Gatâtich
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Gatâtich (Gattatico in italiân) l'é un cmûn ed 5.779 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'è tra mezdé e sîra e a cîrca 23 chilômeter dal cèinter ed Rèz.
Cunuméia e teritôri
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind al teritôri comunêl în tânti al j aṣièndi agrécoli céchi e mzâni che prudûṣen, tra chiêter, al Lambrósch Arzân e al Grâna. In flôra l'ativitê dal majêri, ch' l' à tôt al pôst ed còla dal filarôli ed 'n vôlta. Mó la cunumèia dal pôst la s'è arnuvêda cun al ṣvilóp industriêl ch' al s'è specialiṣê ind la prudusiòun dal cèli frigoréferi, prefabrichê, rimôrchi, vernîṣ e detersîv. In dōve gh'é l'aministrasiòun comunêla, a Predṣel, in pió dal municépi a gh'è la caṣêrma di carabinêr, l'ufési postêl, la farmacéia, l'ambulatôri comunêl, la stasiòun dal coriêri, trèi filiêli ed bânca e dû mulèin.
Stôria
[modifica | mudéfica la surzéia]Gatâtich l'è un cmûn dimòndi sparpagnê; al tōṣ al nòm da la frasiòun dōve a gh'è stê al Cmûn fîn al 1870: dôp al municépi l'è stê spustê a Predṣèl, siēlt cme sît polétich aministratîv per la só puṣisiòun centrêla int al teritôri. Ânch da l'Archévi Comunêl, ch' al cumîncia int al 1805, la stôria l'è a pès e pcòun e la finés cun pôch infurmasiòun impurtânti, al pió interesânti ed còli a pêrlen dal j antîghi costrusiòun e insém i nōvi servési industriêl. Al nòm ed Gatâtich al desgniré da Captati (perṣunēr) ch' ēren druvê despès a fêr j intervèint ed bunéfica dal tèri int l'êlt Medioēv. 'N' êter parèir insém a l'urègin dal nòm l'è còl che al nòm Gatâtich al deṣvègna dal nòm ed persòuna Cat cun la zûnta dedrē 'd aticus. Secònd diêter, invêci, al nòm a deṣgniré da gât mó as crèd ch' al sia un parèir mia gióst. L'è 'na zôna dōve l' òm al s'è fermê tânt tèimp fa, l'è stêda abitêda préma da i Galli Cenomani e, dôp, da i rumân ch' àn fundê Tannetum, un cèinter in flôra préma ed tót ai tèimp 'd Avgósto. Dôp avèir cgnusû l' avtoritê farnèiṣa, pó còla di Sforza, pó còla papêla, francèiṣa e avstriàca, al paèiṣ l'è stê fât cmûn int al 1805 e int al 1853 l'è pasê uficialmèint a la Diocéṣa ed Rèz.
Tannetum
[modifica | mudéfica la surzéia]Mó tóta la stôria antîga dal cmûn la partés da la fantâstica Tannetum o dmèj da ûn di dû bōregh ed la sitê rumâna: Tanêto e Sânta Eulalia (incō Sânt'Ilâri); ânca se l'òm al gh'ēra, in sté zôni, dimòndi préma. In sém a l'urégin ed Tannetum a gh'è la teoréia ed soquânt studiōṣ ed l'època ertósca, tra quî Ribezzo, Schulze e Trombetti, che l'unésen al dío Thann o Tannias, e còla, da pôch preṣentêda da Serra, ch' al gniré da un nòm gâlich, che al sré stê un bôsch sâcher ed quêrsi, che al lègn, réch ed tanèin, l'ēra druvê per curêr dal malatèi e per la cûnsa dal pèli. Atâch a Tanêto a gh'è un'impurtânta zôna ed rèst antîgh, dōve é stê catê di rèst ed 'n' etê ch' la va da i prém tèimp ed l'etê ed la prêda a la fîn dal peréiod Antîgh, cme al simitèri dal Furnêṣ ed Sânt'Ilâri, a mezanôt de sté zôna a s'è catê un pôst dōve in tèimp indrê a gh'è stê d' j etrósch e a st' època a s'arfân i tânt rèst pió impurtânt. Int al V sècol p.C. ind al capîr i prém segnêl che la civiltê etrósca l'êra drê andêr zò, i Celti (Gâl ed la tribó di Boi), àn cumincê a smercêres, mìa sèinsa 'd fêres la guèra cun viulèinsa, cun la popolasiòun ed cultûra etrósca. Ân cucê indrê cme bârber i Celti che deṣgnîven da d'ed là dal j Êlpi, àn fundê di nōv cèinter e àn rinfursê i vilâg etrósch ch' a gh'ēren bèle, tra quisché al chêṣ ed Bresèl e fôrsi ânca Tannetum. Int al 268 p.C. i rumân, cun la fundasiòun ed Ariminum (Rèmin dal dé d'incō), àn cumincê, sgnêda da viulèint scûnter cun la popolasiòun cêltica che gh'è stêven da quêṣi dû sècol , còla ch' la srà l 'ocupasiòun ed la Pianûra Padâna. Int al 218 p.C. a gh'è stê, a tâch a Tannetum, ûn di scûnter pió cgnusû e impurtânt ed la cunquésta fr'al Pretōr Lucio Manlio, ajutê da i Cenomani ed Bresèl, e i Boi arblê. Cîrca trî sècol dôp Tannetum la vîn numinêda cme òna dal 22 sitê ed la Regio Octavia, presapôch l' Emélia-Rumâgna dal dé d'incō, dōve l'imperadōr Avgósto l'à divîṣ l'Itâlia. Int al III sècol dôp Crést sèmbra che al strêdi, ch' unîven i pôst luntân, âbien cumincê a spustêres vêrs al sitê atâch ed Pèrma e Rèz, cun la cunseguèinsa che Tannetum la pêrd còla ch' l' è stêda la só impurtânsa ind la stôria ch' l' ēra dêda sōl dal fât ch'l' ēra in un pûnt stratègich pr' i colegamèint dal setentriòun ed la Peníṣola sìa al só intêren che vêrs la Ligória per còst, bèle préma ed la só viulèinta ruvîna, l'îva cumincê un lèint andêr zò. As cgnòs bèin pôch ed la ruvîna ed Tannetumm; al nutési ed la pêrt ed la stôria da la fîn ed l'Antichitê al Bâs Medioēv în schêrsi e a pès e pcòun. Prubabilmèint la sitê l'è andêda a drē a còl ch' l' è stê al lèint regrès ed l'Impêr Rumân. Dôp un cûrt peréiod ed règn Gôtich în gnû dôp d' j ân ed cunfuṣiòun e scuriasêdi barbârichi, fîn a l'arîv di Longobêrd e da l'inési dal lōr règn. L'è in sté mumuèint che s'unés la vicènda, trâgica, ed la ruvîna ed Tannetum. L'ûltma citasiòun stôrica la pêrla ed còl ch' è capitê in cl' època pôch préma dal fât.
La grôsa batâlia dal 218 p.C.
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind la premavèira dal 218 préma ed Crést é stê fât la batâlia tra i Rumân e i Galli Boi, la facènda l'è arcurdêda ind al j ôvri di studiōṣ de stôria Polibio e Tito Livio. Prufitând ed l' atâch 'd Annibale a l'Itâlia (inési ed la Secònda Guèra Pónica), i Gâl Boi da pôch més sòta, a s'în arblê a Ròma e àn asaltê i magistrê rumân che prôpria in cól peréiod ēren a drē fêr la centuriasiòun di teritôri ed Piaṣèinsa e Cremòuna (colôni che ēren stêdi fundêdi ind al 'stès 218). I magistrê, ch' în stê ciapê ed surprèiṣa da la rivulusiòun, guidê dal vèc còunsol Caio Lutezio àn catê scâmp ind la pió sicûra Mòdna. Mó, i Boi, che s'ēren aleê cun al j êtri tribó di gâl padân e cun Annibale, àn ciapê d'asèdi la sitê e a gh' l' àn cavêda a ciapêr perṣunêr i cmandânt rumân dôp avèir fât fînta ed tratêr la pêṣ. Al pretōr Lucio Manlio, che a's catêva ind la Padânia a câp ed la Quêrta Legiòun, l'è stê invujê a dêregh 'na mân. I Gâl, che i vinsîva nisûn in d' j atâch ed surprèiṣa, j àn asaltê a l'impuvîṣ, ind la fésa furèsta pantanōṣa ch' la quacêva al zôni, l'eṣêrcit rumân in mêrcia 'd aṣvinamèint. L'è stêda 'na batâlia cun môrt e frî e i rumân, pôch preparê al cumbatimèint ind al stréch (la lōr straordinâria urganiṣasiòun stratègica e militêra la funsionêva sōl in camp avêrt), gh'àn avû dimondi môrt: pió ed mèl òm. I suldê rumân, mêl ridòt , s' în ritirê e în stê custrét a serchêr scâmp int al presédi ed Tannetum (Polibio III, 40) dōv' în gnû circundê e asediê da i Boi. I rifurnimèint a prîven rivêr sōl lòngh al fiòm Èinsa da i Gâl Cenomani, aleê di Rumân, acampê a Brixellum (Bresèl), sti rifurnimèint àn permés a j asediê ed reṣestér. Ròma gnûda a cgnusèinsa ed la nutésia dal fât, l'à inviê in ajót ed Lucio Manlio 'na legiòun rumâna e sincméla suldê aleê: trópi bèle destinêdi a Publio Cornelio Scipione ch ' al duvîva partîr per Marsélia a fermêr Annibale préma ch 'al pasésa al j Êlpi. Al trópi in socōrs, cmandêdi dal pretôr Caio Attilio, în rivêdi dèinter Tannetum sèinsa cumbâter, perché, i Gâl, per la paûra ed la reasiòun rumâna, ind al fratèimp a s'êren ritirê. Tito Livio l'à scrét che, sèdeṣ ân dôp, al còunsol Caio Servilio a gh' l' à cavêda a liberêr só pêder ch' l' ēra stê fât perṣunêr insèm a C. Lutezio, ad vicum Tannetum, oséja atâch al vilâg ed Tannetum. Tannetum l'è stê dòunca ûn di prém cèinter abitê ed la regiòun a 'd aleêres cun Ròma e a sustgnîr la cunquésta, gnûda dôp, ed tóta la Padânia. Tannetum l'è dvintêda municipium. Al statût municipêl al gnîva dê ai cèinter nasû préma di rumân in sègn ed rispèt per la lōr tradisiòn d'indipendèinsa.
Al Musèo Cervi
[modifica | mudéfica la surzéia]Al Musèo l'è 'na lêrga cà da cuntadèin ch' l' è, insém a i Câmp Ròs, un sît ed cîrca 16 èter ind al mèz ed la Pianûra Padâna. Ind al muséo a gh'è di documèint e testimuniânsi divêrsi lighêdi a la vicènda stôrica di Sèt fradê, a la Reṣistèinsa, a la cultûra cuntadèina, més insèm ind la cà dōve i Cervi în rivê int al 1934. L'idèja 'd un musèo ed la Reṣistèinsa e 'd la stôria dal muvimèint cuntadèin l'ēra bèle preṣèint int j ân '60 quând Alcide Cervi, pêder di sèt fradê fuṣile da i fasésta per rapreṣâlia a la matèina dal 28 dicèmber 1943, al decidîva ed dêr al Cmûn ed Gatâtich e a la pruvîncia ed Rèz la colesiòun di ricôrd e dal testimuniânsi dal sacrifèsi di sō fiôl. Int al muséo în colesionê in pió atrès relatîv al lavōr e a la véta ed 'na famèja ed cuntadèin ind la préma metê dal XX sècol. Al muséo l'è còl ch' al dà al j idèj 'd un fés calendâri ed riuniòun, mòstri e ativitê culturêli, a gh'è dèinter 'na bibliotêca de stôria ed l'agricultûra e 'na colesiòun ed quêder ed pitôr naif. Ind al sît ch' al circònda la cà è stê fât un pêrch agro-ambientêl cun dal piânti dal pôst e elemèint tèpich dal paesâg agrécol ed la pianûra padâna.
L' Amdâja al Valōr Civîl
[modifica | mudéfica la surzéia]Int al 2006 al Presidèint ed la Repóblica italiâna Giorgio Napolitano l'à dê al Gunfalòun dal Cmûn ed Gatâtich l' Amdâja d'Argînt al Valōr Civîl cun cla mutivasiòun ché:
"La fiera popolazione del piccolo centro reggiano si sollevava contro i nazifascisti, partecipando con coraggiosa determinazione ed altisisma digintà morale alla Resistenza. Oggetto di feroci rappresaglie, razzie e barbarie, sorretta da indomito spirito patriottico, e da profonda fede negli ideali di liberà e di giustizia sociale, sopportava la perdita di un numero elevato dei suoi figli migliori, dando luminoso esempio di adbegazione, di incrollabile fermezza ed amor patrio".»
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Gattatico : notizie storiche e immagini del territorio Testi e fotografie curate da Claudio Mori. - Gattatico : Comune, 1984
- Storia e cronaca di Gattatico. - Parma : La nazionale, 1972.
- Ubaldo Bertoli - Partigiani: Museo Cervi, Gattatico, 18 giugno-28 agosto 2005 ; a cura di Gianni Cavazzini e Gianni Cugini. - Parma : MUP, 2005
Sît
[modifica | mudéfica la surzéia]Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân