajōṣa. Al j indóstri ed la cerâmica, 'na vòlta in flōra, a se ṣvilópen al d’ed dèinter in còl ch’ al vîn ciamê "cumprensôri dal cerâmichi", che insèm a i cmûn cunfinânt, a’s mèt tra i pió impurtânt pôlo industriêl ed la regiòun.
Stòria
La stòria antîga
Al nòm Castlarân, l’é prubabilmèint d’urègin latèina e al gniré da Castrum Arii o Dariioséia Castèl o sît furtifichê ‘d Ario o ed Dario, però al pré gnîr ânca da Castrum olerianum (Castèl d’ j ulîv) o da Castrum Arianum (Castèl d’j Ariân) in riferimèint a ‘na colônia ed Longobêrd Ariân ch’ a’s pré èser fermêda ché dôp l’època rumâna.
Mó i schêv ind al zoni ed Campiân e Castlarân (rèst ed fōgh ‘d acampamèint) arfân la preṣèinsa ed l’òm tr’ al XI a l’VII milèni. Ânca se a gh’é di sègn dal j èpochi dôp ‘na particulêra atensiòun a mêriten i rèst relatîv a l’etê dal brounz. In cól peréiod, ind la Pianûra Padâna, a’s vèd nâser un gèner specêl ed pôst: la Teramêra, in particulêr ind al zôni dal pruveinsi ed Rèz, Mòdna e Pèrma.
Dû pôst che s’arfân a la cultûra dal terimêri àn lasê al sègn int al teritôri Castelaranèiṣ, la puṣisiòun geogrâfica di sté dû sît la riṣûlta zò ‘d rególa, in quânt a’s câten generalmèint in pianûra, dal catêdi în stêdi fâti a Rudèja e Castlarân. A Rudèja a s’în catê di sègn relatîv a un pôst céch, més lé cun cêri funsiòun ed contròl, ch’ l’ êra ind la zôna ed l’antîgh castèl e al se ṣvilupêva fôrsi só dû piân. A Castlarân dal catêdi pió destèiṣi e pió impurtânti ind la zôna ocupêda da l’antîgh cèinter insém a la culèina ed sâs côch alvêda da tèra insém al fiòm Sècia. Int al Cèinter Stôrich ed Castlarân, insém a i rèst dal terimêri, în stêdi catêdi testimuniânsi dimòndi sustansiouṣi ed ‘n stâbil preṣèinsa etrósca: a’s trâta ed mûr ed giaròun a sèch urientê secònd i pûnt cardinêl, pcòun ed vêṣ e al pé ed ‘na scudèla céca cun la parôla ertósca Venarnespiturêda insém al fònd. Al pôst al fêva pêrt dal sistêma comercêl e stratègich ed l’invaṣiòun Etrósca vêrs la pianûra Padâna. Incòra pió impurtânt i rèst ed la preṣèina Rumâna, masmamèint a Castlarân e Campiân, che spiêghen ‘na preṣèinsa int al pôst fîn da lèpoca repóblicana (183-27 p. C.)
A Gamberêda ed Sòt é stêfât dal j impurtânti catêdi ed l’etê Imperiêla (Augusteo-Tiberiana) oséja ‘na domus róstica. Incòra a Castlarân, în ‘na zôna ed nōv fabrichêt, é stê catê un lavōr fât a mân ch’al servîva per méter insèm al j urèini, druvêdi pó cme sbiancânt e âcid sia ind la cûnsa dal pèliche ind la teṣdûra, fât da un trégn rotònd incastrê al cèinter ‘d un céch pavimèint a ‘d opus spicatum, che a só vôlta al gh’îva dèinter un vêṣ môbil cun al côno trunchê. Dimòndi êter rèst în stê catê in tót al teritôri Castelaranèiṣ ch’ l’êra, in môd cêr, teritôri ed coloniṣasiòun rumâna cun la preṣèinsa ed Fundi e Villae cme spiêghen i nòm dal divêrsi locali Luranus fundus, Nirân da Nirani ager Câmp ed la famèja Niri, Terzân da Tertianus fundus fònd ed Terzo e Rudèja da Possesio Rutiliana oséja proprietê ed la faméja Rutilia (Anca se quelchidûn al pèinsa ch’al pôsa deṣgnîr dal têrdi latèin Ervili ch’al vré dîr arviôt o fêvi.) Al teritôri tra la pruvîncia ed Rèz e còla ed Mòdna l’êra urganiṣê pr'al sfrutamèint agrécol, sta zôna l’êra alōra cgnusûda per la prudusiòun ed l’óva Prusinia, mèinter a gnîva segnalê, da Plinio e Columella, la lochêla prudusiòun ed bagài ed crêta. Préma di Rumân la zona l’êra abitêda da i Gaj Boi e i Legor che ânca lour i an lasê i sègn ed la preṣèinsa ind i nòm ed divêrsi localitê cme Valbercia in dov Bercia l’é ‘na parôla cêltica ch’la desvin dal nòm ed ‘na ṣléta a fourma ed cûna per purtêr al fèin, Luseinta la deṣvîn dal nòm dal Dio cêltich Luventis’. I Gàj iven penetrê antravers la val dal Sècia anch int l'apenein. Coun la cunquesta ed la Galia Cisalpeina e la sotomisioun di Gaj, i légor i fêven despès saczêdi a dân ed la pianûra e i scûnter dûr cun al milési rumâni.
Castlarân l’é stê un presédi Rumân a difèiṣa ed la vâl per la só puṣisiòun stratègica a guêrdia ed l’imbòch ed la vâl dal Sècia e l’é stê, ânch ind i sècol antîgh, al pôst gióst per al presédi I Longobêrd àn ocupê Castlarân dop la ruvîna ed l'impêr Rumân, intourna a la metê dal VI sècol, ché àn més un presédi militêr, ânca per la ṣvinânsa, in di Apenèin, dal trópi biṣantèini lour aversâri. Ind i musèi ed Rèz în tgnû dacât dimòndi catêdi ed rèst antîgh e tòmbi quêṣi sèimper ed gueriêr, cun êrmi cme adôb mortuâri catê in sté zôni. Tra i rèst ed la crépta ed la cêṣa parochiêl în tgû dacât di capitê che testimònien la cultura di Longubêrd. Ânch i longobêrd cme i Rumân, i Lègor e i Gài àn lasê al sègn dal lōr pusès ind i nòm ed localitê ed la zôna.
Cme ad eṣèimpi Farandell dal lomgobêrd Faran ch’al spieghêva che cla zôna l’êra ed puprietê ed la faméja che ghé stêva. I Guaiti da Guaita pôst ed guêrdia. La Brada la desvin da Braida câmp ed la comunitê e fôrsi Gambarata dal nòm ed ‘na famouṣa regîna Longobêrda: Gambara.
Êtra impurtânta testimuniânsa la vîn da S.Michele ch’lé un cêr sègn dal pusès Longobêrd perché la divusiòun per arcânzel gueriêr l’êra dimòndi cgnusûda a i pôpol tudèsch ch’àn impî l’Eurôpa ed santvâri a ló dedichê, més masmamèint insém a di muntarôt, sté localitê l’à fât pêrta ed Castlarân fîn al 1815. Pôch sègn în armêṣ dal peréiod Canosân-Matèldich (X-XII sècol), a’s sà che la Cuntèsa Matélda a Castlarân la ghîva ‘na cà e ‘na capèla regalêda in sègvit al cunvèint ed Polirone (S.Benedèt Po); int al 1106, ind la cêṣa ed S.Maria l’à mandê fôra ‘na sentèinsa dōve la dêva al gvêren dal paèiṣ a ‘na faméja ed nôbil lochêl, in particulêr al Miles Raniero da Castellarano, ch n’àn mantgû al pusès fîn al 1187, època comunêla, quând Castlarân l’à giurê fedeltê a Rèz; fât dimòndi impurtânt per la sitê ed pianûra perché ind al céch cèinter a gh’êra l’imbòch ed l’impurtânt Canêl ed Rèz ch’al tulîva l’âcva dal Sècia per mantgnîr al fògni, al j ativitê prudutîvi e i mulèin in sitê. Int al 1185 Barbaròsa al vîṣita Castlarân.
La stòria modêrna
Dal 1319 al 1419 (àn ed la deciṣiva ocupasiòun Estèinsa) Castlarân l’é stê pusès ed la faméja di Da Roteglia che tra divêrsi vicèndi la s’é lighêda a la stôria dal paèiṣ. Int al 1432 l’é stê invistî al prém fevdatâri: Jacopo Giglioli, che dôp èser cascê in disgrâsi al s’é masê int la perṣòun ed Frêra.
Int al 1453 al dóca Borso d’Este l’à invistî dal fèced al cûnt Lorenzo Strozzi fradèl dal famōṣ poēta Tito Vespasiano. Int al 1501 Sigismondo d’Este l’à ‘ vû in fèdev, dal fradèl Dóca Ercole I, Castlarân cun Sân Martèin e Campgajàn ch’l’é dvintê, cun còst, al prém fevdatâri d’ j Este-Sân Martèin.
Sta faméja la mantgû Castlarân fîn al 1732 quând è finî la râsa. De sta faméja în d’arcurdêr, tra chiêter, per divêrs mêrit Sigismondo I personâg ed grând valōr, al gh’à’vû dimòndi incâregh da pert dal fradèl Ercole I, l’à fât fêr per ló, a Frêra, al Palâs ed Diamânt (al diamânt l’êra difâti al sémbol ‘d Ercole I). Sigismondo II, sgnōr dal 1512 al 1560, bòun polétich, l’êra bèin vrû da Emanuele Filiberto ed Savoia e all' Imperadōr Carlo V de Spagna, l’à siēlt Castlarân cme pôst per èser suplî. Al fiōl Filippo sgnōr dal 1560 al 1592, l’êra stê cunsidrê al pió probâbil erêde ‘d Alfonso II d’Este, ûltem Dóca ed Frêra ch’al ghîva mia di fiōl, mó a gh’é stê preferî Cesare d'Este-Montèc, ch’l’êra ed ‘n lénia ‘’bastêrda’’ed la faméja Este, al perché an s’é mìa capî. Carlo Filiberto I (1592-1652) al gh’à ‘vû dimòndi incâregh da i Savoia, l’é stê Cavalêr ed la SS.Annunziata e Cavalêr dal Toson d'Oro, int al 1618 l’à fât publichêr al Constitutioni di S.Martino in Rio, Castellarano e Campogalliano ch’ àn rifurmê j antîgh Statût dal quatersèint.
Ind al ‘stès peréiod, sibèin che al Cardinêl Toschi a ‘s’ în fós interesê, Sasōl al se stâca da la Pēv ed Castlarân. Carlo Filiberto II, (1732-1752), ûltem dal râm Este-S. Martèin. Ind al tèimp dal só gvêren a s’în fât dal trasfurmasiòun a la rôca e la costrusiòun dal famōṣ acvidòt, ciamê despès, ṣbaliând, Rumân. Só incâregh dal Dóca ed Mòdna al fèdev l’é stê pó dê al Bresiân Cûnt Gaudenzio Vallotta (1726-1795), ch’là butêzò bòuna pêrt dal palâs fât tirêr só da còl ch’l’ êra gnû préma. Al palâs l’é stê pó vendû, dôp la scanṣladûra di fèdev da pêrt di Francèiṣ Napoleònich, al Sgnōr Canevazzi l’é pasê a la famèja Casali. Int al lój dal 1944 Castlarân l’à subî di dân sèri da l’incèndi impiê, per rapreṣâlia, dal trópi Tedèschi: în stê bruṣê dimondi fabrichêt int cèinter stôrich tra quî ânch al Palâs, arfât in al 1974.
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Matteo Schenetti - Castellarano : da rifugio di aborigini a centro industriale - Castellarano : Tonino Schenetti, 1976.
- Comune di Castellarano -Castellarano : edizione 97/98 - 2. ed. - Reggio Emilia : Alambra, 1997
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda fâta cun la tradusiòun ed Castellarano trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân