Queriêgh
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Queriêgh, o Quariêgh, (Cavriago in italiân) l’é un cmûn ed 9.229 (al 31/12/2004) abitânt ed la pruvîncia ed Rèz ad 8 km a sîra ed Rèz e tajê da la ferovéia Rèz- Ciân dal Ferovéi Arzâni.
Séndech unurâri ed Queriêgh l’é Vladimir Il'ič Lenin dal 1917 l’ân ed la Rivolusiòun Rósa, e ind la piâsa cun l’ istès nòm a gh’é (chêṣ curiōṣ mó mìa ònich in un paèiṣ ocidentêl) un bóst in só unōr.
Stòria
[modifica | mudéfica la surzéia]Urègin
[modifica | mudéfica la surzéia]Queriêgh al vîn numinê per la préma vôlta in un documèint ed l’Archévi Capitolêr ed Pèrma cun la dâta dal 1 dicèmber 996, dōve la cuntèsa Rolenda, fiōla mìa legètima d’ Ugo Re d'Italia la dunêva al castèl e la capèla ed “Covriaco” a un têl ciamê Paulone.
Certamèint, però, Queriêgh al gh’êra préma de stè chêrta bulêda, che bèle la pêrla ed costrusiòn impurtânti cme un castèl. L’é probâbil che la fundasiòun ed Queriêgh cme cèinter abitê a s’arfâga adiritûra a l’època rumâna e a la costrusiòun ed la via Emélia, ânca se per sfortûna an n’é mìa pusébil pruvêr sté fât. Còl ch’ l’ é sicûr l’é che al nòm al deṣvîn dal latèin curvus ager, in relasiòun al teritôri ed culèina in dōve l’é. Dal j êtri spiegasiòun, mēno credèbili, a dîṣen che al nòm al pōl deṣvgnîr dal latèin curviacum, opór da la parôla cuprum in relasiòun al culôr ed la tèra apûnt culôr râm.
Al medioēv
[modifica | mudéfica la surzéia]Paulone Bovini (Bruini secònd êter documèint), in virtó ed la dunasiòun ed la cuntèsa Rolenda, al dvèinta al prém fevdatâri ed Queriêgh, e ânca al patriêrca ed la râsa ch ‘la fà da padròuna per quâter sècol. Fîn al 1077, l’ ân dōve l’Imperadōr Enrico IV l’à chinê la tèsta a Canòsa. Queriêgh l’é armêṣ ed proprietê ed Matélda ed Canòsa. Pó, vêrs la fîn ed l’XI sècol i queriaghîn a s’în unî a j arzân ind la lôta cûntra l ‘Impêr, ch’ la finirà, int al 1167, ind la Lêga Lumbêrda.
La cûrta esperiĵnsa dal Cmûn indipendèint ed Rèz, al cumbîna però a un peréiod turmintê per Queriêgh: la só puṣisiòun, preciṣamèint al cunfîn tr’ al Sgnuréi ed Pèrma e Rèz l’é ritgnûda stratègica da tóti dō al pêrti e al fà dal paèiṣ teâter ed cunténov scuntêr armê. Queriêgh al vîn numinê in môd cêr cme pôst ed ‘na grôsa batâlia tra arzân e pramṣân int al 1215. De sté peréiod fân pêrta, môlt probabilmèint, i lavōr che dân al castèl dal mûri pió grôsi.
Tèra ed cunfîn, al paèiṣ al dvèinta pôst preferî da brigânt e criminêl ed tóti dō al sgnurèi. In sté peréiod, l’é probâbil, che nâs al dét popolêr (armêṣ in véta fîn al dé d’incô) : “A Qeuriêgh a piânten i fasō e nâsen i lêder”.
La situasiòun l’ an câmbia mìa gnân quând, a la fîn dal XIII sècol, Queriêgh al pâsa, insèm a Rèz, a j Este ed Frèra, che gvernerân sté tèri, ânca se mìa sèimper, fîn a l’Unitê d’Itâlia. L’època dal discôrdi civîli a Rèz an sèmbra mìa tirêr dèinter Queriêgh: bisògna spetêr al 1458 per vèder al paèiṣ numinê ed nōv inséma a un documèint uficêl. In cl’ ân, sóta al cmând ed Borso d’Este a Queriêgh a vîn fât al Canêl Duchêl, un sistêma per dacvêr che al miliōra l’agricultûra in tót al cuntêd. .
Int al 1465, in fîn, Queriêgh al vîn dunê da Borso d’Este a Teofilo Calcagnini, a ló a’s dêv la publicasiòun di Statût ed Queriêgh,’na racôlta ed lèg ch’ la metîva per scrét soquanti uṣânsi lochêli.
La trêda zò dal castèl e al Rinasimèint
[modifica | mudéfica la surzéia]Ûno di fât centrêl ed la stôria ed Queriêgh l’é sicûr quând àn trê zò al castèl. Tót al cumîncia int al 1482: Queriêgh l’é incòra ed Teofilo Calcagnini, mó Ercole I d’Este (Dóca ed Frèra, Mòdna e Rèz) l’é andê in guèra cûntra i venesiân jutê da i cûnt Rossi ed Pèrma e da Guido Torello ed Muntchiaróghel. Prôpria al Torello, prufitând ed ‘n’ erōr stratègich d’ Ercole I, al cunquésta e al sâcza Muntèc, pó al và a l’atâch ed Queriêgh. I queriaghîn, stóf dal tâsi êlti mési da j Este, a’s cunsègnen ed sô volontê a Torello, a fân gnîr la râbia a j arzân e a la Sgnuría ed Frèra. .
La sentèinsa dal céch senêt arzân, in dâta 7 dicèmer 1842, l’é ed tót: punîr Queriêgh cun al butêr zò al castèl. A’s trâta, quêṣi ed sucûr, ed ‘n’ûltma sulusiòun bèlo cunsidrêda, dal munmèint che Borso d’Este, gnû préma d’ Ercole I, soquânt ân préma l’îva dét dal paèiṣ: "La bicocheta qui de Cavriaco...sempre ribelle e cagione di molti danni".
Al 14 avrîl 1486 al castèl ed Queriêgh al vîn butê zò a canunêdi, mó j Este an s’fêrmen mìa che. La sèi ed vendèta l’é trôpa e acsé, dé dôp dé, un mjêr ed guastadōr ferarèiṣ a bóten a tèra tóti al cà dal paèiṣ. Al pôchi cà armêṣî in pē al 25 avrîl 1486 a vînen batzêdi “Vèla Nōva”, cun l’intensiòun ed canṣlêr per sèimper al ricôrd di odiê traditōr.
Dal castèl an gh’armâgn mìa un grân ché. Al fusòun al s’é vést, intōrna a la cêṣa ed Sân Terensiân, fîn al XVIII sècol, pó l’é sparî; Al dé d’incô, ed la costrusiòun medievêla a gh’armâgnen sōl dō tór, che dal rèst an sgnòsen mìa a côlp d’ôc, a câṣva ed dimòdi restâver
subî ind i sècol. Òna l’é la bibliotêca dal dé d’incô (bèle pôst dal Municèpi), cl’êtra l’é ‘na cà privêda cgnusûda da j abitânt ed Qeuriêgh cme “ Al mulèin”.
Personâg famōṣ
[modifica | mudéfica la surzéia]Queriêgh l’é la sitê in dōve l’é nasûda Orietta Berti. In pió al paèiṣ l’é numinê in pió ed ‘na cansòun a j Offlaga Disco Pax, un gróp muṣichêl més insèm da pôch. In òna dal sō cansòun (Piccola Pietroburgo) j Offlaga a fân un sègn ed riguêrd al la sitê dōve în nasû piturând cun delicatèsa e rumanticîṣem i pôst pió impurtânt (cme piâsa Lenin) e al spîrit di sitadèin. Al stà e l’é ânca nasû a Queriêgh Luca Cantagalli, campiòun ed palavōlo.
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Luigi Guidetti, Il castello di Cavriago : la sua storia, i suoi signori, Bizzocchi, Reggio Emilia, 1979.
- Antonio Canovi, Cavriago ad Argenteuil : migrazioni, comunità, memorie, Istoreco e Comune di Cavriago, Reggio Emilia, 1999.
- Remo Davoli, Cavriago : nel primo centenario della fondazione del comune (a cura dell'amm. com.), Tecnostampa, Reggio Emilia, 1960.
- Cavriago : guida informativa, Noana, Reggio Emilia, 199
- Francesco Tarasconi, Primi appunti per una storia della chiesa di S.Terenziano di Cavriago, presso Tip. Bertani & C., Cavriago, 1987.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân